Spór o źródła poznania

RHIkHDAfM56al

Ilustracja przedstawia nagiego mężczyznę z rozstawionymi szeroko rękoma i nogami. Sylwetka mężczyzny jest wpisana w okrąg. Ręce i nogi są narysowane podwójnie. Nad i pod ilustracją są odręczne zapiski.

Skąd bierze się wiedza, którą posiadamy? Zgodzimy się chyba, że coś wiemy – wiemy, że istniejemy, poznajemy otaczający nas świat, przedmioty, które możemy zobaczyć lub których możemy dotknąć. Wiemy też o rzeczach, które można tylko pomyśleć, jak np. liczby. Lecz skąd ta wiedza wzięła się w naszym umyśle?

Pytanie to leży u podstaw ważnego sporu epistemologicznegoepistemologiaepistemologicznego – o źródła poznania. Według jednego z istniejących stanowisk cała wiedza, jaką posiadamy, pochodzi z doświadczenia (empiryzm genetycznyempiryzm genetycznyempiryzm genetyczny). Nasz umysł jest początkowo czysty i pusty. W miarę jak doświadczamy rzeczywistości, stopniowo zapełnia się treściami poznawczymi.

Przeciwstawne stanowisko głosi, że wiedza jest niezależna od doświadczenia i znajduje się w umyśle, zanim w ogóle zaczynam doświadczać rzeczywistości (racjonalizm genetycznyracjonalizm genetyczny (natywizm)racjonalizm genetyczny). Rodzimy się zatem z pewną ogólną wiedzą o świecie – ideami czy pojęciami, których konkretne przejawy dostrzegamy później w rzeczywistości.

Empiryzm i racjonalizm wzajemnie się wykluczają, choć w pewnym sensie mogą ze sobą współistnieć. Trudno wyobrazić sobie kogoś, kto twierdziłby że wie, jak daleko jest z Wrocławia do Warszawy, ponieważ posiada wrodzoną ideę odległości między wszystkimi miastami wojewódzkimi. Z drugiej strony, chociaż są ludzie, którzy twierdzą z pewnością, że posiadają nieśmiertelną duszę, raczej nie doszli do tego przekonania na drodze doświadczenia.

Konsekwentny empiryzm nie mówi nam nic o takich przedmiotach zainteresowania metafizykimetafizyka metafizyki, jak dusza, przyroda czy Bóg, ponieważ leżą one poza sferą doświadczenia. Z kolei metody oparte na racjonalizmie genetycznym pozwalają spekulować na temat właśnie takich przedmiotów, lecz za cenę utraty pewności, czy nasza wiedza jest w ogóle prawdziwa. Jak pokazywał Kant, odrzucenie doświadczenia jako kryterium poznania naukowego skazuje bowiem filozofię na wiarę w dogmatdogmatdogmat lub na sceptycyzmsceptycyzm teoriopoznawczysceptycyzm.

Przewrót kopernikański Immanuela Kanta

R1Dz3XL3gl8Gn1

Ilustracja przedstawia gałęzie drzewa, które układają się w kształt ludzkiego mózgu.

Podstawowy błąd, jaki Kant dostrzegał we współczesnych mu stanowiskach epistemologicznych, polegał na radykalnym oddzieleniu podmiotu i przedmiotu poznania.

Zarówno dla empiryzmu, jak i dla racjonalizmu przedmiot poznania nie był czymś problematycznym, ale po prostu – był. Jako że pozostawał tajemnicą, należało znaleźć metodę, by odkryć jego naturę. To właśnie podmiot miał dostosować się do przedmiotu, wybierając właściwą metodę, ta zaś zależała od tego, co chciał zbadać.

Takie rozumowanie prowadziło jednak do problemu, o którym mówiliśmy w poprzednim podrozdziale. By go rozwiązać, Kant zaproponował odwrócenie relacji między przedmiotem a podmiotem poznania. Tak jak Kopernik, który doszedł do wniosku, że to nie Słońce obraca się wokół obserwatora, lecz obserwator wokół Słońca, Kant stwierdził, że to nie przedmiot poznania warunkuje podmiot, lecz odwrotnie – podmiot stwarza swój przedmiot. Gdy poznajemy jakąś rzecz, nie dowiadujemy się o niej nic ponadto, co sami w nią włożyliśmy.

Czym jest fenomen?

Co oznacza stwierdzenie, że wkładamy coś w przedmiot poznania? To, jak podmiot poznania jest zbudowany, warunkuje sposób, w jaki postrzega rzeczywistość. Kant nie był psychologiem, a budowa podmiotu nie jest strukturą ludzkiego umysłu. Chodzi tu raczej o pewien formalny schemat doświadczenia – tak zwane aprioryczne, czyli niezależne od doświadczenia, formy poznania.

Aprioryczne formy poznania, które wyprzedzają i warunkują każde faktyczne doświadczenie, stwarzają jak gdyby gotowe ramy, w których przedmiot poznania może się podmiotowi zjawić. Tym, co się zjawia, nie jest jednak sam przedmiot – jak zakłada empiryzm – w swojej czystej postaci. Został przecież uwarunkowany przez podmiot. Przedmiot, który poznajemy, nie jest jednak zupełnie oderwany od doświadczenia – jak chciałby racjonalizm.

Według Kanta poza naszą świadomością istnieje świat rzeczy samych w sobie, o których nie możemy wiedzieć nic ponad to, że istnieją i oddziałują na nasze zmysły. Na podstawie tych realnych oddziaływań tworzymy sobie wyobrażenie o tym, czym jest rzeczywistość. Wyobrażenie to uwarunkowane jest naszym sposobem postrzegania świata, lecz nie jest od niego zupełnie oderwane. Przedmiot poznania pochodzący od realnie istniejących bytów, ale stwarzany przez podmiot, nazywany jest przez Kanta fenomenemfenomenfenomenem lub zjawiskiem.

Transcendentalne podstawy doświadczenia

Teoria poznania Kanta opierała się więc na przekonaniu, że doświadczeniedoświadczeniedoświadczenie dostarcza wiedzy naukowej, lecz u jego podstaw leżą pewne aprioryczne formy poznania. Co konkretnie podmiot wnosi w proces poznawczy? To pytanie stało się podstawą kantowskiej filozofii krytycznej – jej przedmiotem była krytyka poznania, czyli badanie warunków jego możliwości. W rezultacie Kant opisał to, co w ludzkim poznaniu transcendentalne,transcendentalizmtranscendentalne, tzn. to, co wyprzedza i warunkuje doświadczenie. Elementami tymi były formy naoczności, kategorie intelektu oraz idee rozumu – o pierwszych dwóch z wymienionych tu form dowiesz się więcej oglądając animację.

Słownik