Przeczytaj
Stosunki hiszpańsko‑angielskie w pierwszej połowie XVI w.
Panowanie Henryka VIII w Anglii (1509‑1547) to okres wzmożonej aktywności angielskiej na kontynencie. Anglia wprawdzie nie odgrywała pierwszoplanowej roli w toczącej się w tym czasie rywalizacji o hegemonięhegemonię w Europie, ale włączała się do habsbursko‑francuskiej rywalizacji, dążąc do realizacji własnych celów. Mając na uwadze interes własnego kraju, Henryk VIII bezceremonialnie zmieniał sojusze. W 1512 r. przystąpił do Ligi antyfrancuskiej, by po dwóch latach zawrzeć pokój z Francją i wydać swoją siostrę, Marię za Ludwika XII.
Podczas wojny francusko‑hiszpańskiej w latach 1521‑1525 Anglia ponownie wystąpiła przeciwko Francji, ale po klęsce Franciszka I pod Pawią w 1525 r., Henryk VIII, zaniepokojony nadmiernym wzrostem potęgi Karola V, ponownie związał się z Francją przeciwko Hiszpanii. Tym razem na dalsze pogorszenie stosunków angielsko‑hiszpańskich wpłynęły starania Henryka VIII o rozwód z Katarzyną Aragońską – krewniaczką Karola V, który o rozwodzie nie chciał słyszeć. Pchnęło to Henryka VIII do zerwania z Rzymem i ustanowienia Kościoła anglikańskiego. W ten sposób problemy religijne stały się nowym powodem zaostrzenia stosunków angielsko‑hiszpańskich. Anglia bowiem znalazła się w obozie reformacyjnym, a cesarstwo i Hiszpania w obozie katolickim.
Sytuacja uległa radykalnej zmianie po śmierci następcy Henryka VIII – Edwarda VI (1547‑1553). Koronę po nim przejęła Maria Tudor – gorliwa katoliczka, która postanowiła przywrócić nie tylko katolicyzm, ale i tradycyjnie antyfrancuski kierunek polityki zagranicznej Anglii. Świeżo zawiązany sojusz z Hiszpanią umocniła w 1554 r. zawarciem małżeństwa z synem Karola V, Filipem – przyszłym królem Hiszpanii. W wyniku tych działań wkrótce Anglia została wciągnięta do wojny z Francją. W jej wyniku w 1558 r. utraciła Calais – dotychczasowy punkt oparcia Anglii na kontynencie.
Przyjacielskie relacje - do czasu
Cele polityki zagranicznej Anglii po wstąpieniu na tron Elżbiety I (1558–1603) przez pewien czas nie były jasne dla jej kontynentalnych partnerów i rywali. Z tego wynikały początkowe starania króla Hiszpanii Filipa II o podtrzymanie pozytywnych relacji hiszpańsko‑angielskich, które budowane były jeszcze za panowania poprzedniczki Elżbiety, katoliczki Marii Tudor. Przez kilka lat toczyły się hiszpańsko‑angielskie rokowania dotyczące projektowanego małżeństwa Filipa II z Elżbietą I. Fiasko tych rokowań oraz ostateczne zerwanie Elżbiety I z katolicyzmem i opowiedzenie się przez nią po stronie Kościoła anglikańskiego przyczyniły się do zmiany polityki Filipa II. Uznał on, że tron angielski należy mu się z tytułu wcześniejszego małżeństwa z Marią Tudor.
Habsburskie pretensje do tronu angielskiego były tylko jednym z wielu powodów wybuchu ostrego konfliktu angielsko‑hiszpańskiego – konfliktu między krajami, które do tej pory poważniejszych zatargów nie miały.
Anglia włącza się do rywalizacji kolonialnej
W Europie zaostrzała się rywalizacja gospodarcza pomiędzy Anglią a należącymi do Habsburgów Niderlandami – zarówno Anglicy, jak i Hiszpanie prowadzili politykę ochrony rynku krajowego przed konkurencją zagraniczną. Jej najbardziej wymownym przejawem było wprowadzenie przez Hiszpanów zakazu przewozu towarów z portów niderlandzkich do Anglii na okrętach angielskich. Na domiar złego z portów angielskich wyruszały okręty pirackie i kaperskiekaperskie, które paraliżowały żeglugę pomiędzy Hiszpanią a Antwerpią.
Wyrazem pogarszających się relacji między Hiszpanią a Anglią było wzajemne mieszanie się w sprawy wewnętrzne. Filip II wspierał angielskich katolików, a Elżbieta I zdecydowała się udzielić wsparcia zbuntowanym przeciwko hiszpańskiemu panowaniu prowincjom niderlandzkim.
Zapalnikiem tego konfliktu było włączenie się Anglii do rywalizacji kolonialnej. Angielscy kupcy, piraci i korsarzekorsarze, zupełnie lekceważąc dokonany przed laty przez Hiszpanię i Portugalię podział świata, zaczęli organizować wyprawy do zastrzeżonych dla nich stref wpływów. W 1561 r. lord Cecil oświadczył ambasadorowi hiszpańskiemu w Londynie, że papież nie miał prawa dzielić świata. Oznaczało to, że Anglia nie uznaje obowiązującego do tej pory podziału i zamierza włączyć się do walki o swoją część łupów. Pierwszym wielkim żeglarzem, który rzucił wyzwanie flocie hiszpańskiej, był John Hawkins. Wkrótce sukcesami i sławą przewyższył go Francis Drake – jeden z najwybitniejszych żeglarzy i dowódców morskich w historii oraz pierwszy Anglik, który w latach 1577–1580 opłynął świat dookoła.
Wybuch wojny angielsko‑hiszpańskiej
Powodem bezpośredniej konfrontacji zbrojnej między Hiszpanią a Anglią stała się egzekucja Marii Stuart – królowej Szkocji. Przeciwko Marii, gorliwej katoliczce, zbuntowali się jej szkoccy poddani wyznania kalwińskiego. Bunt ten zmusił Marię do ucieczki z kraju i szukania schronienia na dworze królowej Elżbiety I.
Królowa Anglii widziała jednak w Marii przede wszystkim rywalkę do tronu angielskiego, dlatego skwapliwie skorzystała z okazji i kazała ją uwięzić. Niefortunna królowa Szkocji została skazana na śmierć w 1587 r. w związku z oskarżeniem jej o udział w spisku na życie Elżbiety I.
Egzekucja Marii Stuart była wydarzeniem ostatecznie przesądzającym o przystąpieniu katolickiej Hiszpanii do wojny z Anglią. Przygotowania wojenne zostały jednak opóźnione przez śmiały atak Drake’a, którego okręty w 1587 r. zbombardowały gromadzącą się w Zatoce Kadyksu flotę hiszpańską i zadały jej ciężkie straty.
Zagłada Wielkiej Armady
Potężna, licząca ponad 130 jednostek Wielka ArmadaWielka Armada wyruszyła z Hiszpanii w czerwcu 1588 roku. Anglicy przeciwstawili jej 197 różnej wielkości okrętów. Zadaniem floty hiszpańskiej było rozbicie obrony angielskiej i przetransportowanie piechoty przez kanał La Manche. Obydwie floty były nowoczesne, ale różniły się wchodzącymi w ich skład okrętami oraz taktyką walki. Jednostki hiszpańskie przewyższały angielskie wypornością, a na ich pokładach zaokrętowanych było więcej żołnierzy. Jednostki angielskie były mniejsze, za to bardziej zwrotne i lepiej wyposażone w artylerię. Hiszpanie dążyli do natychmiastowego abordażuabordażu, natomiast załogi angielskie starały się do niego nie dopuścić przy pomocy manewrów i ognia artyleryjskiego.
Description of England (1577–1587)O marynarce angielskiej […]. Z całą pewnością nie ma monarchy w Europie, który by miał piękniejszego rodzaju okręty niż obecnie Jej Królewska Mość Królowa Anglii, a są one zazwyczaj tak potężnej siły, że dwa z nich, wybrane i zaopatrzone jak należy, w potyczce z trzema lub czterema z innych krajów, nie zakończą jej inaczej jak niszcząc te okręty lub zmuszając do ucieczki, jeśli już nie mogą przywieść ich w niewoli do domu. […] Jej Królewska Mość [Elżbieta I] wybudowała i wyposażyła do tej pory (a jest to dwudziesty czwarty rok jej panowania) dwadzieścia cztery lub pięć wielkich okrętów, które cumują przeważnie przy Gillingham Road [w oryginale: Rode] nieopodal trzech galer […]
Źródło: Description of England (1577–1587), [w:] William Harrison, Historia powszechna XVI wieku. Teksty źródłowe, oprac. Z. Boras, M. Serwański, Poznań 1978, s. 152–153.
Walki toczyły się od końca lipca 1588 r., jednak do decydującego starcia doszło 8 sierpnia tego samego roku niedaleko francuskiego Gravelines. Podczas bitwy dowodzona przez Charlesa Howarda flota angielska zdołała odepchnąć wrogie okręty od brzegów angielskich i uniemożliwić Hiszpanom lądowanie. Anglicy zadali Wielkiej Armadzie duże straty, a dzieła zniszczenia dopełniła burza, która dopadła okręty hiszpańskie po bitwie.
Pokonana flotylla z trudem opłynęła Anglię i, ponosząc kolejne straty, wróciła do Hiszpanii – dotarł do niej co trzeci ze statków Wielkiej Armady. Dopełnieniem angielskiego sukcesu była wyprawa na Kadyks w 1596 r., podczas której Anglicy zajęli miasto, a Hiszpanie spalili zacumowane w porcie galeony, aby nie wpadły w ręce wroga. Ostatecznie wojnę hiszpańsko–angielską zakończył zawarty w 1604 r. pokój londyński. Podpisali go już nowi władcy: Jakub I, król Anglii (1603–1625), i Filip III, król Hiszpanii (1598–1621).
Klęska Wielkiej Armady to ważne wydarzenie w dziejach wojen o dominację w Europie. Jej porażka nie doprowadziła wprawdzie do upadku Hiszpanii, ale uchroniła Anglię przed inwazją, a Zjednoczonym Prowincjom w Niderlandach ułatwiła sukces w wojnie o niepodległość. Zwycięstwo floty Howarda było wielkim wydarzeniem w dziejach Anglii – zapoczątkowało budowę angielskiej potęgi morskiej.
Słownik
(franc. abordage) taktyka walki morskiej polegająca na zetknięciu się dwóch okrętów i prowadzeniu przez marynarzy walki wręcz w celu zdobycia okrętu nieprzyjacielskiego
(gr. hegemonia - panowanie) przywództwo, panowanie, przewaga jakiejś grupy społecznej, państwa nad innymi
(zwane też kaperstwem od łac. capio, capere) system organizacji floty, który miał na celu zwalczanie w czasie wojny handlu morskiego przeciwnika za pomocą uzbrojonych statków handlowych prywatnych właścicieli, tzw. kaprów
nazwa floty hiszpańskiej uczestniczącej w inwazji na Anglię w 1588 roku
Słowa kluczowe
Elżbieta I, Filip II, Francis Drake, John Hawkins, Maria Stuart, Wielka Armada, Europa w XVI‑XVII w.
Bibliografia
Konstam A, Wielka Armada. Wyprawa przeciw Anglii, tłum. N. Łajszczak, Poznań 2009.
Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.
Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.
Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.
Leśniewski Sławomir, Klęska Niezwyciężonej Armady 1588, „Mówią Wieki” 1/2006.