Przeczytaj
Budowa potęgi
W 1868 r. na tronie zasiadł cesarz Mutsuhito i rozpoczęła się w Japonii epoka „światłych rządów”, określana mianem restauracji Meiji (1868–1912). Były to czasy głębokich reform politycznych, społecznych, gospodarczych i kulturowych na wzór Zachodni. W ich wyniku państwo wzmocniło się wewnętrznie i wkroczyło na drogę ekspansji.
Jakie elementy ilustracji świadczą o zmianach epoki Meiji?
Zwycięskie wojny z Chinami (1894–1905) i Rosją (1904–1905) uczyniły z Japonii potęgę militarną na Dalekim Wschodzie. Zapoczątkowały też imperialistycznyimperialistyczny kierunek w japońskiej polityce zagranicznej.
Wskaż rejony, które Japonia podbiła najpóźniej.
Japońska ekspansja koncentrowała się głównie na obszarach Azji oraz Oceanii i Pacyfiku. W czasie I wojny światowej Japonia zwiększyła znacząco swoje wpływy na terytorium Chin, ale pod naciskiem Stanów Zjednoczonych musiała się z niego wycofać. Na mocy traktatu wersalskiego z 1919 r. Japonii przypadł m.in. poniemiecki Shantung. Rząd w Tokio liczył na więcej nabytków terytorialnych. Państwa zwycięskiej koalicji niechętnie jednak spoglądały na rozwój japońskiego ekspansjonizmuekspansjonizmu, który zdawał się zagrażać ich interesom na Dalekim Wschodzie. Konferencja waszyngtońskaKonferencja waszyngtońska z 1922 r. wprawdzie potwierdziła pozycję Japonii wśród światowych potęg morskich, ale jednocześnie ograniczyła możliwość jej dalszego rozwoju poprzez ustanowienie wielkości floty japońskiej na poziomie trzech piątych tonażu brytyjskiej i amerykańskiej marynarki wojennej. Wyniki zarówno konferencji paryskiej, jak i waszyngtońskiej budziły niezadowolenie rządu w Tokio.
Lata 20. XX w. były okresem pozornego spokoju i dobrobytu. W rzeczywistości pogłębiały się trudności wewnętrzne kraju. Cechą charakterystyczną tego okresu były brak stabilności politycznej i problemy ekonomiczne. Dochodziło do częstych zmian rządów i zabójstw politycznych, w parlamencie zaś „rozognieni panowie odziani w surduty, ale rozgrzani zbyt dużą ilością sake, ryczeli i wydzierali się, a kłótnie kończyły się przepychanką na mównicy, gdzie przemawiający zostawał wciągnięty w regularną bójkę”*.
Rosło znaczenie ugrupowań związanych z militarystycznym i ekspansjonistycznym kierunkiem japońskiej polityki zagranicznej. Japonia wycofała się z ograniczeń narzuconych przez traktaty międzynarodowe i rozpoczęła intensywną rozbudowę floty wojennej. Brak surowców naturalnych, przeludnienie i ogromne trudności gospodarcze pchały Japonię ku agresywnej polityce zagranicznej. Coraz większe wpływy zyskiwały armia i kręgi militarne, nad którymi władza cywilna straciła w końcu kontrolę. Punktem przełomowym był wielki kryzys ekonomicznywielki kryzys ekonomiczny:
Indeks dolny *Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Wrocław 1992, s. 247 cyt. za: Paul Johnson. Indeks dolny koniec*Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Wrocław 1992, s. 247 cyt. za: Paul Johnson.
Historia Japonii[…] ceny jedwabiu spadły o połowę, a rynki odbiorców skurczyły się gwałtownie. […] masy chłopów‑hodowców stanęły w obliczu nędzy. Plajta wielu przedsiębiorstw powodowała zaostrzenie się problemu bezrobocia, zwłaszcza że nie zahamowany przyrost ludności dorzucał na rynek pracy blisko pół miliona ludzi rocznie. […] Zrozpaczone, zdezorientowane brakiem środków do życia tysiące bezrobotnych szukały rozwiązania palących problemów ekonomicznych. W powodzi rozmaitych haseł „uzdrawiających” zaczęła się rysować alternatywa: rewolucja albo ekspansja.
Źródło: Jolanta Tubielewicz, Historia Japonii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1984, s. 408.
Ważną rolę w promowaniu japońskiego militaryzmumilitaryzmu i ekspansjonizmu odegrał nacjonalizmnacjonalizm. Bazował on na japońskim poczuciu wyjątkowości i dumy z tego, że byli oni jedynym narodem na Dalekim Wschodzie, który oparł się Europejczykom. Ta wizja stała się podstawą głoszonego przez Japonię hasła „Azja dla AzjatówAzja dla Azjatów”, oznaczającego odebranie z rąk europejskich kolonistów wszystkich terytoriów na Dalekim Wschodzie. Agresywny militaryzm japoński znajdował poparcie w kręgach bogatych przedsiębiorców, a jego filarami była tradycyjna religia uznająca boskość cesarza (shintōshintō) oraz rycerski kodeks bushidokodeks bushido.
Początki ekspansji
Pierwszym celem japońskiej agresji stała się Mandżuria. Formalnie region ten znajdował się nadal pod kontrolą Chin, które – pogrążone wówczas w zamęcie wojny domowej (1927–1937) – nie były w stanie przeciwstawić się siłom japońskim. We wrześniu 1931 r. Armia KwantuńskaArmia Kwantuńska wkroczyła do Mandżurii i nie napotykając większego oporu, w krótkim czasie opanowała cały kraj. Chiny odwołały się do Ligi NarodówLigi Narodów. Liczyły na to, że państwa europejskie, których interesom na Dalekim Wschodzie zagrażała japońska ekspansja, poczynią odpowiednie kroki, by ją powstrzymać. Powołano specjalną komisję pod przewodnictwem lorda Victora Lyttona, która zajęła się badaniem kwestii agresji japońskiej. Zanim wydała ona ostateczny werdykt, a Liga Narodów miała szansę podjąć jakieś bardziej konkretne działania, Japończycy zakończyli podbój Mandżurii i w 1934 r. proklamowali na jej terytorium utworzenie cesarstwa MandżukuoMandżukuo z byłym cesarzem chińskim Pu Yi na czele.
Ani Europa, ani Stany Zjednoczone nie podjęły żadnych działań mających na celu przeciwstawienie się japońskiej ekspansji. Udzielenie pomocy militarnej utrudniały odległość i brak wystarczających sił wojskowych w regionie. Państwa te były także za bardzo skoncentrowane na rozwiązywaniu własnych problemów ekonomicznych i politycznych. Bierność Europy i Stanów Zjednoczonych wobec jawnego łamania zasad pokoju międzynarodowego przyczyniła się do wzrostu japońskiego militaryzmu oraz zachęciła inne państwa do wejścia na drogę ekspansji, m.in. Włochy. W 1936 r. Japonia podpisała sojusz z nazistowskimi Niemcami zwany paktem antykominternowskim.
Marsz w głąb Chin
Chiny ze względu na swój ogromny potencjał terytorialny i ekonomiczny od dawna znajdowały się w orbicie zainteresowań rządu w Tokio. Wyczerpane trwającymi od przeszło 20 lat konfliktami, zwłaszcza wojną domową, nie były w stanie skutecznie przeciwstawić się agresorowi.
Wojska cesarskie w lipcu 1937 r. przekroczyły granicę mandżursko‑chińską, zajęły Pekin i szybkim marszem przesuwały się w głąb Chin. Szlak wojsk japońskich znaczyły niebywałe okrucieństwo, gwałty, rabunki i masakry ludności cywilnej, które pochłonęły miliony ofiar. Stojący na czele republikańskich Chin marszałek Czang Kaj‑szek zwrócił się z apelem do społeczności międzynarodowej. Ta zaś – podobnie jak w przypadku inwazji na Mandżurięinwazji na Mandżurię – ograniczyła się do potępienia japońskiej agresji i wyrażenia swojej solidarności z jej ofiarami. Ani Europa, ani Stany Zjednoczone nie podjęły jednak żadnych realnych działań zmierzających do powstrzymania agresora.
W rzeczywistości całkowity podbój okazał się dla armii japońskiej zadaniem niewykonalnym. Chiny były zbyt rozległe, a Japonia dysponowała zbyt ograniczonymi zasobami ludzkimi i bogactwami naturalnymi, by przejąć kontrolę nad całym państwem. Wojna z Chinami otworzyła jednak drogę Japonii ku innym podbojom na Dalekim Wschodzie i wciągnęła ją w ostatecznym rozrachunku w wielki konflikt ze Stanami Zjednoczonymi (1941–1945).
Jakie tereny miała obejmować strefa?
Słownik
(jap. Kantōgun) część Cesarskiej Armii Japońskiej, utworzona w 1907 r., odpowiedzialna za udane przeprowadzenie prowokacji zwanej incydentem mukdeńskim, po rozpoczęcie wojny z Chinami straciła na znaczeniu
jedno z głównym haseł, którym posługiwała się propaganda japońska celem uzasadnienia ekspansji; oznaczało ono odebranie kolonii państwom europejskim oraz zlikwidowanie wpływów Stanów Zjednoczonych na Dalekim Wschodzie
(z łac. expansio – rozszerzanie (się)) zaborcza polityka państwa polegająca na zagarnięciu coraz większych terenów państw sąsiednich
inwazja zapoczątkowana przez japońska Armię Kwantuńską w 1931 r., w wyniku której Mandżuria przeszła pod kontrolę japońską i na jej terenie zostało utworzone marionetkowe państwo Mandżukuo
(łac. imperialis - władczy) polityka zagraniczna państwa; charakteryzuje się tworzeniem monopoli i dążeniem kraju do panowania nad światem
(jap. bushi‑dō – droga wojownika) zbiór zwyczajowych zasad etycznych obowiązujących japońskich samurajów w epoce feudalnej
konferencja w Waszyngtonie w latach 1921–1922, w której uczestniczyły Stany Zjednoczone, Japonia, Chiny oraz sześć państw europejskich; celem było uregulowanie sytuacji w Chinach (wprowadzenie polityki otwartych drzwi) oraz ograniczenie budowy floty
organizacja powstała na mocy decyzji traktatu wersalskiego w 1919 r. z inicjatywy prezydenta Stanów Zjednoczonych Thomasa Woodrowa Wilsona; jej celem było przestrzeganie pokoju na świecie i zapobieganie wybuchowi konfliktu
państwo utworzone przez Japonię na terenie podbitej Mandżurii w 1934 r., istniejące do końca II wojny światowej
(z łac. militaris – żołnierski, wojenny) w polityce wewnętrznej rozbudowywanie potencjału wojskowego państwa; w polityce zagranicznej prowadzenie agresywnej i zaborczej polityki
(z łac. natio – naród) przekonanie, że naród jest najważniejszą wartością w życiu jednostki i państwa
blok państw sojuszniczych biorących udział w II wojnie światowej; głównymi państwami wchodzącymi w jego skład były Japonia, Niemcy i Włochy; utworzony w latach 1936–1937
(jap. droga bogów) tradycyjna religia Japonii oparta na mitologii japońskiej
ogólnoświatowy kryzys ekonomiczny, największy w dotychczasowej historii kapitalizmu, który objął większość krajów świata i praktycznie wszystkie gałęzie produkcji; miał początek w Stanach Zjednoczonych w 1929 r.
konflikt zbrojny między Chinami a Japonią w latach 1937–1945
konflikt zbrojny między Japonią a Rosją z lat 1904–1905, w wyniku którego Rosja przegrała i straciła okręg kwantuński (z Port Arthur) oraz wpływy we wschodniej Mandżurii, południowej części wyspy Sachalin i swobodę działania w Korei
Słowa kluczowe
Japonia, militaryzm, ekspansjonizm, inwazja na Mandżurię, II wojna chińsko‑japońska, II wojna światowa, przebieg II wojny światowej, świat przed II wojną światową
Bibliografia
P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Wrocław 1992.
J. Tubielewicz, Historia Japonii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1984.
E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska‑Bondaruk, Warszawa 1998.
J. Fenby, The Penguin History of Modern China: The Fall and Rise of Great Power, London 2009.