Przeczytaj
Pierwszy obywatel
Tak o Oktawianie Auguście pisał w Rocznikach historyk rzymski Tacyt:
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DCDCqHVy5
Nagranie dźwiękowe pod tytułem Tacyt Roczniki.
Roczniki1. [August] […] nad całym państwem, znękanym niesnaskami domowymi, po imieniu pierwszego obywatela najwyższą objął władzę […].
2. Kiedy […] po rozbrojeniu Lepidusa i śmierci Antoniusza nawet partii juliańskiej nie został inny przywódca prócz Cezara Oktawiana, złożył on tytuł triumwira, chcąc tylko za konsula być uważany i za takiego, któremu do obrony praw ludu władza trybuńska wystarcza. Lecz skoro żołnierzy przynęcił darami, lub rozdawnictwem zboża, a wszystkich słodyczą pokoju, powoli zaczął się wzbijać i zagarniać w swe ręce przywileje senatu, urzędników i praw. Nikt mu w tym nie stawiał oporu, gdyż najbutniejsi padli w bojach albo wskutek proskrypcjiproskrypcji, a z pozostałej szlachty im bardziej kto był gotów do służalstwa, tym więcej wyróżniano go bogactwami i zaszczytami; wyniesieni więc przez zmianę stosunków, woleli bezpieczną teraźniejszość niż niebezpieczną przyszłość.Źródło: Tacyt, Roczniki, [w:] tegoż, Dzieła, tłum. S. Hammer, Warszawa 2004, s. 37–38.
Choć tytuły princeps civium („pierwszy obywatel”) oraz Augustus („dostojny”, „błogosławiony”, „wyniesiony dzięki boskiej mocy”, „boski”) miały przede wszystkim charakter honorowy, to z upływem lat Oktawianowi udało się skupić w ręku wiele ważnych godności i urzędów. Miał wpływ zarówno na prowadzenie polityki zagranicznej, jak i administrowanie państwem oraz sprawy wewnętrzne (najważniejsze uprawnienia znajdziesz w mapie myśli poniżej). Oczywiście większości przyznanych mu zadań, jak choćby zaopatrywania Rzymu w zboże, nie wypełniał sam – dbali o to wskazani przez niego prefekci. Niemniej cesarz stopniowo koncentrował władzę w swoich rękach, jednocześnie zachowując pozory ustroju republikańskiego. Choć senat rzymski w dużej mierze utracił posiadane wcześniej uprawnienia, to wciąż mógł m.in. zarządzać skarbem państwowym i częścią prowincji, a także – po śmierci cesarza – zatwierdzać lub odrzucać jego ustawy. Tak naprawdę pryncypat był kompromisem między rosnącym w siłę „pierwszym obywatelem” a coraz bardziej słabnącym senatem.
- Nazwa kategorii: Uprawnienia Oktawiana Augusta
- Nazwa kategorii: prokonsulat ([font-style: italic;]imperium proconsulare[/]), tzn. władza nad wojskiem
- Nazwa kategorii: władza trybuńska (prawo zwoływania senatu i komicjów, możliwość wetowania ich uchwał, osobista świętość i nietykalność)
- Nazwa kategorii: urząd najwyższego kapłana ([font-style: italic;]pontifex maximus[/])
- Nazwa kategorii: urząd cenzora (ustalanie listy senatorów)
- Nazwa kategorii: urząd rozdawcy darmowego zboża dla obywateli Koniec elementów należących do kategorii Uprawnienia Oktawiana Augusta
- Elementy należące do kategorii Uprawnienia Oktawiana Augusta
Ramy czasowe pryncypatu: 27 r. p.n.e. – 284 r. n.e.
Okres panowania Oktawiana Augusta to początek epoki spokoju i dobrobytu cesarstwacesarstwa nazwanej pax Romanapax Romana. Jego następcy aż do początku II w. n.e. podtrzymywali ideę rzymskiego pokoju, koncentrując się na rozwoju podbitych prowincjiprowincji i poszerzaniu wpływów. Utrzymanie władzy i spokoju na tak ogromnym obszarze nie było jednak zadaniem łatwym. By zachować bezpieczne granice, rozpoczęto budowę systemu umocnień granicznych zwanych limeslimes.
Z czasem cesarze coraz bardziej poszerzali zakres swojej władzy, korzystając z piastowanych urzędów republikańskich. Rzym zaczął przypominać raczej monarchię, i to w stylu wschodnim, tym bardziej że niektórzy władcy dążyli do władzy absolutnej oraz własnej deifikacji (wyniesienia do poziomu bóstwa). Władza przekazywana była następcy, którego wskazywał panujący cesarz, co prowadziło do wojen domowych, wstrząsających państwem rzymskim aż do przekształcenia pryncypatu w nową formę rządów.
Pan i bóg
Nasilające się od początku III w. najazdy ludów barbarzyńskich, wewnętrzna walka o władzę oraz kryzys gospodarczy doprowadziły do zapaści imperium. Aby temu zaradzić, panujący na przełomie III i IV w. cesarz Dioklecjan przeprowadził niezbędne reformy oraz wprowadził nowy system polityczny – dominatdominat. Stworzył monarchię opartą na armii i scentralizowanej biurokracji; wprowadził nowe urzędy dworskie, a cesarzowi doradzali konsystorzy – przedstawiciele rady cesarskiej. Władca nie był już pierwszym obywatelem, stał się bowiem władcą absolutnym, otoczonym przez pełen przepychu dwór. Z kolei dzięki podziałowi prowincji na mniejsze tereny (w sumie ich liczba zwiększyła się dwukrotnie) i wyznaczeniu nowych namiestników Dioklecjan zyskał lepszą kontrolę nad nimi.
Od 293 r. n.e. monarchia bazowała na władzy czterech cesarzy – tetrarchiitetrarchii. Dioklecjan zdawał sobie sprawę, że jedna osoba nie jest już w stanie zarządzać tak wielkim imperium i skutecznie reagować na wydarzenia rozgrywające się na jego krańcach. Dlatego też dwóch augustów i wspierających ich dwóch cezarów (zastępców) sprawowało wspólnie władzę i miało za zadanie bronić granic imperium. Dzięki temu udało się na jakiś czas zażegnać kryzys i powstrzymać tendencje podziałowe państwa, choć po śmierci cesarza Konstantyna Wielkiego ponownie uległy one nasileniu. Preludium do zmierzchu Cesarstwa Rzymskiego był podział kraju na część wschodnią (ze stolicą w Konstantynopolu) i zachodnią (ze stolicą w Rawennie), którego dokonał w 395 r. n.e. Teodozjusz Wielki. Niecały wiek później cesarstwo zachodniorzymskie padło łupem plemion barbarzyńskich.
Ramy czasowe dominatu w Rzymie: 284 r. n.e. – 476 r. n.e.
Słownik
jednostka administracyjna w starożytnym Rzymie utworzona na podbitym terenie, poza Italią, zarządzana przez namiestników
(łac., granica) umocnienia i fortyfikacje na granicach imperium rzymskiego
forma ustroju państwa – monarchii – w której panujący obdarzony jest tytułem cezara; Cesarstwo Rzymskie zostało zapoczątkowane przez Oktawiana Augusta
(łac., pokój rzymski) określenie czasów od panowania Oktawiana Augusta w 27 r. p.n.e. do śmierci Aleksandra Sewera w 235 r. n.e.; opisywało okres pokoju wewnątrz i na zewnątrz imperium rzymskiego
(łac. proscriptio) w starożytności i od pełnego średniowiecza skazanie na banicję, pozbawienie praw, wyjęcie spod prawa; we wczesnośredniowiecznym prawie polskim wywołanie (skazanie na fikcyjną śmierć)
(łac. principatus – pierwsze miejsce, najwyższa władza) forma rządów w Cesarstwie Rzymskim wprowadzona przez Oktawiana Augusta, polegała na koncentracji władzy w rękach jednej osoby przy zachowaniu pozorów ustroju republiki
(z łac. dominus – pan) ustrój Cesarstwa Rzymskiego po reformach Dioklecjana; charakteryzował się absolutną władzą cesarza, używającego tytułu dominus et deus (pan i bóg)
(gr. tetrarchia od tetra – cztery + arche – władza; dosłownie rządy czterech) wprowadzony przez cesarza Dioklecjana system rządów polegający na równoczesnym panowaniu czterech władców: dwóch wyższej rangi – augustów oraz dwóch niższej – cezarów
(z łac. res publica – rzecz publiczna, powszechna) ustrój polityczny, w którym władza sprawowana jest przez obywateli poprzez wybory; w starożytnym Rzymie było to niemonarchiczne sprawowanie władzy przez posiadających prawa polityczne obywateli
najważniejsza i najtrwalsza instytucja polityczna w starożytnym Rzymie, ustanowiona zgodnie z legendą przez Romulusa; senat posiadał znaczny autorytet, pełnił funkcję doradczą i opiniował projekty ustaw
Słowa kluczowe
pryncypat, dominat, tetrarchia, cesarstwo, imperium rzymskie, republika, Oktawian August, Dioklecjan, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
Wielka historia świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.
Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań–Gniezno 2016.
Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.
Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.