Przeczytaj
Niejednoznaczność czy to błąd?
Język to system znaków bilateralnych, czyli dwustronnych; jedną ze stron znaku jest forma, drugą – znaczenie. Mówiący najczęściej wie, co chce przekazać, jednak odbiorca jest zdany wyłącznie na słyszany/czytany komunikat i własną interpretację, opierającą się na znajomości kodu językowego oraz rzeczywistości pozajęzykowej.
W każdym języku występują zjawiska mogące utrudniać właściwe rozumienie komunikatu przez odbiorcę lub odbiorców. Niektóre tkwią w słowniku (homonimy, idiomy), inne mają charakter jednostkowy i dotyczą określonych wypowiedzi (metafory, elipsy, amfibolie). Nie zawsze zjawiska te należy traktować jako błąd lub niezręczność w posługiwaniu się słowem; czasami taki zabieg jest celowy (np. w ironii lub metaforach poetyckich).
Trudne zjawiska językowe
Homonimy to wyrazy, które mają które mają taką samą wymowę lub pisownię, ale nie są ze sobą znaczeniowo powiązane.
Homonimem jest np. wyraz zamek jako ‘urządzenie do zamykania drzwi, szuflad, walizek’ i jako ‘okazała budowla mieszkalno‑obronna”. Znaczenia te nie są powiązane etymologicznie, ich pochodzenie jest różne.
Do tekstu dołączone są dwa zdjęcia. Zdjęcie pierwsze przedstawia zamek z kluczem w środku. Do klucza przyczepiony jest drugi klucz. Zamek i oba klucze są w kolorze srebrnym. Zdjęcie drugie przedstawia duży zamek. Zbudowany jest z kamienia. Zamek ma trzy wieże. Do zamku wiedzie droga. Przed zamkiem rosną niskie krzewy i drzewa. Nad zamkiem niebo pokryte białymi chmurami. Z lewej strony przez chmury przebija się słońce.
Homonimia znaków językowych może prowadzić do nieporozumień między nadawcą a odbiorcą komunikatu, ponieważ znaczenie homonimu jest uzależnione od kontekstu zdaniowego lub pozajęzykowego. Zinterpretować rozkaz Podaj klucz! można tylko na podstawie kontekstu, w którym użyto tej wypowiedzi; jeśli rozkaz padł przy drzwiach, wiadomo, że chodzi o klucz do otwierania zamków, jeśli przy naprawie jakiegoś mechanizmu – jest pewne, że nadawcy zależy na kluczu do odkręcania i dokręcania śrub.
Podobnie jest z idiomami. Idiom to taka konstrukcja językowa, której znaczenie nie wynika z sumy znaczeń pojedynczych wyrazów. Najbardziej wyrazistym przykładem idiomów są przysłowia i związki frazeologiczne.
W polszczyźnie funkcjonuje przysłowie „Darowanemu koniowi w zęby się nie zagląda”; nie chodzi tu jednak o konia i jego zęby (mimo że takie słowa pojawiają się w tej konstrukcji), ale o to, że nie powinno się narzekać na dar otrzymany z dobroci.
Angielskie wyrażenie to rain cats and dogs (dosł. ‘padać koty i psy’); nie znaczy wcale, że z nieba padają koty i psy, ale że pada obfity deszcz.
Do tekstu dołączone są cztery ilustracje. Zdjęcie pierwsze prezentuje koński łeb. Koń ma szeroko rozchylone wargi. Widoczne są zęby konia. Zdjęcie drugie prezentuje moment przekazywania prezentu. Trzymają go oburącz dwie osoby stojące naprzeciw siebie. Prezent zapakowany jest w beżowy papier i owinięty jasną wstążką, zawiązaną na kokardę. W tle światła choinki. Trzecia grafika ukazuje idąca postać pod rozłożonym parasolem. Nad nią chmura, z której pada deszcz zwierząt. Czwarte zdjęcie przedstawia asfalt, na który pada rzęsisty deszcz.
Idiomy mogą sprawiać problem w nauce języka obcego. W praktyce przekładowej tłumaczy się je odpowiednikami w języku docelowym.
Metafory występują nie tylko w literaturze, ale też w języku codziennym. Sam język jest metaforyczny. Niedosłowność może sprawiać problemy interpretacyjne, jeśli metafora nie należy do standardowych lub nie tkwi w systemie językowym wspólnym dla nadawcy i odbiorcy; innymi słowy, każdy może dowolnie metaforyzować swoje wypowiedzi, jednak musi liczyć się z tym, że nie zostanie zrozumiany.
Mówiąc o niesfornym dziecku diabeł, posługujemy się metaforą. Podobnie jest, kiedy mówimy komuś z niesforną fryzurą, że ma szopę na głowie (literalne rozumienie tego wyrażenia prowadziłoby do nieporozumienia).
Do tekstu dołączone są trzy zdjęcia. Zdjęcie pierwsze przedstawia dziecko, któremu pomalowano twarz na czerwono. Dziecko ma domalowane czarne, uniesione do góry brwi i małą brodę. Zdjęcie drugie przedstawia mężczyznę z rozwianymi we wszystkie strony włosami. Człowiek ten ma założone okulary przeciwsłoneczne. Ma szeroko otwarte usta, jakby krzyczał. Zdjęcie trzecie przedstawia wiejską szopę. Zbudowana jest ona z drewna.
IroniaIronia jest formą wypowiedzi, w której pod pozorem dobrej intencji mówiącego/piszącego kryje się utajona kpina czy złośliwość. Nie istnieją systemowe wykładniki ironii; pomocne w jej rozpoznaniu mogą być ton głosu, akcentowanie oraz czynniki takie jak mimika, gestykulacja lub kontekst rzeczywistości pozajęzykowej.
Ktoś, kto mówi drugiej osobie „Przepięknie dziś wyglądasz”, może mieć na myśli, co sugeruje zastosowanie przesadnego słowa ‘przepięknie’, że wygląda ona np. niechlujnie. Odbiorca takiego komunikatu musi zinterpretować jego prawdziwą intencję.
Do tekstu dołączone jest jedno zdjęcie. Zdjęcie przedstawia uśmiechniętego mężczyznę. Jego włosy są rozwiane. Mężczyzna ten ma bujną brodę. Ubrany jest w biały podkoszulek, do którego przyczepione są dwie klamerki do bielizny na lewym rękawie. Mężczyzna ma na rękach pomarańczowe, gumowe rękawiczki. W rękach trzyma miskę z praniem.
Elipsa polega na pominięciu w zdaniu lub wyrażeniu elementu, który można odtworzyć/uzupełnić na podstawie kontekstu; pozostaje jednak widoczny brak w strukturze składniowej. Elipsa jest bardzo powszechna w języku, zwłaszcza potocznym. Zamawiając w barze kolejną kawę, nie mówimy „poproszę jeszcze jedną, tę samą kawę”, ale raczej: „poproszę jeszcze jedną”; sytuacja towarzysząca wypowiedzi wyklucza pomyłkę. Podobnie elipsa najczęściej jest łatwo rozpoznawalna, por. Kupiłem jej perfumy, a ona mi słuchawki – zbędne jest powtarzanie czasownika kupić w drugim zdaniu składowym, ponieważ jego domyślne istnienie jest oczywistością.
Występuje jeszcze w tekstach polszczyzny zjawisko amfibolii, czyli dwuznaczności składniowej.
Przykładowo w zdaniu „Widziałam samochód Jurka, który jest bardzo ładny”, nie wiadomo, czy to samochód jest ładny, czy Jurek.
Do tekstu dołączone są dwa zdjęcia. Zdjęcie pierwsze prezentuje samochód, obok którego stoi mężczyzna. Samochód jest typu SUV. Samochód jest koloru czarnego. Mężczyzna stojący obok samochodu ubrany jest w smoking i muszkę. Jego głowa jest spuszczona w dół. Mężczyzna trzyma ręce w kieszeniach. W tle za mężczyzną rząd niewysokich drzew. Zdjęcie drugie ukazuje mężczyznę prowadzącego samochód. Mężczyzna ma czarne krótkie włosy i lekki zarost na twarzy. Lewą rękę trzyma opartą na drzwiach samochodowych. Mężczyzna patrzy przed siebie.
Amfibolia jest traktowana jako błąd, ponieważ prowadzi do niejednoznaczności i zaciemnienia sensu wypowiedzi. W starannej polszczyźnie należy tego unikać.
Zamierzone sprzeczności: paradoks i anakolut
W języku, ale także w sztuce wykorzystuje się siłę sprzeczności, by podkreślić znaczenie danego zjawiska. Do tego celu służy między innymi anakolut, którego definicja brzmi:
Słownik terminów literackich(gr. anákolouthos - nielogiczny) – konstrukcja składniowa niezgodna z ogólnie przyjętymi normami poprawności, powstała wskutek rozchwiania więzi syntaktycznych między kolejnymi członami zdania. Np. (...): wychodząc z domu, zatrzasnęły się drzwi. Wprowadzany celowo jako figura retoryczna m.in. dla scharakteryzowania języka bohatera lub jako sposób uniezwyklenia mowy, np.:
(...)
Otwórz oczy, to jesteś
tryskającym powietrzem
zdrój żywy.Baczyński, Wolność
Źródło: Michał Głowiński i in., Słownik terminów literackich, Wrocław 2002, s. 30.
Natomiast paradoks (gr. parádoxos – nieoczekiwany, nieprawdopodobny, zadziwiający) to zaskakujące twierdzenie, często sprzeczne z powszechnie przyjętą opinią lub takie twierdzenie, które prowadzi do zaskakujących wniosków, jak w słynnym powiedzeniu S. J. Leca: „Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć”. Odmianą paradoksu jest jego prosta wersja, czyli oksymoron: suchy lód; żyjąc, umieram.
Słownik
(łac. eironeia) drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną