Jerzy Jarzębski Trzecia epoka. O prozie lat dziewięćdziesiątych

Proza lat dziewięćdziesiątych zerwała [...] z polską tradycją polityki i związanych z nią „przeklętych problemów”. Jest to znaczące wyzwanie wobec tradycji, każącej w Polsce przywiązywać wagę tylko do takiej literatury, która próbuje podejmować problemy publiczne i działać w zastępstwie (zakazanych) instytucji życia społecznego, a przynajmniej bronić podstawowych wartości moralnych, interweniować w słusznych sprawach itd. Nowa proza zerwała też z „polskim idiomem”, z językiem symboli, używanym w niej nieledwie od setek lat, przekazywanym z pokolenia na pokolenie i służącym podtrzymaniu narodowej i kulturowej tożsamości. [...] w istocie nowe pokolenie trafiło na literacki rynek w wyjątkowo sprzyjającym momencie, kiedy wszyscy go wyglądali i oczekiwali – nieco podobnie, jak generacja Skamandrytów po I wojnie światowej. Wraz z pokoleniem  twórców startowała  także  duża   grupa  towarzyszących  mu  od początku  krytyków  [...],  wzniecając wokół  ich  utworów  szerokie  dyskusje,  przygotowując  audycje  radiowe  i  telewizyjne, jednym  słowem,  promocję, jakiej nie  miała  chyba żadna  inna  wstępująca  do  literatury  polskiej   generacja.   Dodatkowym    impulsem    debaty   były   zresztą   przetaczające   się  przez   wszystkie   media   spory   o  sens,   zawartość   i  obecność  w  Polsce  postmodernizmu.

jarzebski Źródło: Jerzy Jarzębski, Trzecia epoka. O prozie lat dziewięćdziesiątych, „Teksty Drugie”, nr 5/1996, s. 18–19.

Beata Klaudia Sosin „Dom dzienny, dom nocny" Olgi Tokarczuk. W poszukiwaniu utraconej tożsamości

(fragment)

Czas akcji: akcja rozgrywa się w trzech płaszczyznach czasowych: w średniowieczu, zaraz po zakończeniu II wojny światowej, a także współcześnie.

Miejsce akcji: Kotlina Kłodzka, rejon Nowej Rudy.

Bohaterowie: mieszkańcy nocnego i dziennego domu: życiowi rozbitkowie, rolnicy, kasjerki, wopiści, bezrobotni, szaleńcy etc. 

Narrator: żywy, poniekąd nieśmiertelny. Kiedy opowiada, wychodzi poza czas. 

Krzysztof MasłońKrzysztof Masłoń[...] kategorię czasoprzestrzeni traktuje Olga Tokarczuk priorytetowo. Jak zauważył Krzysztof MasłońKrzysztof MasłońKrzysztof Masłoń, autorka wyznaje następującą teorię: „Żyjemy wszak wszyscy na osi świata, którą - czytamy w Domu dziennym, domu nocnym - są powtarzalne konfiguracje chwil, ruchów i gestów”  [...]. Stąd pewność, że ani czas miniony, ani teraźniejszość, ani zapewne przyszłość nie tworzą ciągu linearnego. Świat pozostaje zbiorem rozmaitych dyskursów. A co z odbiciem tego świata w tekście literackim? [...] sama autorka wyznaje [...], że światy, które możemy dostrzec, nie zależą od siebie i nie można ich ujmować w tych samych kategoriach. Stąd też elementy [...] realizmu magicznegorealizm magicznyrealizmu magicznego w Domu dziennym, domu nocnym, niejednokrotnie wzmocnione sugestiami psychologii głębi, poszukiwaniami w sferze ludzkiej intuicji i podświadomości. Zdarzenia nieprawdopodobne lub niemożliwe znajdują wytłumaczenie. Ich uzasadnienie leży w gestii poszczególnych bohaterów. Pisarka powierza siłę kreacji kolejnym postaciom i te zgodnie z własnymi upodobaniami przyczyniają się do budowania następnych scen. Olga Tokarczuk ujęła świat jako zagadkę, której człowiek, jej współuczestnik, nie jest w stanie odgadnąć. Równocześnie ta, wydawałoby się, przegrana nie napawa czytelnika przygnębieniem czy wręcz nihilizmem. Poprzez częste odejścia od realizmu, operując wyobraźnią, marzeniem i snem, raczej tworzy się odrębny, [...] równoległy świat. „Artysta postmodernistyczny nie marzy o żadnym lepszym świecie: poprzestaje on na relacji świata równoległego”Artysta postmodernistyczny nie marzy o żadnym lepszym świecie: poprzestaje on na relacji świata równoległego„Artysta postmodernistyczny nie marzy o żadnym lepszym świecie: poprzestaje on na relacji świata równoległego” – pisał Antonio Blanch. W tym stworzonym świecie autorka nie tworzy żadnych wizji uszczęśliwiających, nie próbuje opisać raju. Ale, co zdaje się być ważniejsze dla pisarki, w ten wymyślony świat można swobodnie ingerować, a nawet próbować go zrozumieć. Istnieje w nim „wieczne teraz” za sprawą tzw. wiecznych powrotów. Czytelnik powoli spostrzega, że jakby bezwiednie daje się wciągnąć w tę opowieść. Zaczyna analizować równoległy, książkowy świat, bada reakcję bohaterów na wydarzenia i zjawiska prawdopodobne w realnym świecie lub zupełnie niezwykłe, niespotykane. Istnieje ryzyko, że z czasem granica pomiędzy tym, co rzeczywiste i tym, co „nie z tego świata” może ulec zatarciu. [...] pisarka posługuje się mityzacją rzeczywistości, która pozwala na przenikanie się naturalnego z nadnaturalnym. Sama [...] jeszcze inaczej rzecz ujęła: „Najbardziej tragiczną i najbardziej wartą opisywania rzeczą w życiu ludzi jest banalny fakt, że nigdy się nie ma tego, co by się chciało; nie jest się tam, gdzie chciało się być; nie jest się tym kimś, kim by się pragnęło być. Tego doświadcza każdy, przynajmniej w jakimś okresie swojego życia. I to jest źródło cierpienia. Myślę, że o tym jest Dom dzienny, dom nocny. Ale to cierpienie stymuluje cały czas do wykraczania poza siebie”.

sosin Źródło: Beata Klaudia Sosin, „Dom dzienny, dom nocny" Olgi Tokarczuk. W poszukiwaniu utraconej tożsamości, „Roczniki Akademii Pedagogicznej w Krakowie. Seria I: Studia Historycznoliterackie”, nr 2002, t. 11, s. 172–173.