Radykalny racjonalizmracjonalizmracjonalizm

Spinoza podobnie jak Kartezjusz jest racjonalistą. Jego radykalizm objawia się tym, że filozof odrzuca wszystkie pozarozumowe sposoby poznania, głośno i otwarcie krytykując wartość wszelkiej wiedzy objawionej i myślenia religijnego. Różni się pod tym względem od Kartezjusza, który religii nie kwestionuje. Różnic tych jest zresztą więcej. Spinoza do skrajnej postaci doprowadza próbę wzorowania filozofii na geometrii i matematyce, stąd jego główne dzieło ma specyficzny układ tez, dowodów, argumentów i aksjomatów. W odróżnieniu od Kartezjusza udaje mu się także przedstawić spójny i całościowy system filozoficzny, tj. taki, który udziela ostatecznej odpowiedzi na wszystkie istotne pytania. System ten wzorowany był na geometrii Euklidesa: z kilku wyjściowych pewników‑założeń Spinoza wywodzi logicznie kolejne twierdzenia, a następnie twierdzenia te konfrontuje z rzeczywistością (metodę tę nazywa more geometricomore geometricomore geometrico). Szczegóły systemu dopracowuje przez całe życie, Etyka w porządku geometrycznym wywiedziona zawiera jego najpełniejszą wersję.

RJbmXQ7AKNElk1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz, mocno zaznaczone brwi i duże, ciemne oczy. Jego nos jest wąski i długi. Jego włosy są ciemne i długie, kręcące się od wysokości uszu. Mężczyzna ubrany jest w ciemny strój z dużym, białym kołnierzem.

Wyjściem wszelkich rozważań jest nie samopoznanie podmiotu myślącego (cogito ergo sum), jak to ma miejsce u Kartezjusza, lecz poznanie rzeczywistości niezależnej względem podmiotu. Istotę tej rzeczywistości stanowi specyficznie przez Spinozę rozumiana substancja. Stanowi ona:

Monizm

MonizmmonizmMonizm to stanowisko głoszące, że rzeczywistość ma charakter jednorodny, tj. składa się zasadniczo z jednej substancji czy zasady. Koncepcja ta cechuje system Spinozy, który uzasadnia ją za pomocą zmodyfikowanej wersji dowodu ontologicznego. Swoje rozumowanie zaczyna od tego, że na wzór AnzelmawzórAnzelma i Kartezjusza z tkwiącego w naszym umyśle pojęcia istoty doskonałej wywodzi konieczność istnienia Boga, przy czym słów „Bóg” i „substancja” używa jako synonimów. Następnie z faktu istnienia Boga jako istoty doskonałej wyciąga wniosek, że świat nie został stworzony. Rozumuje następująco: substancja jest nieskończona, a to, co nieskończone, nie może być niczym ograniczone; świat jako stworzony byłby skończony i dlatego ograniczałby Bożą nieskończoność; Bóg nie mógł więc stworzyć świata, bo ograniczyłby w ten sposób własną nieskończoność; zatem Bóg świata nie stworzył. Dowód kończy Spinoza konkluzją: Ponieważ Bóg nie stworzył świata, przeto sam musi być światem − Bóg i świat stanowią więc jedność.

Panteizm

Dualizm Kartezjański Spinoza przezwycięża, twierdząc, że rozciągłość (materia) i myśl (duch) to dwa atrybutyatrybutatrybuty (aspekty) tego samego: substancji. Ciało i idea, materia i myśl to nie dwie rzeczy, dwie różne substancje, ale jedna, tyle że z dwu stron ujęta. Jest to panteizm w najbardziej skrajnej postaci.

Teoria poznania

Spinoza odrzuca Kartezjańską teorię idei wrodzonych, neguje też wartość poznania zmysłowego. Jak zatem na gruncie jego systemu możliwe jest czysto racjonalne poznanie rzeczy? Ponieważ myśl i rzecz są dwoma aspektami tego samego, każda rzecz cielesna stanowi zarazem ideę (pojęcie), jest więc poznawalna, gdyż umysł ludzki nie poznaje rzeczy, lecz ich idee. Doświadczenie zmysłowe nie jest tu jako takie potrzebne. Sformułowanie „człowiek myśli” oznacza więc, że człowiek odbiera idealny aspekt świata, którego innym aspektem jest zmysłowość. Między porządkiem myśli a porządkiem ciała (czyli między dwoma aspektami tego samego) zachodzi ścisły paralelizmparalelizm psychofizycznyparalelizm − procesy cielesne i idealne ściśle sobie odpowiadają. Mechaniczny proces zachodzący w ciele jest zarazem procesem świadomości, ale żeby go uchwycić w sposób pewny, nie można się opierać na doświadczeniu, lecz na czysto racjonalnej dedukcji.

Stanowisko to może się wydawać niejasne czy wręcz niedorzeczne, ale myśl jest tu dość nieskomplikowana i da się ją zobrazować za pomocą prostych przykładów. Weźmy przykład relacji między partyturą a dziełem muzycznym. To, co słyszymy, słuchając utworu muzycznego, na przykład koncertu Mozarta, to dźwiękowa wersja tego, co jest zapisane w partyturze. Zapis w partyturze i brzmienie dźwiękowe stanowią więc dwa aspekty tego samego. Niektórzy krytycy muzyczni nie potrzebują słuchać wykonania dzieła (doświadczenie takie im wręcz przeszkadza), żeby je zrozumieć i ocenić, wystarczy im przestudiowanie partytury. Tak samo mówi Spinoza: nie potrzebujemy świadectwa zmysłów, bo one, jak złe wykonanie dzieła muzycznego, mogą nas mylić. Myślą chwytamy istotę rzeczywistości, czyli jakby jej partyturę. Inny dobry przykład podsuwa informatyka. Gra komputerowa, w którą gramy, to tylko inna postać zapisu zrodzonego w głowie programisty. Program komputerowy i zdarzenia rozgrywające się przed oczami gracza na ekranie to dwa aspekty tego samego. Z tej perspektywy patrząc, filozof dla Spinozy to ktoś, kto odbiera rzeczywistość – grę – przez pryzmat programu, a tym programem jest myśl Boga. Ktoś, kto nie rozumie czy nie uznaje poglądów Spinozy, dał się po prostu zwieść zewnętrznemu, realistycznemu poziomowi gry i cechuje go naiwny realizm.

Echa tej koncepcji znajdujemy później u idealistów niemieckich. Dla Hegla dzieje świata to proces myślenia Boga o sobie samym.

Słownik