Przeczytaj
Przypomnij sobie, kim był Demokryt z Abdery. Zastanów się, dlaczego nazywany jest ojcem materializmu.
Materializm atomistów
Jest rzeczą powszechnie wiadomą, że filozofia rozpoczyna się wraz z jońską filozofią przyrody. Jej przedstawiciele rozważali, czym jest archéarché, a więc prazasada świata i główna przyczyna wszystkich przemian, jakie zachodzą w jego obrębie. W ten sposób przetarli szlak dla rozważań nieco bardziej szczegółowych, dotyczących poszukiwania głównych mechanizmów rządzących całą rzeczywistością i jej podstawowego budulca. Namysł ten uprawiali przedstawiciele bardzo zróżnicowanego nurtu, który nazwać możemy wczesnym materializmemmaterializmem. Jego reprezentantem jest Demokryt z AbderyDemokryt z Abdery, któremu zawdzięczamy koncepcję atomu, a więc niepodzielnej drobinki, będącej budulcem każdej istniejącej rzeczy. Filozof okazał się na tyle konsekwentny w swych rozumowaniach, że za pomocą tego pojęcia tłumaczył wszelkie przedmioty i zjawiska, włącznie z zagadnieniem duszy ludzkiej. Ta bowiem składać się miała z atomów najlżejszego rodzaju, które po śmierci ulec muszą rozproszeniu. Właśnie ta konsekwencja, czyli niewłączanie w rozważania żadnych elementów irracjonalnych, duchowych i niematerialnych, sprawia, że Demokryt z Abdery uważany jest dziś za ojca materializmu.
AtomizmAtomizm, jako pewną formę materializmu, można nazywać przykładem ontologii naturalistycznej. Ontologia jest dziedziną filozofii, której zadanie polega na badaniu, w jaki sposób istnieje konkretny byt (przedmiot), jakie są jego właściwości i w jakich relacjach pozostaje z innymi bytami. Koncepcja Demokryta jest ontologią naturalistyczną właśnie dlatego, że nie szuka odpowiedzi na te zagadnienia poza samym światem natury.
Przypomnij sobie, które twierdzenia Platona są ci znane. Zastanów się, czym jest idealizm i w jaki sposób można go przeciwstawić materialistycznemu ujmowaniu rzeczywistości.
Idealizm platoński
U podstawy platońskiego systemu filozoficznego leży przekonanie, że koncepcja poznania jest związana z metafizyką. Poznanie ideiidei i stosunków między nimi prowadzi do ogólnych i pewnych odpowiedzi na pytanie o to, w jaki sposób funkcjonuje rzeczywistość. Gruntowna analiza filozoficzna kazała mu domniemywać, że poza zmienną i chaotyczną materią muszą istnieć także niematerialne, odwieczne i niezmienne ideeidee. Te bowiem stanowią inteligibilnyinteligibilny, niematerialny wzorzec wszelkich rzeczy, które tworzą, przenikając materię. Każdy przedmiot istnieje więc dzięki swej idei i szeregu idei określających jego właściwości. Co ważne, również Platon był konsekwentny w badaniu wszelkich zjawisk i pojęć poprzez pryzmat idei. Na przykład dusza ludzka analizowana jest jako idea odwieczna i niezniszczalna, a przenikając ludzkie ciało (jego materię), tworzy konkretnego człowieka. Nawet w rozważaniach z zakresu etyki widoczny jest wpływ konsekwentnego rozpatrywania zasad idealizmuidealizmu, gdyż cnoty czyniące nas ludźmi dobrymi okazują się niczym innym, jak ideami moralnymi, które winny przenikać nasze postępowanie.
Takie podejście do rzeczywistości, które zakłada istnienie niematerialnych bytów (idei), nazywamy idealizmem. Jako że Platon, oprócz istnienia idei, nie podważa istnienia samej materii, a nawet ukazuje, w jakich relacjach pozostają one względem siebie, sprawia, że jego idealizm jest dualizmemdualizmem. Jednak ze względu na fakt, iż to właśnie ideom przypisuje wyższą wartość i uważa je za najważniejszy element rzeczywistości, jego ontologia okazuje się ontologią antynaturalistyczną.
Oczywiście intencją Platona nie była polemika z Demokrytem, lecz dążenie do stworzenia spójnego i kompletnego systemu filozoficznego. W efekcie jednak, gdy zestawiamy materializm i idealizm, dostrzegamy w tych dwóch filozofach ojców obu nurtów. Może się wydawać, że o wiele trudniejszym było wyzwanie Ateńczyka – wszak starać się tłumaczyć świat za pomocą kategorii odnajdowanych w naturze i tylko w niej wydaje się prostsze niż poszukiwać ich poza naturą. Trudno ocenić, czy tak jest, pewne jest za to, że z obu podejść wynikają dwa zupełnie odmienne sposoby pojmowania rzeczywistości oraz inny sposób jej poznawania i mówienia o niej.
Wpływ idealizmu platońskiego na rozwój filozofii
Myśl platońska oddziaływała w pierwszej kolejności na kontynuatorów jego filozofii w AkademiiAkademii, co było widoczne nawet wtedy, gdy jej nauki z czasem przesiąkły duchem sceptycyzmusceptycyzmu. Można jednak śmiało powiedzieć, że największym osiągnięciem Platona jest koncepcja idealizmu, która wyznaczyła pewien sposób myślenia o niematerialnych, abstrakcyjnych bytach, dostrzegalny w całym późniejszym rozwoju filozofii. Widać to wyraźnie już u neoplatonikówneoplatoników, a zwłaszcza Plotyna, który nawiązywał do myśli platońskiej.
Od koncepcji platońskiej rozpoczyna się też trwający długie stulecia spór o uniwersalia, w którym dyskutowano, czy powszechnym pojęciom ogólnym należy przypisać realne istnienie, czy też są to zwykłe pojęcia (słowa), które nie istnieją realnie. Za pierwszym rozwiązaniem przemawiało na przestrzeni lat wielu przedstawicieli skrajnego realizmu pojęciowego (Plotyn, Augustyn, Wilhelm z Champeaux), a ich adwersarzami, którzy przeciwstawiali się nadawaniu racji bytu pojęciom ogólnym (powszechnikom), byli nominaliści (Roscelin, William Ockham czy George Berkeley).
Samo pojęcie idei, które do słowników wprowadził przecież Platon, zadomowiło się w filozofii i na przestrzeni stuleci, a nawet w tych samych czasach, u różnych myślicieli przybierało nieco odmienne znaczenia. W tym kontekście można uznać, że dalekim następstwem rozważań greckiego filozofa jest nawet idealizm niemiecki. Jego pierwszy wielki przedstawiciel, a więc Immanuel Kant, dokonał rewolucji w naukowym sposobie myślenia o świecie.
Zainspirowany przez Kanta idealizm miał wielki wpływ na filozofię niemiecką. Do przedstawicieli idealizmu niemieckiego należeli Johann Gottlieb Fichte i Friedrich Wilhelm Joseph Schelling. Jednak to ostatni wielki przedstawiciel idealizmu niemieckiego, a mianowicie Georg Wilhelm Hegel, głosił idealizm rygorystyczny.
Idealizm Hegla przejawiał się w koncepcji, według której idee są pierwotne w stosunku do materii. Filozof dowodził, że świat materialny istnieje tylko jako wytwór świata idei. Hegel starał się dowieść, że Absolut jest rozumem, do którego człowiek ma dostęp przez swój własny rozum, a tym samym ma dostęp do świata idei. Idealizm Hegla skutkował stworzeniem pełnego systemu filozoficznego, który opierał się na rygorystycznym twierdzeniu, że nie da się oddzielić rzeczywistości od myśli.
Wpływom platońskiego systemu na dalszy rozwój historii filozofii poświęcono wiele prac naukowych. Platon, tworząc pierwszy system filozoficzny, dał przykład wszystkim późniejszym filozofom, jak budować zwarte, zamknięte i obejmujące całość ludzkich zainteresowań systemy. To wszystko sprawia, że stara anegdota mówiąca, iż cała późniejsza historia filozofii to już tylko przypisy do Platona, wcale nie brzmi jak żart.
Słownik
(gr. akademeja) szkoła filozoficzna założona przez Platona Ateńczyka; pierwsza w dziejach uczelnia będąca pierwowzorem uniwersytetu; jej nazwa pochodzi od Apollina Akademosa, w którego gaju znajdowały się budynki Akademii
(gr. arché – przyczyna, praprzyczyna, zasada, prazasada) główne pojęcie jońskiej filozofii przyrody, pitagorejczyków i wczesnych materialistów; oznaczało główny żywioł, siłę natury, dzięki której powstał świat i która podtrzymuje jego trwanie; dla Talesa z Miletu była nim woda, dla Anaksymenesa z Miletu – powietrze, dla Heraklita z Efezu – ogień, dla Ksenofanesa z Kolofonu – ziemia; zdarzały się też inne interpretacje, by wspomnieć pitagorejczyków, dla których arché było liczbą, gdyż całym światem miały rządzić relacje i proporcje matematyczne, których odkrywanie oznaczało zrozumienie otaczającej nas rzeczywistości
(od gr. átomos – nie‑podzielny, nie‑krajalny) nurt materializmu w filozofii i wczesnej fizyce głoszący, że materia składa się z odwiecznych i niepodzielnych drobin zwanych atomami; pogląd zapoczątkowany przez filozofów z Abdery: Leucypa i Demokryta, podzielany później m.in. przez Epikura, w Rzymie przez Lukrecjusza, a w czasach nowożytnych m.in. przez Gassendiego i Newtona
(łac. dualis – podwójny) pogląd uznający istnienie dwu zasadniczych typów bytu (np. materii i ducha); w teorii człowieka: stanowisko, według którego człowiek jest jednością dwu różnych substancji: ciała i duszy
(gr. idein – widzieć) jedno z podstawowych pojęć filozoficznych, ze względu na swą historyczność i liczbę zastosowań bardzo złożone w definiowaniu; do filozofii wprowadził je Platon, aby określić to, co inteligibilne, a więc odkrywane jedynie przez rozum, tzn. racjonalny namysł nad światem, o którym pouczają nas zmysły; w dualizmie platońskim przeciwstawiana zmysłowej materii, jednak wchodząca z nią w reakcję, w wyniku której powstają rzeczy jednostkowe
(gr. idein – widzieć) stanowisko filozoficzne wyrażające przekonanie o rzeczywistym istnieniu niematerialnych, abstrakcyjnych, inteligibilnych idei; może występować w różnych formach i być różnicowany; możemy np. wyróżnić idealizm umiarkowany, który zakłada, że poza ideami istnieje lub może istnieć materia, oraz idealizm rygorystyczny, w myśl którego żadna materia nie istnieje; czasem idealizm bywa przeciwstawiany materializmowi, a więc przekonaniu, że istnieje tylko materia i nie ma żadnych bytów abstrakcyjnych
(łac. intelligibilitas entis – ujmowany intelektualnie, rozumem) określenie właściwości polegającej na tym, że coś jest poznawalne rozumowo, za pomocą naszego intelektu; od tego pojęcia pochodzi pojęcie poznania inteligibilnego, a zatem poznania poprzez badanie intelektualne, rozważanie czegoś
(łac. materialis – dotyczący materii) kierunek filozoficzny głoszący, że materia jest jedynym istniejącym bytem
prąd filozoficzno‑teologiczny późnej starożytności nawiązujący do platonizmu; ostatnia formacja filozofii greckiej, a jedocześnie jeden z najsilniejszych czynników bezpośrednio kształtujących doktryny chrześcijańskie, związany z imionami: Plotyna, Porfiriusza, symbolicznie zamykający się datą likwidacji Akademii przez cesarza Justyniana (529 r.); opierał się na teorii, według której byt jest hierarchiczny, a jego kolejne stadia wyłaniają się ze stadiów pierwotnych
(gr. skeptikós — wątpiący, krytykujący) stanowisko filozoficzne odrzucające możliwość uzyskania wiedzy wiarygodnej i ostatecznie uzasadnionej