Przypomnij sobie

  1. Wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku państwowości polskiej.

  2. Daty rozbiorów i państwa, które ich dokonały.

Co się zmieniło?

Wyznaczono nowe granice i były one pilnie strzeżone. Podział ziem polskich między zaborców niósł za sobą skutki polityczne, gospodarcze i społeczne. Na przyłączonych terytoriach władze zaborcze wprowadziły swoje prawo, nowy podział administracyjny, organizowały własne urzędy oraz sądownictwo. Działania te miały na celu stopniowe doprowadzenie do unifikacjiunifikacjaunifikacji ziem polskich z terenami państw zaborczych. Nowo powstałe urzędy zaborcy obsadzali własnymi funkcjonariuszami, którzy zazwyczaj nie znali ani obyczajów, ani języka polskiego. Początkowo nie przystąpili do tego procesu z dużym zaangażowaniem. Dlaczego? Wciąż niepewny był podział ziem – nie wierzono w trwałość zdobyczy terytorialnych. Z kolei natychmiast rozpoczęli eksploatację gospodarczą ziem polskich. Stały się one ofiarą kolonialnego wręcz wyzysku podatkowego i militarnego. Pobierano opłaty celne w rozmiarach dotąd niespotykanych. Ustabilizowany od 300 lat rynek wewnętrzny został zachwiany. Wiele miast straciło swoją pozycję. Warszawa i Kraków stały się miastami przygranicznymi. Gdańsk przestał być ważnym „oknem na świat”. Z powodu odcięcia od rynków zbytu przestały się rozwijać niektóre gałęzie przemysłu, m.in. włókienniczy w Wielkopolsce. Polaków zaciągano do armii zaborczych. Zmiany dotknęły również Kościół. Podział ziem polskich wynikający z rozbiorów nie pokrywał się z diecezjami, co wymagało zmiany ich granic oraz tworzenia nowych biskupstw. Utratę niepodległości odczuło także bezpośrednio polskie społeczeństwo. Przede wszystkim szlachta, która jeszcze przed ostatnim rozbiorem dysponowała szerokimi uprawnieniami. Brała czynny udział w życiu publicznym kraju, sprawowała urzędy i dysponowała swobodą wypowiedzi politycznej. Te przywileje w państwach zaborczych były o wiele skromniejsze. Demokracja szlachecka zderzyła się z absolutyzmem (oświeconym)absolutyzm oświeconyabsolutyzmem (oświeconym). Zdecydowana większość szlachty, jakby pogodzona z faktami, wycofała się z życia publicznego. Warto teraz przyjrzeć się działaniom w poszczególnych zaborach.

R1J6Xe93kCLSa1
Podział ziem polskich między zaborców, 1795 rok. Które państwo zagarnęło ziemie z najlepszym potencjałem gospodarczym? Odpowiedź uzasadnij
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

W zaborze pruskim

Obszar zaboru pruskiego został podzielony na trzy prowincje: Prusy Południowe (tereny leżące na lewym brzegu Wisły oraz Warszawa), Prusy Nowowschodnie (tereny leżące na północ od Wisły i Bugu), Nowy Śląsk (księstwo siewierskie i zachodnia Małopolska po Częstochowę). Po III rozbiorze ziemie polskie stanowiły ponad połowę obszaru państwa pruskiego, a ludność zamieszkująca te tereny prawie połowę ludności Królestwa Prus! Analiza działań Prus wobec Polaków i ziem polskich pozwala stwierdzić, że konsekwentnie od 1772 r. (po I rozbiorze) do 1918 r. (odzyskanie niepodległości) prowadziły one działania mające na celu zatarcie historii Polski, zgermanizowanie jej mieszkańców i trwałe połączenie ziem polskich z państwem pruskim. W tym celu już po I rozbiorze rozpoczęto proces germanizacyjny oraz kolonizacyjnykolonizacjakolonizacyjny. W administracji wprowadzono język niemiecki, podobnie uczyniono w sądach i szkolnictwie. Rząd pruski dołożył wszelkich starań, aby wzmocnić żywioł niemiecki na zagarniętych terenach. Na ziemie polskie sprowadzono żołnierzy z rodzinami, administrację, mieszczaństwo, a także chłopów. Wprowadzono pruskie prawo, które od 1797 r. było jedynym obowiązującym. Szlachta polska została odsunięta od urzędów, zlikwidowano samorząd szlachecki, pozostawiono natomiast monopol własności ziemskiej. Dóbr ziemskich nie mogły kupować osoby, które nie miały pochodzenia szlacheckiego, co oznaczało, że cofnięto to prawo mieszczanom, ale mieszczaństwo niemieckie nie podlegało temu zakazowi. Poważniejszym zmianom nie uległa sytuacja chłopów, poza tym, iż musieli służyć w wojsku pruskim i płacić wyższe podatki.

Polecenie 1

W którym z omawianych okresów historii Polski spotkałeś/spotkałaś się już z procesem kolonizacji na ziemiach polskich?

Ciekawostka

Polska szlachta zadłużała się i żyła ponad stan, zapożyczając się m.in. w bankach. W latach spadku koniunktury na zboże (1805–1806) obniżyły się jej dochody, a wierzycielewierzycielwierzyciele domagali się spłaty zaciągniętych długów. Wierzytelności pruskie przejął Napoleon I i odsprzedał je Księstwu Warszawskiemu za 21 mln franków. Księstwo miało je spłacić w czterech rocznych ratach. KonwencjękonwencjaKonwencję dotyczącą zadłużenia Polaków w pruskich bankach podpisano w Bayonne (1808 r.) i stąd się wzięło używane do dziś określenie „bajońskie sumy”. Kwoty te nie zostały ostatecznie wyegzekwowane.

W zaborze rosyjskim

Ziemie Rzeczpospolitej, zagarnięte przez Rosję były uważane przez nią za kraj rdzennie rosyjski. Tereny te podzielono na 9 guberni. Większość z ok 6, 5 mln mieszkańców stanowili chłopi białoruscy i litewscy oraz rusińscy (ukraińscy). W pierwszych latach po utracie niepodległości przez Polskę w zaborze rosyjskim nie prowadzono polityki rusyfikacji, ale podjęto inne działania. Polska magnateria i szlachta średnia utraciły wiele przywilejów przy zachowaniu dotychczasowej pozycji w społeczeństwie. Szlachta miała monopol na władanie ziemią i pełnię władzy nad chłopami. Swojej pozycji nie utrzymały szlachta zaściankowa i szlachta gołota, zostały zdegradowane przez władze rosyjskie. Zmianie uległo też położenie chłopów. Tam, gdzie wprowadzone zostało oczynszowanie nakładano wyższe podatki chłopom. Chłopi zobowiązani byli do służby wojskowej, która trwała 25 lat. Łagodniej niż w zaborze pruskim Rosja podeszła do uprawnień szlachty. Pozostawiła samorząd sejmikowy i pozwalała szlachcie wybierać część urzędników, w tym sądowych. W sądach nadal obowiązywało prawo polskie. Natomiast ewidentne zmiany nastąpiły w dziedzinie wiary. Religią panującą w Rosji było prawosławieprawosławieprawosławie podległe carowi. Wobec Polaków wyznania rzymskokatolickiego dochodziło do prześladowań. Na skutek takich m.in. działań Kościół rzymskokatolicki ustąpił pierwszeństwa Kościołowi prawosławnemu. Rząd rosyjski dążył do podporządkowania sobie kościoła katolickiego aby osłabić polskość ziem zabranychziemie zabraneziem zabranych. Dyskryminacja dotknęła także wyznanie greckokatolickieKościół greckokatolickigreckokatolickie. W 1803 r. utworzono wileński Okręg Naukowy, w którym szkolnictwo wszystkich szczebli miało charakter polski.

Polecenie 2

Jakie wydarzenie i w którym roku dokonało podziału na Kościół rzymskokatolicki i Kościół prawosławny? Kiedy i w jakich okolicznościach powstał Kościół greckokatolicki?

W zaborze austriackim

Na ziemiach polskich Austria utworzyła prowincję, której oficjalna nazwa brzmiała Królestwo Galicji i Lodomerii (Galicja i Lodomeria to pochodzące z łaciny nazwy ziemi halickiej i włodzimierskiej). Poza cząstkowymi regulacjami przez pierwsze kilkanaście lat po I rozbiorze pozostawiono polskie prawo i polskie sądy. Zmiana w tym zakresie nastąpiła w drugim roku po III rozbiorze. Wprowadzono wtedy kodeks cywilny zachodniogalicyjski, a w roku 1811 – ogólnoaustriacki. Austria wprowadziła w Galicji rządy centralistyczne, policyjne i biurokratyczne. Galicja była germanizowana i eksploatowana podatkami, obowiązywała niemiecka administracja i język w urzędach, sądach i szkołach. Ludność ziem polskich zabranych przez Austrię miała (od 1797 r.) ograniczoną możliwość dostępu do urzędów. Wraz z wprowadzeniem prawa w urzędach obowiązywał język niemiecki. Władze austriackie bowiem za cel postawiły sobie zgermanizowanie ludności byłej Rzeczypospolitej. Sytuacja polskiej szlachty, podobnie jak w pozostałych dwóch zaborach, uległa pogorszeniu. Ograniczono jej swobodę stanową: zakazano odbywania jakichkolwiek zjazdów, odebrano prawo nietykalności osobistej i majątkowej, zniesiono wolność podatkową. Dokonano nowego podziału wewnątrz stanu szlacheckiego: na magnaterię i rycerstwo. Z kolei podobnie jak w zaborze pruskim szlachta zachowała wyłączne prawo do posiadania dóbr ziemskich. Zmiany dotknęły również miasta i mieszczaństwo. Część miast podupadła z tych samych powodów, co w pozostałych dwóch zaborach (odcięcie od dróg handlowych). Dodatkowo handel polski osłabiały wprowadzone nakazy i zakazy wynikające z polityki merkantylizmumerkantylizmmerkantylizmu, zwłaszcza zakaz importu. Ludność miast podzielono na obywateli i mieszkańców. Rząd wiedeński starał się natomiast polepszyć położenie chłopów poprzez zrównanie ich sytuacji z sytuacją chłopów w cesarstwie habsburskim. Otrzymali zatem opiekę sądu i państwa. W sferze wiary w państwie Habsburgów dominował katolicyzm, ale Kościół w Austrii nie miał mocnej pozycji. Pozostałe wyznania zostały objęte „patentem tolerancyjnym”.

RKjoS6O2y7Ks2
Aleksander Kotsis, Matula pomarli, 1868 rok. Z czasem sytuacja gospodarcza w Galicji pogorszyła się jeszcze bardziej. Większość jej mieszkańców (aż 74 proc.) żyła z pracy na roli. W drugiej połowie XIX wieku rocznie ok. 50 tys. osób umierało tam z głodu. Przeciętna długość życia mężczyzny wynosiła zaledwie 27 lat! Był to jeden z najuboższych regionów Europy. Zwróć uwagę na wnętrze chaty i ubiór dzieci. Co można z nich wywnioskować?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Polecenie 3

1. W którym zaborze w pierwszych latach po III rozbiorze panowała najdogodniejsza sytuacja do zachowania tożsamości narodowej? Uzasadnij odpowiedź.

2. Które przywileje szlacheckie nie zostały wymienione w treści lekcji?

3. Jak był podzielony stan szlachecki w Rzeczypospolitej Obojga Narodów?

Polacy od początku przeciwko zaborcom

R5kMsndmLqDHQ1
Izabela z Flemmingów Czartoryska (1746–1835) – polska arystokratka, żona księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, pisarka, kolekcjonerka pamiątek historycznych. Po utracie przez Polskę niepodległości utworzyła pierwsze polskie muzeum w Świątyni Sybilli w Puławach.
Źródło: Alexander Roslin, domena publiczna.

Część polskiego społeczeństwa nie pogodziła się z klęską i od pierwszych lat niewoli podejmowała konspiracyjną działalność niepodległościową na terenach dawnego państwa polskiego. W zaborze austriackim powstał konspiracyjny ruch Zgromadzenie Centralne we LwowieCentralizacja LwowskaZgromadzenie Centralne we Lwowie (Centralizacja Lwowska), którego głównym działaczem był Walerian Wiktoryn hr. Dzieduszycki. Organizacja ta nawiązała kontakty ze spiskowcami z zaborów pruskiego i austriackiego. Od roku 1798 ośrodkiem działań konspiracyjnych stała się Warszawa, w której powołano Towarzystwo Republikanów Polskich, czerpiące wzory z rewolucyjnej Francji. Działało w latach 1798‑1801 i było pierwszą radykalnie demokratyczną organizacją epoki porozbiorowej. Za swojego przywódcę uznało Tadeusza Kościuszkę, który w tym czasie był na emigracji w Paryżu. Polacy starali się walczyć z zaborcą także poprzez działalność na polu kultury i nauki. W Puławach, w zaborze austriackim, Izabela Czartoryska gromadziła narodowe pamiątki. W roku 1800 w Warszawie założono Towarzystwo Przyjaciół NaukTowarzystwo Przyjaciół NaukTowarzystwo Przyjaciół Nauk. W 1805 r. powstało Gimnazjum Wołyńskie, późniejsze Liceum Krzemienieckie. Różnorodne działania wskazują, że Polacy nie poddawali się i nie tracili nadziei na odzyskanie niepodległości.

RGWt6AZZ2rnYl
Świątynia Sybilli ma kształt rotundy, wchodzi w skład zespołu pałacowo-parkowego przy pałacu Czartoryskich w Puławach. Księżna Izabela Czartoryska gromadziła tam pamiątki rodzinne oraz pamiątki po wielkich Polakach, które miały przypominać po rozbiorach Polski pełną chwały przeszłość narodową. Jaki styl architektoniczny reprezentuje świątynia Sybilli?
Źródło: domena publiczna.
Polecenie 4

Dowiedz się, dlaczego Liceum Krzemienieckie nazywano Atenami Wołyńskimi.

Jak radził sobie ostatni król Rzeczypospolitej?

Stanisław August Poniatowski marzył o wyjeździe do Włoch, ale nie otrzymał zgody od Katarzyny II. W Grodnie doczekał śmierci cesarzowej (17 listopada 1796 r.). Na zaproszenie cara Pawła I, którego nie mógł odrzucić, przeprowadził się do Petersburga (10 marca 1797 r.). Podstawę utrzymania Stanisława Augusta stanowiły pensje udzielane przez zaborców, ponieważ nie układały się jego sprawy finansowe, w tym sprzedaż majątku ruchomego m.in. w Warszawie. Życzliwość cara nie trwała długo. Stosunkowo szybko, po pierwszych aktach łaski (za jeden z nich uznał wypuszczenie polskich jeńców), dał odczuć byłemu królowi Rzeczypospolitej, że nie życzy sobie kolejnych petycji. Stanisław August brał udział w koronacji Pawła I w Moskwie. Jego obecność na niej miała jednak bardziej przysłużyć się Pawłowi I niż Stanisławowi Augustowi. W ten sposób car chciał podkreślić swoją potęgę imperatora. Po powrocie z Moskwy do Petersburga do Stanisława Augusta dołączyła żona Elżbieta z Szydłowskich.

Ro5Tl72tOKkc61
Elżbieta z Szydłowskich (1748/1749–1810) – żona Jana Jerzego Grabowskiego, a po jego śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1784 roku lub w 1785 roku została prawdopodobnie żoną morganatyczną (związek morganatyczny to związek przedstawiciela arystokracji z osobą z niższego stanu, niezmieniający jej pozycji społecznej) Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wykorzystywała chętnie swoje wpływy. Najwięcej kontrowersji wśród historyków wzbudza jej ślub z królem. Wielu bowiem uważa, że Grabowska nigdy nie była żoną Poniatowskiego, ale do śmierci pozostawała kochanką. Po abdykacji króla, towarzyszyła Stanisławowi w podróży do Petersburga i mieszkała z nim do końca życia. Po śmierci Poniatowskiego Grabowska wróciła do Warszawy.
Źródło: Jan Chrzciciel Lampi, domena publiczna.

Stanisław August zmarł w swojej siedzibie w Petersburgu. Uroczystości pogrzebowe z udziałem Pawła I, korpusu dyplomatycznego i wojska rozpoczęły się 5 marca 1798 r. wystawieniem trumny w kościele św. Katarzyny, a zakończyły 8 marca zniesieniem trumny do podziemi tego kościoła.

Polecenie 5

Stanisław August Poniatowski, będąc w Petersburgu, pisał pamiętniki. Jak myślisz, jaki był cel ich pisania?

Słownik

absolutyzm oświecony
absolutyzm oświecony

odmiana absolutyzmu, forma ustroju państwa rozpowszechniona w Europie w drugiej połowie XVIII w., w której władca uznaje niektóre zasady umowy społecznej między sobą a społeczeństwem, przyznaje mu pewne wolności, np. tolerancję religijną, a jednocześnie pozostaje monarchą absolutnym, sprawującym władzę nad wszelkimi dziedzinami administracji państwowej

Centralizacja Lwowska
Centralizacja Lwowska

Zgromadzenie Centralne we Lwowie, założona w 1796 r. grupa kierownicza spiskowego ruchu trójzaborowego (Deputacji Polskiej); ich główna siedziba mieściła się we Lwowie; ich celem było wywołanie powstania zbrojnego z pomocą dyplomatyczną Francji; w 1797 r. działacze organizacji próbowali sprowokować incydent graniczny na Bukowinie, który wywołałby wojnę turecko‑austriacką; akcja nie powiodła się; Centralizacja została rozbita, a Dzieduszycki trafił na 3 lata do aresztu w Ołomuńcu

ikonografia
ikonografia

dziedzina badań w historii i historii sztuki, której zadaniem jest opis i interpretacja elementów w dziełach sztuki

kolonizacja
kolonizacja

(od łac. colonia) zasiedlanie terenów przez nowych przybyszów spoza terytorium, na którym się osiedlają

konwencja
konwencja

(łac. conventio) umowa międzynarodowa pociągająca skutki prawne

Kościół greckokatolicki
Kościół greckokatolicki

powstał w wyniku unii brzeskiej (1596 r.), zachowuje liturgię w obrządku wschodnim, głową Kościoła pozostaje papież

merkantylizm
merkantylizm

(fr. mercantilisme, wł. mercante - kupiec) doktryna i polityka ekonomiczna charakteryzująca się dążeniem do zwiększenia sił i bogactwa państwa przez aktywne popieranie produkcji i handlu w celu zapewnienia dodatniego bilansu handlowego w obrotach zagranicznych

prawosławie
prawosławie

Kościół wschodni, ostatecznie odłączył się w wyniku schizmy w 1054 r.; od Kościoła zachodniego (rzymskokatolickiego) różnią go m.in. liturgia i dogmaty

styl klasycystyczny
styl klasycystyczny

w architekturze styl wzorujący się na formach architektonicznych starożytnego Rzymu i Grecji; rozwinął się w połowie XVIII w. i trwał zasadniczo do ok. 1815 r., faktycznie jeszcze przez cały wiek XIX

Towarzystwo Przyjaciół Nauk
Towarzystwo Przyjaciół Nauk

reprezentowało naukę całego kraju, skupiało między innymi, uczonych, literatów i przyjaciół nauk. Powstanie Towarzystwa i jego działalność stanowiły przełom w rozwoju nauki i sposobach uprawiania jej w Polsce. Głównym celem programu celem było służenie pracą naukową polskim interesom narodowym, zwłaszcza zachowaniu polskości i rozwojowi gospodarczemu kraju. Poza działalnością naukową zajmowało się również gromadzeniem zbiorów muzealnych i organizowaniem rocznic. Działało w latach 1800 - 1832

unifikacja
unifikacja

ujednolicenie czegoś, scalenie różnych elementów w jedną całość

wierzyciel
wierzyciel

osoba, która może żądać spełnienia świadczenia od innej osoby – dłużnika, z którym łączy ją stosunek zobowiązaniowy

ziemie zabrane
ziemie zabrane

określenie terenów zaboru rosyjskiego; po 1815 r. teren od wschodniej granicy Królestwa Polskiego do granic Rzeczypospolitej sprzed rozbioru w 1772 roku

Słowa kluczowe

zabór pruski, zabór rosyjski, zabór austriacki, polityka państw zaborczych, rozbiory Rzeczypospolitej

Bibliografia

S. Grodziski, E. Kozłowski: Polska zniewolona, Seria Dzieje Narodu i Państwa Polskiego, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW Prasa‑Książka‑Ruch, Warszawa 1987.

M. Kukiel: Dzieje Polski porozbiorowe (1795–1921). Londyn: Wydawnictwo „Puls”, 1993.

K. Groniowski, J. Skowronek: Historia Polski 1795‑1914. Warszawa, 1987.