Główne problemy filozofii presokratejskiej

Pierwszy okres filozofii greckiej, na który składa się działalność filozofów od Talesa do Sokratesa, był czasem filozofii przyrodyfilozofia przyrody filozofii przyrody (choć już wtedy pojawiły się koncepcje z dziedzin takich jak, np. etyka czy teoria poznania). Dążono do wyjaśnienia natury zjawisk. Panowała zgoda, że aby wyjaśnić, czym jest pewne zjawisko, należy podać jego przyczynę. Część myślicieli (np. jońscy filozofowie przyrody) uważała, że przyczyną wszystkich istniejących zjawisk jest pewien określony rodzaj materii, np. woda. Z tej praprzyczyny miał powstać cały materialny świat.

R1897svni3nrY

Obraz przedstawia abstrakcję. Wśród kształtów przypominających chmury znajduje się prostokąt z ciemnym obramowaniem. W jego obrębie widoczny jest nieregularny kształt w ciemnym kolorze.

Byli również tacy filozofowie, jak np. Anaksagoras, którzy twierdzili, że przyczyną są pewne duchowe siły, które działają na materię. Jednak, ogólnie rzecz biorąc, głównym przedmiotem zainteresowania presokratyków była przyroda. Człowiek interesował ich niejako pośrednio – jako jedna z wielu części przyrody

Dlaczego pierwsi filozofowie nie interesowali się szczególnie specyficznie ludzkimi problemami – np. etycznym pytaniem, jak należy postępować, by czynić dobrze? Najkrócej mówiąc, żyli oni w czasach, w których normy moralne i reguły życia społecznego nie były przedmiotem dyskusji, ponieważ określała je tradycja. Miała ona swoje źródło w mitach oraz eposach heroicznych. Innymi słowy, ówczesny człowiek nie musiał sam podejmować decyzji o tym, jak należy postąpić. Oczekiwano od niego, że będzie raczej naśladował tradycyjne wzory postępowania, wyznaczone przez postaci Achillesa, Agamemnona i innych bohaterów Homera.

Zwrot ku człowiekowi w kulturze starożytnej Grecji

Ten stan rzeczy zaczął się zmieniać właśnie w epoce Sokratesa, tzn. w Atenach w V w. p.n.e. Na czym polegała owa zmiana? Przeczytaj wywód Ireny Krońskiej i zastanów się, jaka była główna przyczyna zmiany kulturowej, która dokonała się w Atenach.

R1gjVLVPzoh2o

Obraz przedstawia antyczną scenę rodzajową. W centrum miasta odbywa się zgromadzenie publiczne. Na schodach przemawia żołnierz. Słuchają go licznie zgromadzeni wokół mężczyźni. Są ubrani w togi, tuniki. Na drugim planie widoczne są na wzgórzu zabudowania pałacowe.

Innymi słowy, w V w. p.n.e., pod wpływem demokratyzacji życia publicznego Aten, ukształtowała się nowa, racjonalna kultura. Normy moralne, wartości, dotychczas niekwestionowane i oczywiste, stały się czymś problematycznym. Pojawiła się więc potrzeba, by ustalić ich znaczenie. Ustalenie znaczenia pojęć moralnych – jak sprawiedliwość czy cnota – nie mogło się już odwołać do niepodważalnej tradycji, lecz do rozumu. To człowiek musiał zacząć stawiać sobie pytania etyczne i szukać odpowiedzi. To człowiek, rozumiany jako istotna społeczna, stał się też w związku z tym głównym przedmiotem zainteresowania filozofii. Kosmologia – wcześniej najważniejsza dyscyplina filozoficzna – ustąpiła miejsca etyce, teorii człowieka oraz dyscyplinom pokrewnym, związanym z greckim życiem społecznym (np. retoryka). Sofiści, wędrowni nauczyciele, przekształcili w tych zmieniających się warunkach grecki model wychowania młodzieży – paideię. Uczynili z niego ogólny model wykształcenia, łączącego elementy filozofii, retoryki, literatury oraz muzyki. W okresie klasycznym, czyli od V w. p. n. e., wykształcenie tego rodzaju stało się za ich sprawą dostępne dla każdego obywatela, który skłonny był za nie zapłacić.

W tych właśnie okolicznościach Sokrates rozpoczął uprawianie filozofii polegającej na dociekaniu znaczenia podstawowych pojęć etycznych. Był nie tylko jednym z pierwszych greckich filozofów, którzy postawili ten problem, lecz także najbardziej radykalnym, ponieważ zagadnienia etyczne były według niego jedynym, co warto poznawać. Dociekania te nie dążyły bowiem do osiągnięcia wiedzy dla wiedzy, lecz miały cel praktyczny. Jedynym, o co naprawdę warto się według Sokratesa troszczyć, jest dusza (psyche)duszadusza (psyche). Celem filozofowania było więc zdobycie wiedzy, która pozwoli uczynić człowiekowi własną duszę możliwie najlepszą.

Rozmowa jako metoda

W zgodzie z duchem czasów Sokrates uczynił rozmowę podstawową metodą swojej filozofii. Jako że nie wykonywał żadnego zawodu, za sens swojego życia uznał nawoływanie do cnoty. W tym celu przechadzał się po Atenach i prowadził rozmowy, w których stawiał pytania o to, czym jest sprawiedliwość, wiedza, równość itp. Specyficzną cechą tych dialogów było to, że Sokrates nie twierdził, że wie, co interesujące go pojęcie oznacza, lecz właśnie nie wie – i dlatego prosi rozmówcę, aby mu je wyjaśnił. Pod wpływem pytań stawianych przez Sokratesa okazywało się zazwyczaj, że rozmówcy tylko wydaje się, że wie, co oznacza badane pojęcie, ponieważ Sokrates doprowadza jego twierdzenia do sprzeczności. To postępowanie w rozmowie nazwano metodą elenktycznąmetoda elenktycznametodą elenktyczną. Stan, w którym wszyscy uczestnicy rozmowy musieli przyznać, że, podobnie jak Sokrates, nic nie wiedzą, pozwalał na oczyszczenie jej z fałszywych mniemań. Dopiero wtedy, w drodze rozmowy udawało się niekiedy osiągnąć prawdę. Według Sokratesa prawda jest czymś, co człowiek już w sobie posiada, choć o tym nie wie. Jego metoda prowadzenia rozmowy miała na celu wydobycie na jaw owej nieuświadomionej wiedzy rozmówcy. Dlatego też Sokrates nie uważał się za nauczyciela, lecz porównywał się do akuszerki – stąd nazwa jego metody dochodzenia do prawdy – metoda majeutycznametoda majeutycznametoda majeutyczna.

Główne pojęcia etyki Sokratesa – dusza i cnota

Jak to możliwe, że prawda o tym, co dobre – choć nieuświadomiona – tkwi w człowieku od samego początku? Ponieważ, odpowiadał Sokrates, człowiek posiada duszę (psyche). Przed Sokratesem dusza oznaczała dla filozofów zasadę życia. Była więc siłą, która działa w przyrodzie i ożywia materię. Sokrates zaproponował nowe rozumienie duszy – była ona bowiem dla niego czymś specyficznie ludzkim. To właśnie posiadanie duszy jest tym, co sprawia, że człowiek myśli. Obdarzony rozumną duszą człowiek nie zastanawiał się jednak nad światem przyrody, lecz nad sobą samym. Myślenie było dla Sokratesa przede wszystkim autorefleksją, która służyła dociekaniu, co znaczą pojęcia etyczne, takie jak sprawiedliwość czy dobro.

Drugim pojęciem, któremu Sokrates nadał nowy sens, była cnotacnotacnota, czyli arete. Wieloznaczne, greckie słowo arete można przetłumaczyć również jako „dzielność”. Charakteryzowało ono bowiem władców i żołnierzy – wzorami ludzi, którzy posiadali cnotę, byli bohaterowie Homera.

R1Tg0sbSEUg2L

Obraz przedstawia scenę batalistyczną. Przez równinę jedzie rydwan zaprzęgnięty w dwa kare konie. Rydwanem kieruje młody mężczyzna. Jest w antycznym stroju wojskowym. Na głowie ma hełm z długim pióropuszem. Mężczyzna w lewej ręce trzyma włócznię i tarczę. W prawej ręce, w geście triumfu, trzyma hełm z pióropuszem. Za rydwanem ciągnięte jest ciało mężczyzny. Za nim jadą konno i biegną żołnierze. Na drugim planie widać niewielkie wzgórze. Są na nim mury obronne i zabudowania.

W czasach Sokratesa ów starszy sens cnoty przestał odpowiadać realiom życia społecznego. Zaczęła się ona odnosić do codziennych dylematów obywateli ateńskiego polis. Jak zatem postępować, by żyć w zgodzie z cnotą? Skoro dzięki rozumowi możemy dowiedzieć się, czym są dobro, sprawiedliwość i równość, oznaczało to dla Sokratesa, że cnota jest wiedzą. By postępować dobrze, należało wiedzieć, czym jest dobro. To stanowisko nazwane zostało intelektualizmem etycznymintelektualizm etycznyintelektualizmem etycznym.

Dlaczego rewolucja?

Filozofia Sokratesa stanowiła zerwanie z pierwszym nurtem greckiej filozofii – filozofii przyrody. Przewartościowała problematykę filozoficzną, stawiając w centrum zainteresowania człowieka i czyniąc z etyki i antropologii główne dziedziny filozoficzne. Dlatego Sokrates kończy pierwszy okres filozofii greckiej i otwiera nowy, w którym filozofia zajęła się przede wszystkim człowiekiem i wytworami jego działalności.

Idee Sokratesa miały znaczący wpływ na późniejszą historię filozofii. W szczególności były to następujące idee:

Słownik