Przeczytaj
Główne problemy filozofii presokratejskiej
Pierwszy okres filozofii greckiej, na który składa się działalność filozofów od Talesa do Sokratesa, był czasem filozofii przyrodyfilozofii przyrody (choć już wtedy pojawiły się koncepcje z dziedzin takich jak, np. etyka czy teoria poznania). Dążono do wyjaśnienia natury zjawisk. Panowała zgoda, że aby wyjaśnić, czym jest pewne zjawisko, należy podać jego przyczynę. Część myślicieli (np. jońscy filozofowie przyrody) uważała, że przyczyną wszystkich istniejących zjawisk jest pewien określony rodzaj materii, np. woda. Z tej praprzyczyny miał powstać cały materialny świat.
Byli również tacy filozofowie, jak np. Anaksagoras, którzy twierdzili, że przyczyną są pewne duchowe siły, które działają na materię. Jednak, ogólnie rzecz biorąc, głównym przedmiotem zainteresowania presokratyków była przyroda. Człowiek interesował ich niejako pośrednio – jako jedna z wielu części przyrody
Dlaczego pierwsi filozofowie nie interesowali się szczególnie specyficznie ludzkimi problemami – np. etycznym pytaniem, jak należy postępować, by czynić dobrze? Najkrócej mówiąc, żyli oni w czasach, w których normy moralne i reguły życia społecznego nie były przedmiotem dyskusji, ponieważ określała je tradycja. Miała ona swoje źródło w mitach oraz eposach heroicznych. Innymi słowy, ówczesny człowiek nie musiał sam podejmować decyzji o tym, jak należy postąpić. Oczekiwano od niego, że będzie raczej naśladował tradycyjne wzory postępowania, wyznaczone przez postaci Achillesa, Agamemnona i innych bohaterów Homera.
Zwrot ku człowiekowi w kulturze starożytnej Grecji
Ten stan rzeczy zaczął się zmieniać właśnie w epoce Sokratesa, tzn. w Atenach w V w. p.n.e. Na czym polegała owa zmiana? Przeczytaj wywód Ireny Krońskiej i zastanów się, jaka była główna przyczyna zmiany kulturowej, która dokonała się w Atenach.
SokratesDemokratyzacja ustroju państwa i życia publicznego wymagała nie tylko rozszerzenia zasięgu kultury, dotychczas elitarnej, ale także jej przeobrażenia, stworzenia nowego wzorca kulturowego. Dotychczasową kulturę żołniersko‑sportową, dla której ideałem był dzielny wojownik i zwycięzca w igrzyskach ogólnohelleńskich, a mądrość i umiejętność rządzenia państwem uchodziła za atrybut szlacheckiego urodzenia i wieku poważnego, nawet sędziwego […], wypiera nowa kultura, postulująca wszechstronne wykształcenie jako jedyną gwarancję sprawności w każdej dziedzinie […]. Ta nowa kultura, kultura umysłowa, jest jednocześnie zorientowana praktycznie. Wiedza i tylko wiedza, wraz z umiejętnością przekazywania jej innym, zapewnia sukces. Jeżeli obalone zostały powołujące się na sankcję religijną i prawem staje się to, co uchwali na swoim zgromadzeniu lud, to dobrym politykiem będzie ten, kto zaproponuje ustawę dla państwa korzystną i dzięki swej wymowie potrafi uzyskać dla niej większość.
Innymi słowy, w V w. p.n.e., pod wpływem demokratyzacji życia publicznego Aten, ukształtowała się nowa, racjonalna kultura. Normy moralne, wartości, dotychczas niekwestionowane i oczywiste, stały się czymś problematycznym. Pojawiła się więc potrzeba, by ustalić ich znaczenie. Ustalenie znaczenia pojęć moralnych – jak sprawiedliwość czy cnota – nie mogło się już odwołać do niepodważalnej tradycji, lecz do rozumu. To człowiek musiał zacząć stawiać sobie pytania etyczne i szukać odpowiedzi. To człowiek, rozumiany jako istotna społeczna, stał się też w związku z tym głównym przedmiotem zainteresowania filozofii. Kosmologia – wcześniej najważniejsza dyscyplina filozoficzna – ustąpiła miejsca etyce, teorii człowieka oraz dyscyplinom pokrewnym, związanym z greckim życiem społecznym (np. retoryka). Sofiści, wędrowni nauczyciele, przekształcili w tych zmieniających się warunkach grecki model wychowania młodzieży – paideię. Uczynili z niego ogólny model wykształcenia, łączącego elementy filozofii, retoryki, literatury oraz muzyki. W okresie klasycznym, czyli od V w. p. n. e., wykształcenie tego rodzaju stało się za ich sprawą dostępne dla każdego obywatela, który skłonny był za nie zapłacić.
W tych właśnie okolicznościach Sokrates rozpoczął uprawianie filozofii polegającej na dociekaniu znaczenia podstawowych pojęć etycznych. Był nie tylko jednym z pierwszych greckich filozofów, którzy postawili ten problem, lecz także najbardziej radykalnym, ponieważ zagadnienia etyczne były według niego jedynym, co warto poznawać. Dociekania te nie dążyły bowiem do osiągnięcia wiedzy dla wiedzy, lecz miały cel praktyczny. Jedynym, o co naprawdę warto się według Sokratesa troszczyć, jest dusza (psyche)dusza (psyche). Celem filozofowania było więc zdobycie wiedzy, która pozwoli uczynić człowiekowi własną duszę możliwie najlepszą.
Rozmowa jako metoda
W zgodzie z duchem czasów Sokrates uczynił rozmowę podstawową metodą swojej filozofii. Jako że nie wykonywał żadnego zawodu, za sens swojego życia uznał nawoływanie do cnoty. W tym celu przechadzał się po Atenach i prowadził rozmowy, w których stawiał pytania o to, czym jest sprawiedliwość, wiedza, równość itp. Specyficzną cechą tych dialogów było to, że Sokrates nie twierdził, że wie, co interesujące go pojęcie oznacza, lecz właśnie nie wie – i dlatego prosi rozmówcę, aby mu je wyjaśnił. Pod wpływem pytań stawianych przez Sokratesa okazywało się zazwyczaj, że rozmówcy tylko wydaje się, że wie, co oznacza badane pojęcie, ponieważ Sokrates doprowadza jego twierdzenia do sprzeczności. To postępowanie w rozmowie nazwano metodą elenktycznąmetodą elenktyczną. Stan, w którym wszyscy uczestnicy rozmowy musieli przyznać, że, podobnie jak Sokrates, nic nie wiedzą, pozwalał na oczyszczenie jej z fałszywych mniemań. Dopiero wtedy, w drodze rozmowy udawało się niekiedy osiągnąć prawdę. Według Sokratesa prawda jest czymś, co człowiek już w sobie posiada, choć o tym nie wie. Jego metoda prowadzenia rozmowy miała na celu wydobycie na jaw owej nieuświadomionej wiedzy rozmówcy. Dlatego też Sokrates nie uważał się za nauczyciela, lecz porównywał się do akuszerki – stąd nazwa jego metody dochodzenia do prawdy – metoda majeutycznametoda majeutyczna.
Główne pojęcia etyki Sokratesa – dusza i cnota
Jak to możliwe, że prawda o tym, co dobre – choć nieuświadomiona – tkwi w człowieku od samego początku? Ponieważ, odpowiadał Sokrates, człowiek posiada duszę (psyche). Przed Sokratesem dusza oznaczała dla filozofów zasadę życia. Była więc siłą, która działa w przyrodzie i ożywia materię. Sokrates zaproponował nowe rozumienie duszy – była ona bowiem dla niego czymś specyficznie ludzkim. To właśnie posiadanie duszy jest tym, co sprawia, że człowiek myśli. Obdarzony rozumną duszą człowiek nie zastanawiał się jednak nad światem przyrody, lecz nad sobą samym. Myślenie było dla Sokratesa przede wszystkim autorefleksją, która służyła dociekaniu, co znaczą pojęcia etyczne, takie jak sprawiedliwość czy dobro.
Drugim pojęciem, któremu Sokrates nadał nowy sens, była cnotacnota, czyli arete. Wieloznaczne, greckie słowo arete można przetłumaczyć również jako „dzielność”. Charakteryzowało ono bowiem władców i żołnierzy – wzorami ludzi, którzy posiadali cnotę, byli bohaterowie Homera.
W czasach Sokratesa ów starszy sens cnoty przestał odpowiadać realiom życia społecznego. Zaczęła się ona odnosić do codziennych dylematów obywateli ateńskiego polis. Jak zatem postępować, by żyć w zgodzie z cnotą? Skoro dzięki rozumowi możemy dowiedzieć się, czym są dobro, sprawiedliwość i równość, oznaczało to dla Sokratesa, że cnota jest wiedzą. By postępować dobrze, należało wiedzieć, czym jest dobro. To stanowisko nazwane zostało intelektualizmem etycznymintelektualizmem etycznym.
Dlaczego rewolucja?
Filozofia Sokratesa stanowiła zerwanie z pierwszym nurtem greckiej filozofii – filozofii przyrody. Przewartościowała problematykę filozoficzną, stawiając w centrum zainteresowania człowieka i czyniąc z etyki i antropologii główne dziedziny filozoficzne. Dlatego Sokrates kończy pierwszy okres filozofii greckiej i otwiera nowy, w którym filozofia zajęła się przede wszystkim człowiekiem i wytworami jego działalności.
Idee Sokratesa miały znaczący wpływ na późniejszą historię filozofii. W szczególności były to następujące idee:
Słownik
uczniowie szkoły filozoficznej założonej w 386 r. p.n.e. w Atenach przez Platona (tzw. Akademia Platońska); wykładano w niej zarówno filozofię – platonizm, a później neoplatonizm, jak i astronomię, nauki przyrodnicze, politykę i matematykę
(gr. arete – cnota, dzielność) zbiór cech charakteru, postawa lub siła moralna charakteryzujące jednostkę, która żyje według norm etyki i dąży do osiągnięcia doskonałości osobistej; życie cnotliwe polega na przedkładaniu dobra etycznego nad przyjemności; treść pojęcia dobra zależy od przyjmowanego przez jednostkę systemu etycznego
szkoła filozoficzna z V/IV w. p.n.e. założona przez Antystenesa, która akcentowała problematykę etyczną; według cyników jedynym dobrem dającym szczęście jest cnota, rozumiana jako pełne panowanie nad sobą (autarkia)
szkoła filozoficzna z IV‑III w. p.n.e. założona przez Arystypa z Cyreny, skupiona na problematyce etycznej; cyrenaicy głosili hedonizm, który w skrajnej postaci uznaje przyjemność za jedyne dobro, a przykrość za jedyne zło
(gr. psyche) według wierzeń religijnych i niektórych stanowisk filozoficznych dusza jest niematerialnym i nieśmiertelnym pierwiastkiem ludzkiej istoty, który ożywia ciało i opuszcza je w chwili śmierci; u Sokratesa dusza jest podmiotem poznania oraz działania – ośrodkiem moralnym, który za pomocą rozumu poznaje naturę dobra oraz kieruje zachowaniem człowieka
uczniowie ze szkoły Epikura lub zwolennicy epikureizmu; za cel życia uznawali indywidualne szczęście (eudajmonizm), a za środek do jego osiągnięcia – filozofię; epikureizm jest często interpretowany jako odmiana umiarkowanego hedonizmu
dziedzina filozofii, której przedmiotem jest przyroda nieożywiona oraz byty ożywione
stanowisko etyczne zajmowane przez Sokratesa, zgodnie z którym warunkiem prowadzenia cnotliwego życia jest intelektualne poznanie natury dobra
(gr. elenktikós – zbijający, elegktikós – badawczy) stosowana przez Sokratesa metoda zbijania tez jego rozmówców, polegająca na wykazywaniu, że poglądy rozmówcy prowadzą do przyjęcia tezy jawnie fałszywej
(gr. maieutikós – położniczy) metoda stosowana przez Sokratesa, polegająca na wydobywaniu z rozmówcy wiedzy, której sobie nie uświadamiał
grecka szkoła filozoficzna, założona pod koniec IV w. p. n. e. przez Zenona z Kition; w fizyce głosili materializm, w etyce – eudajmonizm oraz konieczność obojętności wobec zmiennych okoliczności życiowych; zajmowali się również logiką