Zainteresowanie procesem kształtowania się elit władzy w warunkach kapitalizmu i systemu demokratycznego znalazło odbicie w nurcie analizy i teorii socjologii partii politycznych. Podstawowa teoria z tego zakresu, sformułowana przez Roberta Michelsa, opierała się na dość pesymistycznych obserwacjach empirycznych Moiseya Ostrogorsky'ego.

Termin oligarchia

Termin oligarchiaoligarchiaoligarchia (od greckiego oligos – nieliczny, archo – rządzę) od momentu pojawienia się w języku filozofii społecznej oznaczał sprawowanie władzy nad masami przez niemniejszościowe nieliczne grupy uprzywilejowane. W języku socjologii polityki oznacza to, że nawet w sprawujących w społeczeństwie władzę elitach politycznych, które we współczesnej demokracji mają postać partii politycznych, każdorazowo dochodzi do wykształcenia się elity nieformalnej (oligarchii) sprawującej de facto władzę w obrębie partii, a w konsekwencji całego społeczeństwa.

Juan José Linz, hiszpański socjolog i politolog, wyróżnia dziesięć znaczeń terminu oligarchizacja.

Początki teorii oligarchii

R15smfx2QQZqu1

Zdjęcie przedstawia twarz dojrzałego mężczyzny. Jest ona owalna. Mężczyzna ma głęboko osadzone oczy i wysokie czoło. Ma długie wąsy i małą brodę na samym podbródku. Ubrany jest w koszulę, garnitur i krawat.

Moisey Ostrogorsky w Demokracji i organizacji partii politycznych (1903 r.), będącej pierwszym studium porównawczym partii politycznych, poddał jako pierwszy naukowej analizie działanie partii jako wielkich zbiurokratyzowanych organizacji.

Podstawowe wnioski płynące z tej analizy są dość pesymistyczne. Zdaniem Ostrogorsky'ego, demokracja jest nieosiągalnym ideałem sprawowania władzy, gdyż u jej podstaw leży założenie o bezpośrednim sprawowaniu władzy przez masy, tymczasem w praktyce społecznej władza skupiona jest w rękach partii politycznych (a w szczególności w rękach aparatu partyjnego), który ma charakter niedemokratyczny (elitarny).

Głównym przesłaniem przeprowadzonej analizy jest paradygmat zastąpienia biurokratycznych partii politycznych systemem małych stowarzyszeń o charakterze wtórnym.

Grupy wtórne to zbiorowości powstałe w wyniku działania motywacji instrumentalnych, dążące do realizacji konkretnych, jednoczących celów jednostek. W tego typu grupach przewagę zyskują relacje oparte na więzi strukturalnej, tzn. ról wykonywanych w organizacji, a nie więzi emocjonalnej (opartej na emocjach kierowanych do innych członków organizacji).

Przeciwstawieniem grup wtórnych są grupy pierwotne. Te pesymistyczne założenia co do możliwości realizacji idei demokracji rozwinął Robert Michels, który w oparciu o analizę funkcjonowania niemieckiej socjaldemokracji wysunął twierdzenie, że każda partia ulega oligarchizacji, która nie jest konsekwencją cech psychicznych, lecz wymogów organizacyjnych.

Tezy Roberta Michelsa

RvAlaoydASgQ91

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jego twarz jest owalna, włosy krótkie, proste. Mężczyzna ma wysokie czoło, szeroki nos i długie wąsy. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

Zasadnicza teza teorii Michelsa brzmi:

Jest to tzw. spiżowe prawo oligarchii, któremu podlega całe zorganizowane życie społeczne. Im bardziej masowa staje się partia czy inna organizacja, tym szybciej tworzy się oligarchia i tym większa jest jej władza. Ponieważ partie polityczne i związki zawodowe to organizacje nastawione na walkę, to wymagają zhierarchizowanej struktury potrzebnej do mobilizowania mas członkowskich i dowodzenia nimi.

Z punktu widzenia struktury organizacji i techniki działania zawodowi liderzy są absolutnie niezbędni. Liderzy lub szerzej – zawodowy aparat partyjny, pojawiają się spontanicznie, by z biegiem czasu uczynić ze swej działalności profesję, ustabilizować swoją pozycję, uczynić ją nienaruszalną i niezależną od woli mas członkowskich. Funkcje elity nieformalnej (oligarchii) ulegają z czasem stabilizacji, a często instytucjonalizacji, tj. przekształceniu w formalne role, a nawet stanowiska zawodowe, na przykład specjalisty ds. PR czy szefa sztabu wyborczego.

Zawodowi liderzy polityczni

Pojawienie się zawodowych liderów sprawujących niepodzielną władzę nad organizacją jest nieuniknione nie tylko ze względów funkcjonalnych, ale także dlatego, że posiadanie liderów stanowi psychologiczną potrzebę mas. Według Michelsa większość społeczeństwa, mimo okazywania od czasu do czasu niezadowolenia, w zasadzie jest zadowolona, że grupa ludzi bierze na siebie odpowiedzialność za funkcjonowanie społeczności.

Masy potrzebują przewodnictwa i chętnie je akceptują. Ich uniwersalna niekompetencja w kwestiach politycznych jest jedną z podstaw władzy liderów dysponujących odpowiednimi zdolnościami i umiejętnościami, których brak szeregowym członkom.

Tworzeniu się wewnątrzpartyjnej oligarchii sprzyja też fluktuacja członków. Członkowie odchodzą i przychodzą, a liderzy zostają. Michels obliczył, że w Cesarstwie Niemieckim średni okres władzy ministrów wynosił cztery lata i trzy miesiące, podczas gdy niektórzy liderzy partii socjaldemokratycznej w Niemczech utrzymywali się na swych stanowiskach przez czterdzieści lat.

Stabilizacji w łonie oligarchii sprzyja również okazywana na co dzień pasywność członków partii i niechęć do zaangażowania się. Działa tu prawo inercjiinercjainercji, które jest silniejsze niż zasada rotacji. Dlatego tak skuteczny jest często stosowany chwyt polegający na grożeniu podaniem się do dymisji.

Stabilizacja pozycji liderów wynika, według Michelsa, z właściwego masom poczucia wdzięczności dla tych, którzy działają, aby im pomagać i bronić ich interesów. A także dla tych, którzy cierpieli dla „sprawy”. Dlatego tak często liderzy eksponują wszelkie swoje cierpienia, represje, jakich doznali (nawet w odległej przeszłości), więzienie, emigrację itd., licząc na poczucie wdzięczności mas, które winno wyrazić się w ich ponownym wyborze na stanowisko czy urząd.

Wyłanianie się pozycji oligarchy

Wyłanianie się pozycji oligarchy wiąże się zatem z jednej strony z wymogami funkcjonalnymi (potrzeba posiadania przywództwa odczuwana przez lud), a z drugiej z osobistym przekonaniem liderów o własnej niezbędności, niepowtarzalności i znaczeniu własnej osoby wzmacnianego posiadaniem decydującego głosu w sprawie dystrybucji środków finansowych partii. To liderzy sprawujący kontrolę finansową podejmują w tym zakresie kluczowe decyzje, konstytuując nierzadko skład partii (decydując o wyrzuceniu jednych i przyjęciu innych członków partii do grona najbliższych współpracowników lub w skrajnych przypadkach do grona partii jako organizacji).

Michels udowadnia, że mała grupa liderów zawsze kontroluje masy, a nie na odwrót. W swoich rozważaniach odszedł on jednak od teorii Moski i Pareta, którzy zwracali uwagę na predyspozycje charakterologiczne jednostek sprawujących władzę.

Oligarchizacja postrzegana była przez niego jako wymóg funkcjonalny, tak jak weberowska biurokracja była niezbędną formą przystosowania się do wymogów wielkiego zdywersyfikowanego społeczeństwa. Początkową niechęć do oligarchii jako zjawiska negatywnego, zagrażającego demokracji, Michels zastąpił z czasem twierdzeniem, że jest to w istocie zaleta partii i wynika z prawa historycznego, zgodnie z którym wodzowie nigdy nie oddają władzy masom, tylko innym wodzom.

Słownik