Ostatnia księga Nowego Testamentu, opisująca wizję końca świata, ostatecznej walki dobra i zła oraz panowania Królestwa Bożego, inspirowała wielu twórców: pisarzy, poetów oraz malarzy. Prorocza wizja skłania do refleksji, obfituje w znaki i symbole, a te bywają rozmaicie interpretowane. Po biblijny tekst sięgnął również współczesny polski poeta, Zbigniew Herbert (1924‑1998), którego twórczość obfituje w liczne nawiązania do znanych mitów, toposówtopostoposów oraz motywówmotyw literackimotywów kluczowych dla rozwoju kultury europejskiej.
Geneza wiersza U wrót doliny
Ru0cXYUYI2LDa1
Zdjęcie przedstawia kłęby dymu unoszące się nad powierzchnią ziemi po wybuchu atomowym. Układają się one w kształt przypominający grzyb.
Grzyb atomowy po wybuchu bomby atomowej, Hiroszima, 1945
Źródło: domena publiczna.
Odczytując U wrót doliny Zbigniewa Herberta większość literaturoznawców jest zgodna, że opisane w wierszu apokaliptyczneapokaliptycznyapokaliptyczne wydarzenia mają swoje źródło w doświadczeniu przez poetę okrucieństwa II wojny światowej, która doprowadziła do masowej zagłady ludności na całym globie (przez sześć lat trwania konfliktu – ponad 60 milionów ofiar).
Warto przypomnieć, że w 1945 roku: 6 sierpnia w Hiroszimie oraz 9 sierpnia w Nagasaki miały miejsce jedyne w historii ludzkości ataki atomowe. Skala zniszczeń była tak ogromna, że wstrząsnęła międzynarodową opinią publiczną i przyczyniła się (według części badaczy) do zakończenia II wojny światowej na Pacyfiku. Jednak ważniejsza od liczby ofiar obu bomb, była kwestia psychologiczna. Po raz pierwszy w dziejach człowiek dysponował bronią, która w przeciągu paru sekund mogła zmieść z powierzchni ziemi duże miasto. Ta perspektywa przerażała ówczesnych polityków, działaczy, naukowców i przede wszystkich artystów. Ten niepokój, spowodowany niewyobrażalną wręcz siłą atomu, zilustrował Zbigniew Herbert w swoim wierszu.
Wojciech Kajtoch„U wrót doliny" Zbigniewa Herberta
W zasadzie już od początku wiemy, że mowa tu o Sądzie Ostatecznym, że tytułowa dolina - to Dolina Jozafata. Napomknięcie o tych, którzy przyjdą z kronik, bajek i żywotów świętych oraz przypominający poezję średniowieczną gramatyczny rym pierwszych wersów (popiołów – aniołów) – czynią to wrażenie nieodpartym. Zarazem jednak, od razu nabieramy również podejrzeń, że mowa tu nie tylko o Sądzie Ostatecznym. Motywy: deszczu gwiazd i łąki popiołów, świst eksplozji oraz późniejsze napomknięcie o wcześniejszej śmierci zwierząt - czytelnikowi tomu Hermes, pies i gwiazda (1957), z którego pochodzi omawiany wiersz, kazały myśleć także o współczesnej wersji katastrofy ludzkości; o atomowej zagładzie.
1 Źródło: Wojciech Kajtoch, „U wrót doliny" Zbigniewa Herberta, „Koniec Wieku. Pismo Filozoficzno-Artystyczne” 1999, nr 12-13, s. 67.
Po zakończeniu II wojny światowej ludzkość weszła w fazę tzw. zimnej wojnyzimna wojnazimnej wojny, której towarzyszył zmasowany wyścig zbrojeń, a co za tym idzie – groźba wybuchu III wojny światowej z użyciem broni atomowej.
Wojciech Kajtoch„U wrót doliny" Zbigniewa Herberta
Koniec lat pięćdziesiątych był w Polsce nieomal okresem antynuklearnej histerii - zwłaszcza że strach przed atomowym końcem wspaniale współgrał z głoszącą beznadziejność filozofią egzystencjalistyczną, która właśnie dotarła do nas i zaowocowała modą mającą swój wpływ i na Solaris Lema, i na film Ostatni dzień lata Tadeusza Konwickiego, i na ówczesną młodą „czarną literaturę” pokolenia „Współczesności”. Atomowe aluzje od razu też likwidowały możliwość jednoznacznego rozpoznania i dosłownego odczytania sytuacji zarysowanej w wierszu: wiersz nie mógł być zrozumiany jako po prostu opis Sądu Ostatecznego, skoro ujęcie owego Sądu przypominało tu współczesne cywilizacyjne niepokoje. W momencie ich rozpoznania - czytelnik mógł już potraktować ukazaną sytuację wyłącznie metaforycznie. Czego miała to być metafora? Z pewnością - przemiany. O swoistej, generalnej przemianie „stanu istnienia” ludzkości powiada przecież zapowiedź „końca świata” formalnie, dosłownie tu opisywanego. Motyw „atomowego niebezpieczeństwa” kazał jednak myśleć w 1957 roku (i każe myśleć nam - czytelnikom współczesnym) o przemianie mogącej zajść lub wręcz zachodzącej „tu i teraz”.
2 Źródło: Wojciech Kajtoch, „U wrót doliny" Zbigniewa Herberta, „Koniec Wieku. Pismo Filozoficzno-Artystyczne” 1999, nr 12-13, s. 67.
Motyw Sądu Ostatecznego w wierszu U wrót doliny
Przy tak nakreślonym kontekście społeczno‑politycznym widoczne jest, że Herbert celowo sięgnął po powszechnie znany motyw Sądu Ostatecznego. Jednak, żeby dostosować komunikat zawarty w wierszu do współczesnej mu rzeczywistości, pozbawił go swoistej biblijnej stylistyki na rzecz wręcz sprawozdawczego przekazu z odbywającego się końca świata.
Stanisław BarańczakUciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta
Sceneria Sądu Ostatecznego prezentowana jest nam przez podmiot mówiący, który posługuje się stylem współczesnego sprawozdawcy radiowego, z użyciem zwrotów przypominających niemalże transmisje z meczów sportowych czy pierwszomajowych pochodów.
3 Źródło: Stanisław Barańczak, Uciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta, Wrocław 1994, s. 172.
Ten beznamiętny „komentarz” dramatyczniej przecież chwili, jaką jest zagłada atomowa ludzkości, wiąże się bezpośrednio z herbertowską desakralizacją motywu Sądu Ostatecznego.
Arnold ZawadzkiPoetyckie przesłanie Zbigniewa Herberta i problem jego chrześcijańskiej proweniencji
R12RQ8guq9CJi1
Czarno‑białe zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma krótkie, zaczesane na bok włosy oraz lekko zarysowane zmarszczki na twarzy. Patrzy w prawą stronę. Ubrany jest w jasny garnitur z ciemniejszym krawatem. Przed nim znajduje się gałązka z liśćmi.
Zbigniew Herbert, skan z książki Aleksandra Janty: Lustra i reflektory, 1982, domena publiczna
Herbertowskie antynomieantynomiaantynomie można sprowadzić do jednej podstawowej: sfera profanumversus sfera sacrum. Takie przeciwstawienie ma ukazać, że człowiek, „sakralizując” rzeczywistość odbieraną zmysłami, de facto fałszuje jej obraz i skazuje się na życie w świecie ułudy. Herbert dokonuje więc w swojej poezji desakralizacji ludzkiej rzeczywistości. Nie ma żadnego sacrum. Jest tylko profanum, fascynujące, tajemnicze i do bólu teraźniejsze, wpisane w powtarzalność zachowań i rytmu przyrody. „Sakralizacja” rzeczywistości, czyli nadawanie jej znaczeń wykraczających poza widzialny świat i odnoszących ją do sfery życia nadprzyrodzonego, dokonuje się w ocenie Herberta na wielu poziomach: od ludzkiego przywiązania do osobistych wspomnień i pamięci, do religijnej wiary w głębszy sens rzeczy i wydarzeń, które w naiwnym odczuciu człowieka są objawieniem tajemnicy niepojętego świata. W wierszu U wrót doliny, wykorzystując motyw Sądu Ostatecznego, poeta ukazuje toksyczną siłę ludzkich złudzeń i nadziei.
przecz Źródło: Arnold Zawadzki, Poetyckie przesłanie Zbigniewa Herberta i problem jego chrześcijańskiej proweniencji, „ Łódzkie Studia Teologiczne”, nr 23/4, s. 37–38.
1
Apokalipsa św. Jana
RrwpFGG4Wp8Eg1
Ilustracja przedstawia dwie postaci w szatach, które mają aureole wokół głów. Po lewej stronie w rogu siedzi mężczyzna w pomarańczowo‑zielonej szacie. Ma czarne włosy oraz krótką brodę. Trzyma kartkę i ołówek. Nad nim stoi starszy mężczyzna z siwymi włosami i spiczastą brodą, który ubrany jest w różowo‑niebieską szatę. Patrzy w górę. Prawą rękę trzyma nad głową siedzącego mężczyzny, a lewą unosi do góry. Do jego uniesionej ręki zbliża się inna dłoń wystająca z górnego, prawego rogu ilustracji.
Prochor i św. Jan przedstawieni w rękopisie ewangelicznym z 1224 r. Rękopis ormiański.
Źródło: domena publiczna.
I piąty anioł zatrąbił: i ujrzałem gwiazdę, która z nieba spadła na ziemię i dano jej klucz do studni Czeluści. I otworzyła studnię Czeluści, a dym się uniósł ze studni jak z wielkiego pieca, i od dymu zaćmiło się słońce i powietrze. (...) Od tych trzech plag została zabita trzecia część ludzi, od ognia, dymu i siarki. (...) I rozgniewały się narody, a nadszedł twój gniew i pora na umarłych, aby zostali osądzeni i aby dać zapłatę sługom Twym prorokom i świętym (...) i aby zniszczyć tych, którzy niszczą ziemię. (...) i ujrzałem umarłych – wielkich i małych – stojących przed tronem, a otwarto księgi. I inną księgę otwarto, która jest księgą życia. I osądzono zmarłych z tego, co w księgach zapisano, według ich czynów. (...) I ujrzałem niebo nowe i ziemię nową, bo pierwsze niebo i pierwsza ziemia przeminęły i morza już nie ma (...) I usłyszałem donośny głos mówiący od tronu: „Oto przybytek Boga z ludźmi: i zamieszka wraz z nimi i będą oni Jego ludem, a On będzie „BOGIEM Z NIMI” I otrze z ich oczu wszelką łzę, a śmierci już odtąd nie będzie”.
(Ap 9,1‑2.18; 11,18; 20,12; 21,1.3‑4)
jan Źródło: Apokalipsa św. Jana.
Zbigniew HerbertU wrót doliny
Po deszczu gwiazd na łące popiołów zebrali się wszyscy pod strażą aniołów
Z ocalałego wzgórza można objąć okiem całe beczące stado dwunogów
naprawdę jest ich niewielu doliczając nawet tych którzy przyjdą z kronik bajek i żywotów świętych
ale dość tych rozważań przenieśmy się wzrokiem do gardła doliny z którego dobywa się krzyk
po świście eksplozji po świście ciszy ten głos bije jak źródło żywej wody
jest to jak nam wyjaśniają krzyk matek od których odłączają dzieci gdyż jak się okazuje będziemy zbawieni pojedynczo
aniołowie stróże są bezwzględni i trzeba przyznać mają ciężką robotę
ona prosi – schowaj mnie w oku w dłoni w ramionach zawsze byliśmy razem nie możesz mnie teraz opuścić kiedy umarłam i potrzebuję czułości starszy anioł z uśmiechem tłumaczy nieporozumienie
staruszka niesie zwłoki kanarka (wszystkie zwierzęta umarły trochę wcześniej) był taki miły – mówi z płaczem wszystko rozumiał kiedy powiedziałam – głos jej ginie wśród ogólnego wrzasku
nawet drwal którego trudno posądzić o takie rzeczy stare zgarbione chłopisko przyciska siekierę do piersi – całe życie była moja teraz też będzie moja żywiła mnie tam wyżywi tu nikt nie ma prawa – powiada – nie oddam
ci którzy jak się zdaje bez bólu poddali się rozkazom idą spuściwszy głowy na znak pojednania ale w zaciśniętych pięściach chowają strzępy listów wstążki włosy ucięte i fotografie które jak sądzą naiwnie nie zostaną im odebrane
tak to oni wyglądają na moment przed ostatecznym podziałem na zgrzytających zębami i śpiewających psalmy
(Hermes, pies i gwiazda, 1957)
dolina Źródło: Zbigniew Herbert, U wrót doliny.
Słownik
antynomia
antynomia
(gr. antinomia – sprzeczność praw) sprzeczność między dwoma wykluczającymi się twierdzeniami, z których każde wydaje się prawdziwe i uzasadnione
apokaliptyczny
apokaliptyczny
(gr. apokaliptykós - dotyczący apokalipsy; apokalypsis – odsłonięcie zasłony, objawienie, odkrycie tajemnicy) – tzn. wizyjny, tajemniczy, straszny
motyw literacki
motyw literacki
(ang. motive) – podstawowy element świata przedstawionego dzieła: zdarzenie, przedmiot, cecha, sytuacja, przeżycie. Łączy się według pewnych reguł w jednostki wyższego rzędu, takie jak postać literacka, wątek, temat, fabuła
topos
topos
(gr. tópos koinós, łac. locus communis - miejsce wspólne) – powtarzający się motyw, występujący w obrębie literatury i sztuki zbudowany na fundamencie dwu wielkich tradycji śródziemnomorskich: antycznej i biblijno‑chrześcijańskiej. Wskazuje na jedność, ciągłość kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Topos budowany jest na zasadzie obrazu mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos tonącego okrętu w Kazaniach Skargi)
zimna wojna
napięte polityczno‑gospodarczo‑militarne stosunki panujące między Związkiem Sowieckim a mocarstwami zachodnimi, ze Stanami Zjednoczonymi na czele, od okresu po zakończeniu II wojny światowej do rozpadu ZSRR w 1991 r.
