Pokolenie ludzi cierpiących

Cierpienie fizyczne nie było dla młodopolan najtragiczniejszym doznaniem. O wiele trudniejsze do przetrwania okazywało się cierpienie psychiczne spowodowane zanegowaniem praw moralnych i stałych punktów odniesienia, dzięki którym ludzie odnajdują się w świecie. Wyzwolenie z tak zwanych przesądów religijnych oraz sceptycyzm wobec naukowego postępu moderniści uznali za szczytowy poziom wysublimowania kultury europejskiej. Ten szczyt był jednocześnie jej końcem – oznaczał degrengoladę i zupełne podważenie jej znaczenia. Tak narodził się XIX‑wieczny dekadentyzmdekadentyzmdekadentyzm, który rozprzestrzenił się w świecie artystycznym Starego Kontynentu.

Rfi9mjDyeGm5B1

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma krótkie, ciemne włosy z przedziałkiem, wąsy oraz kilkucentymetrową, ciemną brodę hiszpankę. Ubrany jest we frak, białą koszulę oraz białą muszkę. Mężczyzna stoi przy pulpicie. Przemawia.

Jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na ten problem Henryk Sienkiewicz (1846‑1916), który w powieści Bez dogmatu (1891) w postaci głównego bohatera Leona Płoszowskiego przedstawił sylwetkę typowego schyłkowca. Protagonista przeżył głęboko wszystkie światopoglądowe rewolucje swoich czasów. Początkowo, jako zagorzały pozytywista, wierzył w potęgę ludzkiej wiedzy, lecz w obliczu kapitulacji nauki wobec niezbadanych tajemnic istnienia zarzucił te ideały. Zwrot ku duchowości był już jednak dla niego niemożliwy. Zwątpiwszy w dogmaty, nie potrafił doznać w czasie kościelnych nabożeństw przeczucia istnienia sfery transcendentnej.

Uznał więc, że jedyną wartością, która może nadać sens jego życiu, jest miłość. Niestety, nawyk wątpienia skaził również jego przeżycia emocjonalne. Niezdolność do działania, zwlekanie z podjęciem ważnych decyzji, uleganie chwilowym nastrojom – to wszystko wynikało z objętej wcześniej postawy życiowej, naznaczonej problemami XIX wieku. Kreując bohatera Bez dogmatu, Sienkiewicz doskonale odzwierciedlił tendencje panujące w młodszym pokoleniu. Jego powieść – w zamierzeniu krytyczna – stała się dla niektórych wzorcem postępowania. Odnaleźli oni w niej zrozumienie dla własnych myśli, podobnie jak w dekadenckich lirykach Kazimierza Przerwy‑Tetmajera (1865–1940).

Wrzuceni w niesprawiedliwy świat

Schyłkowe nastroje zaowocowały powstaniem nowych kierunków w sztuce, które akcentowały ciemną stronę ludzkiej egzystencji. Materialną nędzę przedstawiały utwory naturalistycznenaturalizmnaturalistyczne ukazujące rzeczywistość bez jakichkolwiek upiększeń, niekiedy koncentrujące się właśnie na obrazach krzywdy i opisach brudu. Rozterki duchowe stały się natomiast głównym tematem sztuki symbolistycznejsymbolizmsymbolistycznej, choć ta programowo operowała wieloznacznością – sugerowała, zamiast nazywać rzeczy wprost. Niepokoje metafizycznemetafizykametafizyczne epoki w sposób bezpośredni wyrazili dopiero ekspresjoniści w okresie dwudziestolecia międzywojennego, ale pierwsze zwiastuny preekspresjonizmu pojawiły się już w dobie modernizmu.

W porównaniu z symbolizmem, w ekspresjonizmieekspresjonizmekspresjonizmie bardzo istotną rolę pełniła problematyka moralna. Utwory pisane w tym duchu wyrażały zaczerpnięte z filozofii gnostycznej przekonanie, że świat materialny jest zły, a duchowa cząstka człowieka została do niego wrzucona bez własnej woli i jest skazana na cierpienie. Bezmiar niesprawiedliwości i krzywd mający miejsce w ziemskiej rzeczywistości ukazywano poprzez stosowanie hiperbolihiperbolahiperboli. Poza poetyką wyolbrzymienia, w utworach ekspresjonistycznych często wykorzystywano konwencję groteski, łączącą elementy komizmu i tragizmu w kreacji świata przedstawionego.

RMhCx4vu3hJhK

Obraz przedstawia mężczyznę jadącego na karym koniu. Ścigają go dziwne postacie. Na drugim panie znajdują się inne konie i nagie ciała.

W polskiej poezji wątki ekspresjonistyczne przyjęły się bardzo wcześnie, szczególnie za sprawą twórczości hymnicznej Jana Kasprowicza (1860‑1926). W podniosłych utworach artysty został wysłowiony kryzys światopoglądowy pokolenia przełomu XIX i XX wieku. Pesymistyczną refleksję o współczesnym świecie Kasprowicz doprowadził do maksimum, dostrzegając źródło grzechu w postępowaniu samego Boga. W Mojej pieśni wieczornej to jednak człowiek, skażony bezprawiem materialnego świata, staje się przyczyną cierpienia własnego i innych ludzi:

Sztuka ekspresjonistyczna była nazywana krzykiem duszy człowieka, który rozpaczliwie usiłuje wyrazić swoją tragiczną egzystencję w świecie pozbawionym moralności i duchowości. Dlatego też – podobnie jak naturaliści – twórcy zaliczani do tego kierunku nie wstrzymywali się przed opisywaniem makabrycznych i przerażających obrazów ludzkiej krzywdy i bólu.

Pogodne znoszenie cierpienia

Obok pesymistycznych tendencji młodopolskiej sztuki istniał również nurt o odmiennych założeniach, zanurzony w myśli franciszkańskiej. Postać Biedaczyny z Asyżu stała się dla niektórych modernistów natchnieniem do przełamania dekadenckich nastrojów epoki. Pociągała ich prostota wiary świętego, ale też jej duchowa głębia i autentyczność. Z jednej strony życie Franciszka z Asyżu dawało wiele przykładów idyllicznej radości objawiającej się w dobroci dla zwierząt, miłości do wszystkich ludzi i nuceniu wesołych pieśni. Z drugiej strony święty był przykładem człowieka cierpiącego z powodu niezrozumienia przez świat, dobrowolnie znoszącego trudy głodu i ubóstwa oraz obdarowanego stygmatami – fizycznymi znakami męki Chrystusa.

R11ZXBc6HsXx31

Obraz przedstawia klęczącego zakonnika w ciemnym habicie na tle kościoła. Mężczyzna ma tonsurę. Wznosi dłonie ku niebu. Nad jego głową jest aureola. Padają na niego promienie z wiszącego ponad nim krzyża.

Literatura młodopolska podkreślała obydwa aspekty biografii świętego. Bardzo ważna stała się postawa ofiarowania swojego bólu na rzecz wyższego dobra. Ideę „radości doskonałej”, która według Franciszka oznaczała umiejętność błogosławienia Bogu i ludziom w obliczu największej męki, rozważali młodopolscy artyści, tacy jak Jan Kasprowicz czy Tadeusz Miciński (1873‑1918). Popularna okazała się również wywodząca się z literatury franciszkańskiej sylwetka prostaczka lub prostaczki – osoby niewykształconej i prostodusznej, niedoświadczającej metafizycznych niepokojów epoki. Człowiek wierny i ufny, obywający się bez skomplikowanych przemyśleń, ukazywany był jako wzór szczęśliwości. To samo dotyczyło osób szalonych, żyjących we własnym, zamkniętym świecie. Przekonanie o ich niewinności i pokornym znoszeniu znojów życia opisywano niekiedy z przymrużeniem oka – tak jak w wierszu Leopolda Staffa Krysta spod płota:

Ironiczny ton wiersza nie przeczy jednak fascynacji Staffa franciszkanizmem. Biedaczyna z Asyżu był dla niego jednym z tych autorytetów, które uczyły wyzwolenia z pesymizmu i znajdowania sensowności w cierpieniu. Podobna postawa przyjmowana względem przeciwności losu inspirowała rzesze innych młodopolskich twórców, wśród których był także brat autora Deszczu jesiennego – Ludwik Maria Staff (1890–1914). Świadectwem młodopolskiego zainteresowania ideałami świętego dostrzegalna jest także powieść Wacława Berenta (1878–1940) Żywe kamienie (1918), opowiadająca o losach średniowiecznych wędrownych artystów.

Słownik