Przeczytaj
Szkoła eleacka powstała w greckim mieście Elea i działała VI–V w. p.n.e. Została utworzona przez Ksenofanesa z Kolofonu, który sprzeciwiał się twierdzeniom filozofów należących do szkoły jońskiejszkoły jońskiej. Innymi przedstawicielami szkoły eleackiej byli Parmenides, Zenon z Kition, Melissos z Samos i Gorgiasz z Leontinoi. Eleaci twierdzili, że poznanie świata jest możliwe wyłącznie poprzez rozum i dedukcjędedukcję i odrzucali możliwość poznania zmysłowego. Uważali, że wiedza, którą dostarczają zmysły, może być złudna. Filozofowie należący do tej szkoły twierdzili, że istnieje tylko jeden byt i odrzucali możliwość istnienia wielości bytów. Negowali też istnienie ruchu, dowodząc, że jedyny byt jest nieruchomy i niezmienny.
Ksenofanes z Kolofontu
Pochodził z jońskiego miasta Kolofont i podobno był uczniem Anaksymandra. Był autorem dzieła filozoficznego O naturze. Ponadto pisał poezję etyczno‑religijną, w której krytykował Homera i Hezjoda.
Rzeczy najbardziej haniebne i potępiane przez ludzkość
O bogach opowiadają Homer i Hezjod nam
Cudzołóstwo i kradzież, wzajemne oszukiwanie:
Tym im się każą zajmować, to ma być boski ich trud.
Ksenofanes nawiązywał do jońskich filozofów przyrody. Jego znaczenie polegało jednak głównie na tym, że do rozważań filozoficznych wprowadził kwestie teologiczne. Zwalczał właściwy greckiej religii politeizmpoliteizm i antropomorfizmantropomorfizm, podtrzymywany chociażby przez literaturę Homera i Hezjoda. Za archéarché uważał ziemię. Twierdził natomiast, że istnieje jedno bóstwo, „które całe widzi, całe myśli, całe słyszy”. Boga zatem pojmował jako wewnętrzną siłę działającą w świecie, lecz nie poza światem. Była to więc koncepcja panteistycznapanteistyczna – bóg został utożsamiony ze światem. Oczywiście nie był rozumiany jako osobowe bóstwo, gwarantował jednak niezmienność i wieczność świata.
Ksenofanes, krytykując przekonania religijne Greków, zwracał uwagę, że szczególnie w kwestiach dotyczących bogów ludzka wiedza zdradza swoje ograniczenia. Tym samym możemy uznać Ksenofanesa za pierwszego rzecznika agnostycyzmuagnostycyzmu, poglądu zakładającego, że niemożliwe jest prawdziwe poznanie rzeczywistości czy też jakiegoś jej aspektuaspektu (np. aspektu boga).
Parmenides z Elei
Parmenides żył od ok. 515 r. do 450 r. p.n.e., był więc współczesny Heraklitowi i stworzył koncepcję dokładnie przeciwną do wyznawanej przez filozofa z Efezu, co więcej – koncepcję, która stworzyła podwaliny dalszego rozwoju filozofii starożytnej. Uczył się u Ksenofanesa i równocześnie u pitagorejczyków. Napisał traktat O prawdzie i mniemaniu.
Trzeba to mówić i myśleć: byt jest, albowiem jest byciem,
Nicość natomiast [nim] nie jest. To radzę tobie rozważyć
„Od pierwszej tej drogi badania ja ciebie wszelako odwiodę,
A potem od tamtej, którą śmiertelnicy, nie wiedząc niczego, Wymyślają ją – dwugłowi”.
Teoria jednego i stałego bytu
Filozofia jońska głosiła, że świat jest czymś jednym, pochodzącym od arché, ale w procesie przemian stał się wielością, różnorodnością. Zachodził konflikt między jednością i wielością oraz między trwałością i zmiennością. Parmenides był jednak przekonany, że jeśli coś jest, nie może stać się czymś innym. Dlatego też Heraklitejskie prawo zmienności – obraz świata jako rzeki – jest tylko złudzeniem. To, co istnieje, nazywamy bytem, to, co nie istnieje – niebytem. Byt jest od zawsze, nie ma początku i jest wieczny. Niebytu zaś nie ma. Byt nie może stać się niebytem. Coś, co istnieje, nie może nagle przestać istnieć i stać się czymś innym. Nie ma zatem zmienności. Byt jest ciągły, nieruchomy, niezmienny, niepodzielny, niezróżnicowany. Ruch jest niemożliwy, ponieważ nie istnieje coś takiego jak próżnia, czyli wolna przestrzeń.
Poglądy epistemologiczne
Z teorii bytu wynikały bardzo poważne konsekwencje dotyczące ludzkiego poznania. Zmysły podpowiadają przecież, że w świecie zachodzą zmiany. Parmenides uważał jednak, iż prawdziwy obraz bytu uzyskuje się nie na podstawie obserwacji zjawisk, tylko na drodze poznania rozumowego. Byt oddzielił od zjawiska – takie ujęcie stanowić będzie podwaliny filozofii od Platona aż po Kanta. Człowiek może myśleć o tym, co jest, czyli o bycie, ale o tym, czego nie ma, czyli o niebycie, nie jest w stanie pomyśleć. Za sprawą Parmenidesa nastąpiło wyraźne odróżnienie poznania zmysłowego od rozumowego. Doświadczenie przestało być źródłem niezawodnej prawdy, która mogła odsłaniać się tylko przed rozumem.
Zenon z Elei
Zenon bronił tezy swego nauczyciela Parmenidesa, że byt jest jeden i niezmienny. Zastosował w tym celu oryginalną metodę, polegającą na obalaniu tez sprzecznych z nauką Parmenidesa. Zamiast szukać argumentów na rzecz niezmienności bytu, chciał wykazać przy pomocy paradoksów, że zmiana tak naprawdę nie istnieje. Wytoczył więc oręż przeciwko ruchowi (podstawie wszelkiej zmiany), próbując udowodnić paradoksalną tezę, że ruch nie istnieje i jest jedynie naszym złudzeniem. Na dowód tego przytoczył kilka argumentów, z którymi nie mogły się uporać najpotężniejsze umysły starożytności.
Jeden z tych argumentów mówił, że szybkonogi heros nigdy nie dogoni żółwia. W swym pościgu Achilles musi najpierw dotrzeć do miejsca, z którego żółw wystartował. Gdy to uczyni, powolne zwierzę zdoła się już przemieścić o parę kroków naprzód. Podczas gdy Achilles będzie się zbliżał do punktu, który udało się właśnie osiągnąć żółwiowi, ten znowu posunie się do przodu. Ta gonitwa może się ciągnąć w nieskończoność, a biedny Achilles nigdy nie zdoła dogonić żółwia.
Ten sam sposób dowodzenia Zenon zastosował do obrony tezy, że byt jest jeden. Znane są jego argumenty przeciw wielości, za pomocą których usiłuje dowieść, że wielość nie może istnieć. Argumentacja Zenona wydoskonaliła sztukę prowadzenia sporów. Wykazywał on sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika po to, by pokazać prawdziwość własnej tezy. Stąd Arystoteles nazwał go twórcą dialektykidialektyki. W swych polemikach Zenon wykorzystał nowy sposób dowodzenia, tzw. dowodzenie per absurdumper absurdum: zamiast szukać argumentów na rzecz bronionej tezy, sprowadzał tezę przeciwnika do niedorzeczności, np. zamiast wzmacniać twierdzenie Parmenidesa, że byt jest niezmienny, wykazywał, że ruch jest rzeczą paradoksalną.
Słowniczek
(gr. ágnōstos – niepoznawalny) stanowisko filozoficzne wykluczające możliwość poznania absolutu (Boga), ograniczające możliwości poznawcze człowieka do zjawisk zmysłowych, negujące częściowo lub całkowicie możliwość poznania obiektywnej rzeczywistości, a zwłaszcza możliwość poznania istoty rzeczy, natury związków przyczynowych i prawidłowości rozwojowych, występujących w świecie
(gr. ánthrōpos –człowiek; morphḗ –kształt) wyobrażanie bóstw i bytów nadprzyrodzonych na podobieństwo człowieka
(gr. arché – początek, zasada, pryncypium) termin wprowadzony do filozofii najprawdopodobniej przez Anaksymandra z Miletu, który określał nim pierwszą i ostateczną rzeczywistość, czyli tworzywo, z którego powstały wszystkie rzeczy
(łac. aspectus — spojrzenie, wygląd) punkt widzenia, z którego się coś rozpatruje; kategoria gramatyczna czasownika wyrażająca jego niedokonaność lub dokonaność
(łac. deductio – wyprowadzenie) rozumowanie (wnioskowanie), które posiada cechę niezawodności, tzn. od prawdziwych przesłanek prowadzi do prawdziwych wniosków dzięki zastosowaniu niezawodnej reguły wnioskowania
(gr. dialektikḗ, od: diálektos – czyli mowa, dyskusja, oraz od: dialéges‑thai – rozmawiać, dyskutować, argumentować) sztuka argumentacji oraz zbijania racji przeciwnika
(gr. polýs – liczny, wiele + théos – bóg) wielobóstwo, forma religii uznająca istnienie wielu bogów.
(gr. pán – wszystko + theós – bóg) doktryna filozoficzna, według której Bóg jest tożsamy ze światem, rozumianym jako jedna całość bytowa
rozumowanie polegające na wykazaniu fałszywości pewnej tezy przez udowodnienie, że prowadzi ona do niedorzeczności