R1IelGV0IlyAp1

Zdjęcie przedstawia porośnięte krzewami i drzewami wzgórze. Na jego szczycie znajdują się ruiny starej budowli. Jednym z jej elementów jest zrujnowana, okrągła wieża.

Szkoła eleacka powstała w greckim mieście Elea i działała VI–V w. p.n.e. Została utworzona przez Ksenofanesa z Kolofonu, który sprzeciwiał się twierdzeniom filozofów należących do szkoły jońskiejszkoła jońskaszkoły jońskiej. Innymi przedstawicielami szkoły eleackiej byli Parmenides, Zenon z Kition, Melissos z Samos i Gorgiasz z Leontinoi. Eleaci twierdzili, że poznanie świata jest możliwe wyłącznie poprzez rozum i dedukcjędedukcjadedukcję i odrzucali możliwość poznania zmysłowego. Uważali, że wiedza, którą dostarczają zmysły, może być złudna. Filozofowie należący do tej szkoły twierdzili, że istnieje tylko jeden byt i odrzucali możliwość istnienia wielości bytów. Negowali też istnienie ruchu, dowodząc, że jedyny byt jest nieruchomy i niezmienny.

Ksenofanes z Kolofontu

R11Vk5RPe1AVq1

Rycina przedstawia mężczyznę stojącego na polu. Mężczyzna jest stary, ma długą brodę. Na głowie ma turban, ubrany jest w udrapowaną, długą szatę, na stopach sandały. Wspiera się na lasce. W oddali znajduje się dom.

Pochodził z jońskiego miasta Kolofont i podobno był uczniem Anaksymandra. Był autorem dzieła filozoficznego O naturze. Ponadto pisał poezję etyczno‑religijną, w której krytykował Homera i Hezjoda.

Ksenofanes nawiązywał do jońskich filozofów przyrody. Jego znaczenie polegało jednak głównie na tym, że do rozważań filozoficznych wprowadził kwestie teologiczne. Zwalczał właściwy greckiej religii politeizmpoliteizmpoliteizm i antropomorfizmantropomorfizmantropomorfizm, podtrzymywany chociażby przez literaturę Homera i Hezjoda. Za archéarchéarché uważał ziemię. Twierdził natomiast, że istnieje jedno bóstwo, „które całe widzi, całe myśli, całe słyszy”. Boga zatem pojmował jako wewnętrzną siłę działającą w świecie, lecz nie poza światem. Była to więc koncepcja panteistycznapanteizmpanteistyczna – bóg został utożsamiony ze światem. Oczywiście nie był rozumiany jako osobowe bóstwo, gwarantował jednak niezmienność i wieczność świata.

Ksenofanes, krytykując przekonania religijne Greków, zwracał uwagę, że szczególnie w kwestiach dotyczących bogów ludzka wiedza zdradza swoje ograniczenia. Tym samym możemy uznać Ksenofanesa za pierwszego rzecznika agnostycyzmuagnostycyzmagnostycyzmu, poglądu zakładającego, że niemożliwe jest prawdziwe poznanie rzeczywistości czy też jakiegoś jej aspektuaspektaspektu (np. aspektu boga).

Parmenides z Elei

R6T6XRnusAXk61

Ilustracja przedstawia lewy profil twarzy mężczyzny. Ma on nakrycie głowy, spod którego wystają krótkie włosy. Ma wydatny nos oraz wysunięty podbródek.

Parmenides żył od ok. 515 r. do 450 r. p.n.e., był więc współczesny Heraklitowi i stworzył koncepcję dokładnie przeciwną do wyznawanej przez filozofa z Efezu, co więcej – koncepcję, która stworzyła podwaliny dalszego rozwoju filozofii starożytnej. Uczył się u Ksenofanesa i równocześnie u pitagorejczyków. Napisał traktat O prawdzie i mniemaniu.

Teoria jednego i stałego bytu

R8x1KYq1Xfj7g1

Zdjęcie przedstawia kulę, której powierzchnia jest w różnych barwach.

Filozofia jońska głosiła, że świat jest czymś jednym, pochodzącym od arché, ale w procesie przemian stał się wielością, różnorodnością. Zachodził konflikt między jednością i wielością oraz między trwałością i zmiennością. Parmenides był jednak przekonany, że jeśli coś jest, nie może stać się czymś innym. Dlatego też Heraklitejskie prawo zmienności – obraz świata jako rzeki – jest tylko złudzeniem. To, co istnieje, nazywamy bytem, to, co nie istnieje – niebytem. Byt jest od zawsze, nie ma początku i jest wieczny. Niebytu zaś nie ma. Byt nie może stać się niebytem. Coś, co istnieje, nie może nagle przestać istnieć i stać się czymś innym. Nie ma zatem zmienności. Byt jest ciągły, nieruchomy, niezmienny, niepodzielny, niezróżnicowany. Ruch jest niemożliwy, ponieważ nie istnieje coś takiego jak próżnia, czyli wolna przestrzeń.

Poglądy epistemologiczne

Z teorii bytu wynikały bardzo poważne konsekwencje dotyczące ludzkiego poznania. Zmysły podpowiadają przecież, że w świecie zachodzą zmiany. Parmenides uważał jednak, iż prawdziwy obraz bytu uzyskuje się nie na podstawie obserwacji zjawisk, tylko na drodze poznania rozumowego. Byt oddzielił od zjawiska – takie ujęcie stanowić będzie podwaliny filozofii od Platona aż po Kanta. Człowiek może myśleć o tym, co jest, czyli o bycie, ale o tym, czego nie ma, czyli o niebycie, nie jest w stanie pomyśleć. Za sprawą Parmenidesa nastąpiło wyraźne odróżnienie poznania zmysłowego od rozumowego. Doświadczenie przestało być źródłem niezawodnej prawdy, która mogła odsłaniać się tylko przed rozumem.

Zenon z Elei

Zenon bronił tezy swego nauczyciela Parmenidesa, że byt jest jeden i niezmienny. Zastosował w tym celu oryginalną metodę, polegającą na obalaniu tez sprzecznych z nauką Parmenidesa. Zamiast szukać argumentów na rzecz niezmienności bytu, chciał wykazać przy pomocy paradoksów, że zmiana tak naprawdę nie istnieje. Wytoczył więc oręż przeciwko ruchowi (podstawie wszelkiej zmiany), próbując udowodnić paradoksalną tezę, że ruch nie istnieje i jest jedynie naszym złudzeniem. Na dowód tego przytoczył kilka argumentów, z którymi nie mogły się uporać najpotężniejsze umysły starożytności.

Jeden z tych argumentów mówił, że szybkonogi heros nigdy nie dogoni żółwia. W swym pościgu Achilles musi najpierw dotrzeć do miejsca, z którego żółw wystartował. Gdy to uczyni, powolne zwierzę zdoła się już przemieścić o parę kroków naprzód. Podczas gdy Achilles będzie się zbliżał do punktu, który udało się właśnie osiągnąć żółwiowi, ten znowu posunie się do przodu. Ta gonitwa może się ciągnąć w nieskończoność, a biedny Achilles nigdy nie zdoła dogonić żółwia.

Ten sam sposób dowodzenia Zenon zastosował do obrony tezy, że byt jest jeden. Znane są jego argumenty przeciw wielości, za pomocą których usiłuje dowieść, że wielość nie może istnieć. Argumentacja Zenona wydoskonaliła sztukę prowadzenia sporów. Wykazywał on sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika po to, by pokazać prawdziwość własnej tezy. Stąd Arystoteles nazwał go twórcą dialektykidialektykadialektyki. W swych polemikach Zenon wykorzystał nowy sposób dowodzenia, tzw. dowodzenie per absurdumreductio per absurdumper absurdum: zamiast szukać argumentów na rzecz bronionej tezy, sprowadzał tezę przeciwnika do niedorzeczności, np. zamiast wzmacniać twierdzenie Parmenidesa, że byt jest niezmienny, wykazywał, że ruch jest rzeczą paradoksalną.

Słowniczek