RNzYB1EsKfodo1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Ma niewielki nos i wysokie czoło. Na jego twarzy widać bruzdy od nosa po usta. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są proste, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Jak wiemy, system platoński jest idealizmemIdealizmidealizmem, czyli koncepcją antynaturalistyczną (szukającą przyczyn i zasad rządzących światem poza zwykłymi mechanizmami natury). Jest też formą dualizmu, nie odmawia bowiem istnienia materii. Dokładniej rzecz ujmując: odwieczne, niematerialne i niezmienne ideeIdeaidee przenikają bezkształtną materię, dzięki czemu powstaje ogół rzeczy zniszczalnych, zwanych rzeczywistością.

Tyle, jeśli chodzi o idee fizyczne (krzesła, stołu, konia, kwiatów, itd.) i idee właściwości (kolorów, kształtów, faktury, itp.). Poza nimi istnieją jeszcze idee matematyczne (liczb, kształtów, relacji, proporcji), idee moralne (cnót, które winny przenikać ludzkie postępowanie) i dusz (we wszystkim podobnych do idei, gdyż przenikając konkretne ciała, tworzą jednostkowych ludzi). Najwyższa jest zaś idea Dobra, która króluje nad wszystkimi. Sam świat powstał dzięki boskiemu Rzemieślnikowi, Demiurgowi, który tchnął idee w materię, dusze w ciała, nadał światu idealny kształt kuli, a potem wniknął w niego i rozpłynął w jego istocie.

R5zgAUyLbmqOJ1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma niewielki, zadarty nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Ta szybka i skrótowa powtórka ukazuje, jak zwarty i konsekwentny jest system platoński. Czy jednak udało nam się streścić wszystkie spośród jego głównych założeń? Jak się okazuje – wcale nie.

Według stosunkowo nowych interpretacji treść dialogów miała być skierowana do szerokiej, zewnętrznej rzeszy odbiorców, w Akademii zaś filozof mógł wykładać zagadnienia skierowane tylko do uczniów. Pojawiły się więc takie interpretacje fragmentów tekstów, które miały ukazywać nieodkryte dotąd zagadnienia jego filozofii.

Zgodnie z tą ezoteryczną (ukrytą) nauką ponad światem idei królować mają jeszcze dwie, najwyższe zasady: zasada Jedni, która spaja cały niematerialny, inteligibilnyInteligibiliainteligibilny świat oraz zasada Diady, przez którą wspomniana Jednia przenika, rozpadając się na szereg inteligibiliów (idei, bytów niematerialnych). Badania historyczne zdają się potwierdzać takie interpretacje, które przecież dodatkowo spajają cały system. Wskazują na to zarówno interpretacje pewnych fragmentów dialogów, jak i świadectwa osób Platonowi współczesnych oraz późniejsze reinterpretacje doktryny. Taka teoria głęboko podzieliła badaczy, gdyż jedni uznali badania za odkrywcze i genialne, inni – za czysty wymysł i absurd. Niemniej teoria zasad w dzisiejszej wykładni platonizmu staje się niejako trzecim – obok teorii idei i nauki o Demiurgu – filarem metafizycznych rozważań.

R1TB4KS3y5pd31

Zdjęcie przedstawia pusty plac, na którym widać zarysy fundamentów jakichś budynków. Plac jest otoczony zielonymi drzewami.

Autonomiczną i bardzo rozbudowaną dziedzinę Platońskiego systemu stanowi jego filozofia polityczna. Trzy dialogi: Polityk, Prawa, a zwłaszcza najobszerniejszy ze wszystkich – Państwo, stanowią jego wykładnię.

Ostatni z tych dialogów traktuje o pojęciu sprawiedliwości, podając jej prostą definicję: sprawiedliwość polega na tym, że każdy robi to, co do niego należy. Brzmi to banalnie, ale ma głębszy sens.

Jeśli każdy człowiek wykonuje pracę, do której jest stworzony, zachowujemy sprawiedliwość społeczną i możemy stwierdzić, że cała społeczność, a nawet państwo, ma organizację sprawiedliwą. Rybak powinien łowić ryby, garbarz – garbować skóry, muzyk – grać muzykę, rolnik – uprawiać ziemię itd. Stanowią oni najniższą grupę społeczną, nad którą znajduje się grupa druga – żołnierze, mający strzec państwa przed zagrożeniami zewnętrznymi i pilnować porządku wewnętrznego. Najwyższą grupę społeczną stanowią przywódcy, którzy powinni kierować całym państwem i pilnować, aby przestrzegano w nim prawa, planowano wszystkie kwestie społeczne z wyprzedzeniem i by na bieżąco rozwiązywać nagłe problemy. Tymi przywódcami muszą być filozofowie.

RDs6wBLcyzBC5

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Przy narożniku budynku leży przewrócona, ogromna beczka. Siedzi w niej dojrzały mężczyzna. Jest ubrany jedynie w przepaskę, noszoną na biodrach. Mężczyzna trzyma w ręce niewielką latarnię. Obok beczki znajdują się cztery psy. Trzy z nich siedzą po lewej stronie beczki, jeden leży po prawej stronie. Psy przyglądają się mężczyźnie.

Jest dla Platona oczywiste, że nie ma większej odpowiedzialności niż sprawowanie władzy. Jest to praca tyleż odpowiedzialna, co niewdzięczna, zatem żaden myślący człowiek nie zgodzi się na jej wykonywanie. Dlatego właśnie filozofowie, czyli najmądrzejsi z ludzi, muszą być niejako przymuszeni, aby wbrew swej woli władzę sprawować. Tak w skrócie wygląda idealna organizacja społeczno‑polityczna nakreślona w Państwie. Brzmi ona dość rozsądnie i zdaje się nie wykazywać błędów logicznych, jednak konsekwencja, z jaką filozof rysował jej szczegóły, może momentami budzić spore zdziwienie.

Zastanówmy się bowiem, na czym polegają główne przyczyny, dla których idealny ustrój państwowy może ulec degeneracji. Pierwszą jest oczywiście chęć zysku, która każe osobom nieodpowiedzialnym ubiegać się o władzę czy stanowiska, co do sprawowania których nie mają kompetencji. Oczywiście wykoślawia to ideę sprawiedliwości, dlatego filozof szuka sposobu, aby wykluczyć takie procedery. Lekiem ma tu być przede wszystkim zniesienie własności prywatnej – ludziom należy rozdawać dobra w zależności od ich zasług i potrzeb, a najlepiej, żeby w ogóle nic nie posiadali na własność. Argument tego rodzaju sprawia, że grecki filozof bywa czasem nazywany antycznym komunistą, co nie jest określeniem zbyt trafnym, ale okazuje się dość celną ironią.

R26rtLf0GQuRX1

Zdjęcie przedstawia starą kartę papieru, na której w trzech kolumnach widać odręczny zapis w języku greckim.

Innym przykładem degeneracji społeczno‑moralnej jest dla myśliciela nepotyzm. Obdarowywanie stanowiskami członków rodziny (bez uwzględniania ich faktycznych kompetencji) było praktyką irytującą już ludzi starożytnych. Remedium, jakie znalazł Platon, to bezpardonowe rozbicie instytucji rodziny. Dzieci miały więc wychowywać się razem, a przedstawiciele starszego od nich pokolenia wspólnie być ich ojcami i matkami, a osoby w wieku podeszłym – dziadkami i babciami. Kreślenie takich wizji nastręczało innych teoretycznych problemów. Jeśli bowiem zniesiemy małżeństwa i każdą z trzech warstw społecznych podzielimy na pokolenia „dzieci”, „rodziców” i „dziadków”, momentalnie pojawia się ryzyko kazirodztwa. Aby ten problem rozwiązać, przywódcy musieliby posiadać tajne księgi, w którym rozrysowywaliby drzewa genealogiczne całego społeczeństwa, a także ustalaliby, kto z kim sypia, dzięki czemu mogliby wykluczać groźbę spółkowania osób spokrewnionych. Jak łatwo się domyślić, takie rozwiązania generowałyby tylko więcej problemów.

Innym czynnikiem demoralizującym przedstawicieli społeczności idealnej było oczywiście czerpanie złych wzorców moralnych. Jeśli więc takie społeczeństwo powstanie, to złe wzorce, które należy wyeliminować, pozostaną już tylko w literaturze. Jak się okazuje, Platon, który znał obszerne fragmenty Homera na pamięć, zamierzał tak cenzurować jego dzieła (stanowiące przecież „Biblię Greków”), aż nic by z nich nie zostało. Na koniec kwestia najważniejsza, a więc zainicjowanie tego wyidealizowanego społeczeństwa. Jest jasne, że nie pojawi się ono z dnia na dzień, a ludzie Platonowi współcześni niechętnie podporządkują się jego wizji. Stąd – zdaniem filozofa – konieczność zbudowania takiej społeczności od podstaw. Nie powiedział tego na głos, ale w domyśle pozostaje, że kwestią wyjściową miałoby być wytrzebienie całej populacji polis i pozostawienie tylko dzieci, które zostaną wychowane przez realizujących plan, wtajemniczonych filozofów.

Dość często można spotkać się z twierdzeniem, że już pitagorejczycy i „mądry Platon” głosili równouprawnienie płci. To bowiem posiadanie duszy czyni nas ludźmi, zaś dusza zasadniczo jest przecież „bezpłciowa”. Oznacza to, że i mężczyzna, i kobieta, są istotami ludzkimi, które powinny posiadać te same prawa. Jest prawdą, że Pitagoras dopuszczał do swego ruchu także kobiety, a w Platońskiej wizji państwa czymś wręcz oczywistym było, że muszą one mieć te same prawa i obowiązki, co mężczyźni. Mało kto jednak zwraca uwagę na fakt, że wielki filozof miał nieco inne intencje.

Chodziło mu bowiem nie tyle o to, by kobiety mogły swobodnie chadzać do teatru i brać czynny udział w polityce, ile o to, aby wraz z mężczyznami brały udział w ćwiczeniach gimnastycznych (nago, jak każdy obywatel, bez krępujących szat), a przede wszystkim – by były tak samo zobligowane do zasadniczej służby wojskowej i czynnego udziału na liniach frontu na wypadek wojny.

RFekZoCiu2m8N

Obraz przedstawia antyczną scenę rodzajową. W pobliżu dużego budynku z wieloma kolumnami zasiadają liczne kobiety w antycznych strojach. Słuchają one przemawiającego na stojąco mężczyzny w todze.

Rn4ZMloV22HrO1

Obraz przedstawia postać starszego mężczyzny. Mężczyzna jest nagi. Przyklęka na prawym kolanie, jest pochylony. Wiatr rozwiewa my długie siwe włosy i gęstą brodę. Za plecami mężczyzny widoczne jest żółto-czerwone słońce, od którego rozchodzą się promienie. Lewa ręka mężczyzny jest wyciągnięta, od palców rozciągają się także promienie światła.

Jak wspomnieliśmy, dusza i idea zasadniczo niczym się nie różnią. Zachodzą między nimi tylko subtelne różnice. Pierwsza jest taka, że idea np. krzesła uczestniczy w tworzeniu wszystkich krzeseł na świecie, tymczasem konkretna dusza połączona jest przez całe życie tylko z jednym ciałem (tworząc jednostkowego człowieka). Druga polega na tym, że idee, jako niematerialne, możemy uważać za doskonałe, dusza zaś, która przechodzi przez kolejne wcielenia, ma się przez kolejne żywoty doskonalić, aby osiągnąć taki stopień doskonałości, by ostatecznie wyzwolić się z wszelkiej cielesności i w świecie wiecznych idei kontemplować ideę najwyższą – ideę Dobra. Trzecia różnica polega na tym, że w duszy zawarta jest cała wiedza o świecie, dzięki czemu nie poznaje ona niczego po raz pierwszy, lecz w trakcie życia przypomina sobie to, co już wie. Ten proces nazywamy anamneząAnamnezaanamnezą.

We wszystkich dialogach Platon opisuje więc dusze w taki sposób, że wydają się odwieczne. W Fedonie przedstawia nawet argumenty za ich nieśmiertelnością. Jeśli bowiem dusza posiada zdolność poznawania rzeczy wiecznych i niezmiennych (a więc czysto inteligibilnych), sama musi być wieczna i niezmienna. W innym dowodzie filozof stwierdza, że idee, tworząc konkretne przedmioty, często ustępują sobie miejsca. Idei ciepła i idei zimna nigdy nie uświadczymy w tej samej sytuacji, ale zawsze po sobie. Jeśli z kolei ktoś jest niski, ale ciągle rośnie, to idea bycia niskim ustępuje idei bycia wysokim. Tak samo dusza, będąc przecież czyś żywym, nie może stać się czymś martwym. Z ciała umierającego człowieka uchodzi więc dusza (życie), czyniąc miejsce śmierci, jednak sama dusza, będąca przecież rodzajem idei, umrzeć nie może.

Trzeci argument porównuje niematerialną duszę i materialne ciało do dźwięku i instrumentu muzycznego. Tak jak niematerialny dźwięk może być wykonywany przez materialny instrument, tak samo dusza może kolejno występować w następnych ciałach, acz opuszczając którekolwiek z nich, nie ginie bezpowrotnie. Wielką bolączkę stanowi jednak późny okres twórczości Platońskiej, w której filozof popada w rozważania mistyczne. W dialogu Timajos opisuje bowiem sposób, w jaki Demiurg stworzył świat. Jak się okazuje, jest on również twórcą dusz, które tchnął w ludzkie ciała. Przed napisaniem tego dialogu dusze były więc ujmowane jako odwieczne, po nim zaś – tylko jako niezniszczalne.

Słownik