Przeczytaj
Relatywizm postaw bohaterów Granicy
Zasadnicze kwestie podejmowane przez Granicę dotyczą prezentowanych w powieści relatywistycznychrelatywistycznych postaw bohaterów, unikania lub lekceważenia indywidualnej odpowiedzialności moralnej i usprawiedliwiania działań normami społecznymi, które uznaje się za „przyjęte” i powszechnie „stosowane”. Problematyka Granicy wynika też z pytań o to:
O poszukiwaniu światopoglądu: interpretacja „Granicy” Zofii Nałkowskiejczy i jak jest możliwe uzyskanie wiedzy obiektywnej o sobie i świecie i czym się człowiek w swoim postępowaniu winien kierować.
Źródło: Ewa Frąckowiak, O poszukiwaniu światopoglądu: interpretacja „Granicy” Zofii Nałkowskiej, „Pamiętnik Literacki” 1973, nr 1, s. 80.
Przed bohaterami powieści wyrastają granice zależne od ich statusu społecznego, problemów rodzinnych i zawodowych, dylematów moralnych. Jedni walczą z biedą, która determinujedeterminuje ich postępowanie (m.in. rodzina Gołąbskich, Justyna Bogutówna). Inni zmagają się z problemami natury egzystencjalnej (np. Ziembiewiczowie, Elżbieta Biecka). Podejmowane przez nich decyzje prowadzą z czasem do relatywizmu moralnegorelatywizmu moralnego, usprawiedliwiania swojego postępowania, poczucia przegranej i ostatecznie – rozczarowania życiem.
Życiowy oportunista
WstępPerypetie inteligenta uwikłanego we władzę i w konflikty społeczne Drugiej Rzeczypospolitej stanowią główny korpus powieści, obudowany zewsząd bogatą problematyką komplementarną. […] Fabuła wokół Zenona to relacja o etapach jego wchodzenia w rolę społeczną człowieka „trzymającego władzę” i nabywania cech niezbędnych do jej sprawowania. Oznacza to proces uwewnętrzniania kłamstwa jako podstawowego narzędzia polityki, przejście przez szkołę oportunizmuoportunizmu. Fabuła składa się z etapów doświadczenia wewnętrznego, aktów psychicznych raczej niż zdarzeń życia. Nie widzimy właściwie „warsztatu pracy” Ziembiewicza, ani jako redaktora, ani jako prezydenta, nie znamy repertuaru jego publicznych wystąpień, a jego sylwetkę ideową musimy składać mozolnie z przelotnych napomknień narratora.
Przebieg degrengoladydegrengolady moralnej bohatera śledzimy głównie na materiale jego relacji prywatnych, intymnych. Opinia publiczna na koniec właściwie potępia go za „pospolity skandal”, bo z niego wynikły zamach, ślepota Ziembiewicza i wreszcie jego samobójstwo.
Źródło: Hanna Kirchner, Wstęp, [w:] Zofia Nałkowska, Granica, Warszawa 2018, s. CXVII.
GranicaMałomówny, skupiony, gdy byli sami, między ludźmi Zenon zmieniał się po prostu w oczach. Stawał się zbyt wesoły, ekspansywny, przybierał różne miny, ani przez chwilę nie był spokojny. [...] Było w tym coś więcej niż niepokój, była niepewność wobec świata, niezgoda na siebie, coś niedobrego, czemu w ten sposób nadaremnie usiłował zaprzeczyć. [...] Było [...] widoczne, jak sam się męczy. Że niby nic sobie z nikogo nie robiący, w istocie chce sprawić, by ludzie myśleli o nim co innego, niż myślą, że chce na nich coś wymóc albo czymś ich przejednać.
Źródło: Zofia Nałkowska, Granica, Warszawa 1988, s. 237.
Kształtowanie osobowości
Nałkowska wykorzystała w Granicy inspirowaną psychoanalizą koncepcję człowieka akcentującą wpływ relacji z rodzicami na osobowość i charakter jednostki oraz zależność między popędami a uczuciami, motywacjami i działaniami człowieka. Pisarka prowokuje w ten sposób pytania o to, na ile człowiek kształtuje sam siebie, a na ile jest kształtowany przez czynniki i uwarunkowania zewnętrzne wobec niego. Z krytycznym ujęciem tych zagadnień w powieści związana jest technika mowy pozornie zależnej.
WstępZ mową pozornie zależną w literaturze mamy do czynienia wtedy, gdy narrator relacjonuje stany psychiczne, refleksje, spostrzeżenia bohatera w taki sposób, jakby relacja prowadzona była z perspektywy bohatera. Organizacja wypowiedzi narratora sugeruje, że powinna ona zostać zidentyfikowana z punktem widzenia danej postaci. Formalnie technika ta może się przejawiać na kilka sposobów, przede wszystkim w stylistycznym ukształtowaniu wypowiedzi (np. poprzez wprowadzenie elementów kolokwializacjikolokwializacji bądź zwiększenie emocjonalnego nacechowania) lub w jej kompozycji (np. poprzez zaburzenie uporządkowanego toku narracji). Na poziomie gramatycznej struktury wypowiedzi wiąże się to zwykle z ograniczeniem występowania form bezpośrednio wskazujących na narratora jako nadawcę. Narracja w tej postaci jest techniką pośrednią pomiędzy mową zależną i mową niezależną: zachowując do pewnego stopnia gramatyczne wyznaczniki mowy zależnej, wykorzystuje stylistyczne właściwości mowy niezależnej. Technika ta występuje w licznych partiach Granicy, szczególnie w odniesieniu do trojga głównych postaci: Zenona, Justyny i Elżbiety.
Źródło: Hanna Kirchner, Wstęp, [w:] Zofia Nałkowska, Granica, Warszawa 2018, s. CXVII.
Słownik
(fr. dégringolade) – rozkład wartości moralnych
(łac. determinare – ograniczać) – uzależniać od czegoś, ograniczać
(łac. colloquium – rozmowa) operowanie elementami stylu potocznego, zbliżające język utworu do języka codziennego
(łac. opportunus – dosł.: w kierunku portu, korzystny, przychylny) – postawa moralna polegająca na rezygnacji z przekonań dla osiągnięcia doraźnych korzyści
(łac. relativus – względny, zależny od czegoś) – pogląd, zgodnie z którym wartości (moralne, poznawcze, estetyczne) są względne, a zatem nie mają absolutnego, niezmiennego i powszechnego charakteru
(łac. relativus – względny, zależny od czegoś) – odwoływanie się do zasad, które w danym momencie sprzyjają realizacji założonych oczekiwań