Konstytucja marcowa

Kształtowanie się granic II Rzeczpospolitej trwało od 1918 do 1922 r.; w tym samym czasie tworzył się porządek prawny i konstytucyjny nowo powstającego państwa. Już 28 listopada 1918 r. wyznaczono termin wyborów – na 26 stycznia 1919 r. – oraz ogłoszono demokratyczną ordynację wyborczą. W wyborach nieznaczną przewagę uzyskał blok stronnictw prawicowych na czele ze Związkiem Ludowo‑Narodowym (endecjaendecjaendecja). Najważniejszym zadaniem wybranego sejmu – pierwszego parlamentu II Rzeczypospolitej – było uchwalenie konstytucji państwa. Z tego powodu nazywany był Sejmem Ustawodawczym.

Prace nad konstytucją trwały ponad dwa lata. Z kilku modelowych projektów wybrano ten wzorowany na ustroju Francji. Nie chodziło bynajmniej o dobre relacje i przyjaźń łączącą ten kraj z Rzeczpospolitą (Francuzi mniej lub bardziej oficjalnie popierali Polskę w ograniczeniu terytorialnym Niemiec, chcąc je maksymalnie osłabić). Powody były bardziej prozaiczne: mająca przewagę w sejmie prawica spodziewała się, że przyszłym prezydentem zostanie ich przeciwnik polityczny, czyli naczelnik państwa Józef Piłsudski, dlatego chciała jak najbardziej ograniczyć uprawnienia przypisane tej funkcji.

R5JoUXGuHVFNS1

Ilustracja przedstawia pierwszą stronę Konstytucji marcowej z 1921 roku. Jest na niej napis: Ustawa konstytucyjna Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w Warszawie w dniu 17 marca 1921 r. Wstęp i objaśnienia napisał dr Tadeusz Gluziński. Nakładem Związku Lud.-Narodowego Warszawa, Chmielna 5, tel. 11‑90.

Konstytucja powstawała w bardzo trudnym okresie walki o granice państwa, w tym w czasie najgroźniejszego konfliktu – wojny polsko‑bolszewickiej. Pracę nad nią utrudniały też znaczne różnice społeczne, gospodarcze i prawne pomiędzy ziemiami dawnych zaborów. Gdy znana już był praktycznie treść traktatu ryskiego z Rosją Sowiecką (oficjalnie podpisanego 18 marca 1921 r.), gwarantującego przebieg granicy wschodniej od rzeki Dźwiny po Zbrucz na południu, Sejm Ustawodawczy 17 marca 1921 r. uchwalił ustawę zasadniczą, nazywaną konstytucją marcową. Zgodnie z jej zapisami Polska była republiką parlamentarną z przewagą władzy ustawodawczej nad wykonawczą. Wprowadzono ustrój parlamentarno‑gabinetowy, trójpodział władz oraz dwuizbowy parlament, którego przedstawiciele wybierani mieli być zgodnie z pięcioprzymiotnikową ordynacją wyborczą. Pozycja prezydenta, powoływanego na siedem lat przez Zgromadzenie Narodowe (a więc połączone izby sejmu i senatu), była słaba, jego uprawnienia ograniczone zostały do reprezentowania państwa, a inne czynności wymagały kontrasygnatykontrasygnatakontrasygnaty rządowej.

W zapisach konstytucji marcowej kryły się zagrożenia, które miały szybko się zmaterializować; jej słabością stała się nieefektywność. Wybory proporcjonalne, choć najlepiej odzwierciedlały podział głosów w społeczeństwie, spowodowały rozdrobnienie parlamentu i niestabilność rządów. Do parlamentu wybrano całą mozaikę partii politycznych, które nie były w stanie wyłonić trwałego rządu. Wbrew temu, na co liczyły wcześniej najsilniejsze partie, żadna nie miała szans na samodzielne rządy. Utworzone koalicje również okazywały się nietrwałe. W latach 1921‑1926 w sumie powołano aż 13 ekip rządowych.

Pierwszy sejm, wybrany według nowych zasad, zebrał się 28 listopada 1922 roku. Przeważała w nim centroprawica. Jednak pierwsze, niezwykle ważne głosowanie, zakończyło się jej porażką.

Zabójstwo prezydenta Narutowicza

Przedmiotem głównej batalii parlamentarnej był fotel prezydenta. Józef Piłsudski oświadczył działaczom centrowym i prawicowym, którzy wysunęli jego kandydaturę, że godności tej nie przyjmie z powodu zbyt małych uprawnień.

Ostatecznie do wyborów stanęło pięciu kandydatów. Kolejne głosowania wygrywał Maurycy Zamoyski z prawicy. W czwartej turze zgromadził 224 głosy, a jego kontrkandydaci: Stanisław Wojciechowski z ramienia centroprawicowego PSL „Piast” i Gabriel Narutowicz z ramienia centrolewicowego PSL „Wyzwolenie” uzyskali odpowiednio 148 oraz 171 głosów. Zdecydowały głosy działaczy chłopskich z „Piasta”; ich przywódca Wincenty Witos nie zaakceptował teoretycznie bliskiej ideowo kandydatury magnata i „obszarnika” Zamoyskiego. W tej sytuacji 289 głosami na prezydenta Polski wybrano Gabriela Narutowicza.

Ten bywały w świecie, wykształcony profesor, inżynier i konstruktor dla narodowej prawicy stał się wrogiem publicznym numer jeden. Zarzucano mu przynależność do wolnomularstwawolnomularstwowolnomularstwa, agnostycyzmagnostycyzmagnostycyzm, brak znajomości polskich realiów (przez lata mieszkał w Zurychu w Szwajcarii), poparcie mniejszości narodowych, a nawet… pokrewieństwo z Józefem Piłsudskim. Endecja organizowała liczne manifestacje w celu niedopuszczenia do zaprzysiężenia prezydenta i rozkręcała spiralę nienawiści.

Gabriel Narutowicz został zaprzysiężony 11 grudnia 1922 roku. Józef Piłsudski tak podkreślał wagę tej funkcji podczas uroczystości z okazji przekazania mu władzy 14 grudnia 1922 r. w Belwederze:

Pięć dni później, podczas wizyty na wystawie dzieł sztuki w warszawskiej „Zachęcie”, Narutowicz został zastrzelony przez malarza i skrajnego nacjonalistę Eligiusza Niewiadomskiego. Zabójstwo prezydenta Rzeczpospolitej było szokiem dla opinii publicznej. Podkreślano, że doszło do tego w kraju, który się szczycił brakiem „królobójstwa” (w przeciwieństwie np. do Rosji, gdzie tego typu morderstwa były powszechne). Pojawiły się wątpliwości, czy społeczeństwo polskie dojrzało do systemu demokratyczno‑parlamentarnego, czy być może nie należy wprowadzić dyktatury wojskowej. Część polityków, w tym Józef Piłsudski, rozczarowało się do parlamentaryzmu.

Przedstawiciele prawicy, przerażeni myślą o czekającej ich odpowiedzialności, przedstawili zamach na Narutowicza jako czyn człowieka niepoczytalnego. Powołany na nowego premiera gen. Władysław Sikorski ogłosił stan wyjątkowy, gdyż robotnicy przygotowywali się do odwetu na środowiskach narodowych, mimo prób uspokajania sytuacji podejmowanych przez Polską Partię Socjalistyczną (PPS). Nadzwyczajne przepisy oraz strach przed Piłsudskim ostudziły emocje. Poważną rolę w zażegnaniu kryzysu grudniowego 1922 r. w Polsce spełnili: marszałek sejmu i ludowiec Maciej Rataj, który przejął obowiązki głowy państwa oraz pokierował procesem powrotu do stanu konstytucyjnego, przywódca PPS Ignacy Daszyński, który pokrzyżował plany piłsudczyków zmierzających do odwetu na endecji, oraz wymieniony wcześniej Sikorski.

Nowego prezydenta – Stanisława Wojciechowskiego – wybrała 20 grudnia 1922 r. praktycznie ta sama większość parlamentarna, co wcześniej Gabriela Narutowicza. Od poprzedniego wyboru minęło zaledwie 11 dni, ale sytuacja w Polsce zmieniła się diametralnie.

Zmieniające się rządy

Choć kryzys grudniowy został opanowany i udało się obronić demokrację, sytuacja większości rządowej pozostawała mało stabilna. Porozumienie w sprawie wyboru Gabriela Narutowicza, a potem Stanisława Wojciechowskiego miało doraźny charakter. Umiarkowane partie centrowe, nawet współpracując z lewicą, nie miały przewagi w sejmie. W dodatku odradzające się państwo było szarpane licznymi konfliktami, m.in. na tle klasowym czy narodowościowym.

W trudnej sytuacji rząd Władysława Sikorskiego przetrwał tylko do maja 1923 roku. Wtedy to doszło do porozumienia pomiędzy przywódcami endecji, chadecji i PSL „Piast”, zwanego paktem lanckorońskim. Jego sygnatariusze powołali tzw. rząd Chjeno‑PiastaChjeno‑PiastChjeno‑Piasta. Dojście do władzy prawicy skutkowało naciskiem na polonizację Kresów Wschodnich, ograniczeniem ustawodawstwa społecznego, zmniejszeniem kompetencji Józefa Piłsudskiego, a także przeprowadzeniem reformy rolnej na zasadach korzystnych dla bogatszych chłopów i ziemian (brak prawa pierwokupu dla bezrolnych i małorolnych, obowiązkowa sprzedaż ziemi przez obszarników po rynkowej cenie).

R176hLwQKDKXg1

Zdjęcie ukazuje Władysława Grabskiego. To mężczyzna w średnim wieku, ma krótkie włosy, nosi krótko przycięty wąs i okulary. Ubrany jest w garnitur.

Naczelnik zareagował stanowczo: po ostrym starciu z ministrem spraw wojskowych w rządzie Chjeno‑Piasta, gen. Stanisławem Szpetyckim, Józef Piłsudski zrzekł się przewodnictwa w Ścisłej Radzie WojennejŚcisła Rada WojennaŚcisłej Radzie Wojennej. Oświadczył, że jako żołnierz nie może bronić rządu złożonego z przedstawicieli partii odpowiedzialnych za śmierć prezydenta Polski i odsunął się z życia politycznego do willi w podwarszawskim Sulejówku.

Prawicowy rząd Witosa upadł po pół roku, w sytuacji znaczącego pogorszenia się sytuacji społecznej i gospodarczej: w kraju dochodziło do strajki w górnictwie i na kolei, a bojówki komunistyczne organizowały zamachy bombowe. Przełomowym momentem stały się zamieszki krakowskie, podczas których w starciach robotników z wojskiem zginęły 32 osoby. W opanowaniu dramatycznej sytuacji i zakończeniu bratobójczych walk pomogły władze PPS.

Trudna sytuacja gospodarcza Polski, w tym panująca hiperinflacjahiperinflacjahiperinflacja (kurs marki polskiej spadł z 9 marek za dolara w 1918 r. do 6 mln 375 tys. marek za dolara pod koniec 1923 r.), uwydatniły potrzebę pilnych reform ekonomicznych. Prezydent Stanisław Wojciechowski znalazł kandydata na premiera – ekonomistę, który podjął się tego zadania, a jednocześnie akceptowały go główne siły polityczne. Był to stojący z boku sporu endecji z piłsudczykami Władysław Grabski. Uzyskał w sejmie poparcie prawicy i centrum, przeciw zagłosowały mniejszości narodowe i nieliczni posłowie komunistyczni, lewica wstrzymała się od głosu.

Reforma Grabskiego

Głównym celem rządu Grabskiego była reforma walutowa. Do jej przeprowadzenia niezbędne było zlikwidowanie deficytu budżetowegodeficyt budżetowydeficytu budżetowego. W tym celu premier wprowadził jednorazowy podatek majątkowy (płacony przez posiadających dobra warte więcej niż 10 tys. franków), zwaloryzował płacone podatki, zreorganizował monopole skarbowe (m.in. tytoniowy, zapałczany, solny, loteryjny, spirytusowy) oraz dokonał radykalnych cięć kosztów administracji państwowej (przestał dotować PKP i inne przedsiębiorstwa państwowe, ograniczył wydatki na wojsko i biurokrację, usprawnił pobór podatków).

W styczniu 1924 r. rząd wydał rozporządzenie ustanawiające nową walutę – złotego i powołał Bank Polski jako wyłącznego jej emitentaemitentemitenta. Przeprowadzono pełną wymianę marek polskich na złote, przy utrzymaniu w obiegu obu walut. Aby uniknąć nacisków kolejnych rządów na bank centralny, zdecydowano o utworzeniu go w formie prywatnej spółki akcyjnej, a nie banku państwowego. Całość reform Grabskiego została przeprowadzona z wykorzystaniem zasobów krajowych, by zachować niezależność Polski w sprawach finansowych. W Banku Polskim skarb państwa zachował pakiet większościowy i akcje uprzywilejowane.

R2Ld4d36YpGzb

Zdjęcie ukazuje awers i rewers monety o wartości jednego złotego polskiego z 1924 roku. Na awersie jest profil kobiecej twarzy. Na rewersie orzeł w koronie, wokół niego jest napis: Rzeczpospolita Polska, 1924.

Politykę stabilizacyjną Władysława Grabskiego przychylnie przyjmowali robotnicy; osłabła fala strajkowa, która wzmogła się wcześniej za rządów Witosa. Zaostrzał się za to konflikt narodowościowy na kresach wschodnich, częściowo z powodu działalności dywersyjnych oddziałów sowieckich, które nielegalnie przekraczały granicę. W odpowiedzi utworzono w II RP dobrze wyposażony Korpus Ochrony Pogranicza. Jednak władze same też zaogniały relacje z mniejszością ukraińską i białoruską: wspierały polskie osadnictwo (na wschodzie przydzielano majątki zasłużonym żołnierzom polskim), stawiały Kościół katolicki w uprzywilejowanej pozycji, a także faworyzowały etnicznych Polaków przy obsadzie urzędów .

Jednocześnie nastąpił spadek koniunktury gospodarczej. W 1925 r. wysoki kurs złotego spowodował wzrost importuimportimportu, co spowodowało ujemny bilans w handlu z zagranicą. Stanowiący podstawę polskiego eksportu węgiel nie był w stanie wyrównać niedoborów. Do tego doszła wojna celna między Polską a Niemcami, które przestały kupować nasze surowce. Krucha większość parlamentarna nie przetrwała i w listopadzie 1925 r. rząd Grabskiego upadł.

Kolejny gabinet stworzył Aleksander Skrzyński uważany za człowieka cieszącego się zaufaniem Józefa Piłsudskiego. Stała za nim szeroka koalicja: od endecji i chadecji przez PSL „Piasta” po PPS (stąd stosowana wówczas nazwa: „gabinet zgody narodowej”). Jednak napięcie polityczne utrzymywało się. Polskie społeczeństwo powszechnie krytykowało nieustanne rozłamy i secesjesecesjasecesje partyjne, skandale polityczne i korupcję. Coraz popularniejsze stawały się postawy antyparlamentarne. Zastanawiano się tylko, które ugrupowanie: endecja czy piłsudczycy pierwsze zdecyduje się na obalenie porządku konstytucyjnego.

Na początku maja 1926 r., po wyjściu z koalicji rządowej przedstawicieli PPS, rząd Skrzyńskiego podał się do dymisji. Powstała ponownie większościowa koalicja endecji, chadecji i PSL „Piast”, zwana drugim Chjeno‑Piastem, która zaproponowała rząd z Wincentym Witosem na czele. Było to wprawdzie zgodne z arytmetyką sejmową, jednak niepewne politycznie. Świeżo w pamięci nie tylko elit politycznych pozostawały problemy ekonomiczne i społeczne, do jakich doprowadził pierwszy rząd Chjeno‑Piasta. Mimo obaw Witos przyjął nominację na premiera.

Przewrót majowy

Józef Piłsudski uznał ten rząd za prowokację. Wizja powtórki rządów, które cztery lata wcześniej doprowadziły Polską niemal do zapaści, przelała czarę goryczy. Marszałek tym razem nie zamierzał czekać bezczynnie i 12 maja 1926 r. z wiernymi sobie oddziałami ruszył na Warszawę. Początkowo miał tylko jedno żądanie wobec prezydenta Stanisława Wojciechowskiego: dymisja Wincentego Witosa i rządu Chjeno‑Piasta.

R1O2HTUmhlTlF

Zdjęcie przedstawia marszałka Józefa Piłsudskiego idącego przez most w otoczeniu mężczyzn w mundurach wojskowych. Piłsudski również ma na sobie mundur. Jest mężczyzną w średnim wieku. Nosi długi wąs.

Do spotkania polityków doszło na moście Poniatowskiego. Wojciechowski odmówił spełnienia prośby Piłsudskiego. Stojące za prezydentem wojska rządowe, obsadzające wylot Mostu Kierbedzia na lewym brzegu Wisły, pierwsze otworzyły ogień do zwolenników Piłsudskiego. Rozgorzały walki uliczne. Przewrót poparł związany z PPS związek zawodowy kolejarzy, który ogłosił strajk, blokując transporty sił rządowych z zachodu kraju do Warszawy, umożliwiając za to przegrupowywanie się wojsk lojalnych wobec marszałka.

Po dwóch dniach walk, które pociągnęły za sobą niemal 400 ofiar, Piłsudski przejął kontrolę nad stolicą. Rząd Witosa oraz prezydent Wojciechowski poddali się do dymisji 14 maja. Zgodnie z konstytucją funkcję prezydenta objął marszałek sejmu Maciej Rataj, który powołał na stanowisko premiera piłsudczyka Kazimierza Bartla (wbrew parlamentowi). Po dwóch tygodniach Zgromadzenie Narodowe wybrało Józefa Piłsudskiego na prezydenta Polski, ale marszałek wyboru nie przyjął.
Przewrót majowy nie zakończył rządów parlamentarnych, spowodował jednak stopniowe ograniczanie władzy ustawodawczej na rzecz wykonawczej. Ukoronowaniem tych zmian było przyjęcie w 1935 r. tzw. konstytucji kwietniowej.

Do kryzysu 1926 r. doprowadziło kilka czynników: rozdrobnienie partii i frakcji w parlamencie (w 1925 r. funkcjonowało 96 stronnictw politycznych, w tym grupujące mniejszości narodowe), trudności ze stworzeniem trwałej większości parlamentarnej, która pozwoliłaby na prowadzenie długofalowej polityki państwa, niepowodzenia w polityce gospodarczej, nieustabilizowanie rynku wewnętrznego, liczne strajki, szerząca się korupcja, a także zaostrzenie konfliktów na tle narodowościowym. Niechęć opinii publicznej do niestabilnej sytuacji politycznej oraz ciągłych sporów między ugrupowaniami tłumaczyć może również fakt, że znaczna część Polaków przyjęła przejęcie władzy przez Piłsudskiego z ulgą.

Ograniczenie rządów parlamentarnych w okresie międzywojennym nie było polską specjalnością, lecz pewną szerszą tendencją. Zaczęło się od antydemokratycznego przewrotu Benito Mussoliniego we Włoszech. Tuż przed II wojną w niewielu krajach panowała liberalna demokracja, pozytywnie na tym tle wyróżniała się Czechosłowacja (do 1938 roku).

Otoczenie międzynarodowe

Sytuacja międzynarodowa Polski w latach po ukształtowaniu się granic nie była łatwa. Z większością sąsiadów (poza Łotwą i Rumunią) Polska nie utrzymywała poprawnych stosunków, gdyż rozstrzygnięcia graniczne ich nie satysfakcjonowały. O największej wrogości można mówić w relacjach z Niemcami i ZSRS. Oba kraje były zainteresowane albo odzyskaniem przyznanych Polsce ziem, albo likwidacją polskiej państwowości i propagowały pogląd, jakoby II Rzeczpospolita była „państwem sezonowym”.

RfCF7DDh4J4id1

Zdjęcie ukazuje twarz starszego mężczyzny. Mężczyzna łysieje, ma siwe włosy, siwą kozią bródkę i siwy wąs. Na twarzy liczne zmarszczki. Ubrany jest w garnitur.

Napięte relacje z największymi sąsiadami pogłębił układ z Rapallo z 1922 r., zgodnie z którym Niemcy i Związek Sowiecki uznały wzajemnie swoje państwa oraz nawiązały stosunki dyplomatyczne. Ponadto zrzekły się obustronnie pretensji finansowych i przyznały klauzulęklauzulaklauzulę najwyższego uprzywilejowania w stosunkach handlowych. Układowi towarzyszyła tajna umowa wojskowa dotycząca m.in. możliwości korzystania przez Niemcy z sowieckich poligonów.

Na stosunkach Polski z Litwą zaważyła kwestia fiaska ewentualnej federacjifederacjafederacji i pretensje północno‑wschodnich sąsiadów wobec Wilna, gdzie zresztą przeważającą większość mieszkańców stanowili Polacy, a Litwini znikomy odsetek. Na relacjach z Czechosłowacją cieniem kładł się spór o Zaolzie zamieszkane przez ludność polską. Ponadto południowi sąsiedzi z sympatią odnosili się do antypolskich działań Ukraińców, co drażniło Warszawę.

Przyjazne relacje II RP utrzymywała tylko z Łotwą i Rumunią. W przypadku tych państw nie było sporów granicznych, a łączyła je wspólna niechęć do Rosji Sowieckiej. Z Rumunią Polska zawarła w 1921 r. układ sojuszniczy, zobowiązujący strony do pomocy w razie sowieckiej agresji. Kraj ten miał też być częścią szerszej koncepcji tzw. „Międzymorza” – federacyjnej propozycji Piłsudskiego, zmierzającej do powstania sojuszu łączącego kraje między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym. Taki sojusz miałby być przeciwwagą dla dominujących w regionie Rosji i Niemiec. Z powodu konfliktów między potencjalnymi członkami (np. węgiersko‑rumuńskiego sporu o Siedmiogród) do bliższej współpracy nie doszło.

Ważnym sojusznikiem II Rzeczpospolitej była wciąż potężna Francja. W czasie konferencji wersalskiejkonferencja wersalskakonferencji wersalskiej państwo to popierało polskie roszczenia w sprawie granicy zachodniej. W 1921 r. zostały zawarte polsko‑francuska konwencja wojskowa, zakładająca wzajemną pomoc na wypadek napaści Niemiec na którąś ze stron, oraz porozumienia polityczne i handlowe.

Jednak w połowie lat 20. sojusz z Francją uległ osłabieniu. Paryż przede wszystkim zabiegał o bezpieczeństwo swoich granic wschodnich, co wkrótce uzyskał. W dniu 16 października 1925 r. w szwajcarskim Locarno przedstawiciele Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Włoch oraz Niemiec podpisali traktat, na mocy którego władze Republiki WeimarskiejRepublika WeimarskaRepubliki Weimarskiej zagwarantowały nienaruszalność swoich granic zachodnich. Podobnych gwarancji nie udzieliły jednak w stosunku do granicy z Polską i Czechosłowacją, co wzbudziło w tych krajach zrozumiałe oburzenie. W relacjach polsko‑francuskich powiało chłodem.

REXa0uYItnbJe

Zdjęcie przedstawia trzech mężczyzn siedzących przy małym, okrągłym stole w sali. Od lewej strony siedzi niemiecki minister spraw zagranicznych Gustav Stresemann - mężczyzna w dojrzałym wieku, następnie brytyjski minister spraw zagranicznych Austen Chamberlain - mężczyzna w średnim wieku, o krótkich włosach, w okularach, i francuski minister spraw zagranicznych Aristide Briand - starszy mężczyzna o krótkich włosach i z wąsem. Wszyscy ubrani są w garnitury.

Po zamachu majowym polska polityka zagraniczna nie podlegała większym zmianom, poza ożywieniem kontaktów z Wielką Brytanią, która w pierwszych latach polskiej niepodległości, ulegając propagandzie niemieckiej i sowieckiej, traktowała Polskę jako państwo sezonowe. Rząd brytyjski przyjął przewrót majowy z sympatią, wychodząc z założenia, że rządy Józefa Piłsudskiego będą gwarancją stabilności.

Za życia marszałka polska polityka zagraniczna dążyła do wypracowania możliwie wielu sojuszy, które pozwoliłyby jej ukształtować stabilną sytuację międzynarodową. Większą wagę przykładano do porozumień samodzielnie zawartych, nawet dwustronnych, coraz mniej wierząc w ideę bezpieczeństwa międzynarodowego.

R16H512zq8R0z

Ilustracja przedstawia otwarty dokument z tekstem oraz licznymi podpisami, pieczęciami.

Koniec lat 20. XX w. przyniósł uspokojenie sytuacji politycznej na świecie. W 1927 r. minister spraw zagranicznych Francji Aristide Briand zaproponował podpisanie paktu o wyrzeczeniu się wojny jako metody rozwiązywania sporów międzynarodowych. Inicjatywa spotkała się ze zrozumieniem Stanów Zjednoczonych, poprał ją sekretarz stanu Frank Kellogg, dlatego też układ ten nazwano paktem Brianda‑Kellogga. Podpisały go Francja, Niemcy, USA, Japonia, Włochy, Wielka Brytania, Czechosłowacja, Polska i Belgia. Wkrótce Związek Sowiecki wyraził też zgodę na zawarcie deklaracji o podobnej treści ze swoimi sąsiadami. W lutym 1929 r. ratyfikowano tzw. protokół Litwinowa (od nazwiska komisarza spraw zagranicznych ZSRS). Jego sygnatariusze zadeklarowali wyrzeczenie się siły w rozstrzyganiu sporów terytorialnych.

Słownik

Słowa kluczowe

II Rzeczypospolita, kryzys polityczny, parlamentaryzm, Polska w okresie międzywojennym, przewrót majowy, dzieje II Rzeczypospolitej, konstytucja marcowa

Bibliografia

A. Ajnenkiel, Spór o model parlamentaryzmu polskiego do roku 1926, Warszawa 1972.

M. Pietrzak, Rządy parlamentarne w Polsce w latach 1919‑1926, Warszawa 1969.

Z. Kaczmarek, Gabriel Narutowicz. Pierwszy prezydent Rzeczypospolitej, Warszawa 1983.

Z. Kaczmarek, Trzej prezydenci II Rzeczypospolitej, Warszawa 1988.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2000, Warszawa 2001.

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914−1989, Warszawa 2010.

M. Kornat, Polityka równowagi 1934–1939. Polska między Wschodem a Zachodem, Kraków 2007.