Przeczytaj
Samostanowienie a internacjonalizm
Oficjalnie bolszewicybolszewicy głosili zasadę samostanowienia narodów, czyli dawali im możliwość oderwania się od dawnego Imperium Rosyjskiego i utworzenia własnych niezależnych państw. W marcu 1921 r. na X Zjeździe partii bolszewickiej przyjęto nowy kurs w sprawach narodowościowych. Jest on często nazywany w literaturze „leninowską polityką narodowościową” i polega na poszerzeniu praw wszystkich mniejszości narodowych oraz przyznaniu im ograniczonego samorządu, wszystko to jednak pod ścisłym kierownictwem partii.
W rzeczywistości o wiele ważniejsza dla bolszewików była idea internacjonalizmuinternacjonalizmu proletariackiego, zgodnie z którą powinni wspierać we wszystkich państwach siły rewolucyjne. Uważali oni bowiem, że rewolucja w Rosji jest dopiero początkiem rewolucji ogólnoświatowej. W związku z tym wszelkie ustępstwa (np. pokój z Polską i ustalenie granic) były jedynie przejściowe i wymuszone bieżąca sytuacją geopolityczną. W praktyce bolszewicki internacjonalizm oznaczał dążenie do wywoływania przewrotów politycznych w celu przyłączania kolejnych państw do rosyjskiej federacji.
Władze bolszewickie tworząc ZSRS postawiły też na stopniową sowietyzację w ramach własnych, narodowych jednostek administracyjnych (republiki, regiony autonomiczne, rejony autonomiczne, a nawet kołchozy narodowościowe). Robiły to przy użyciu języka rdzennej ludności i wyselekcjonowanych elementów jej kultury.
Co rewolucja październikowa dała robotnicy i chłopce. Na budynkach szyldy odpowiadające na to pytanie: Rada Deputowanych Chłopskich i Robotniczych, dom matki i dziecka, szkoła dla dorosłych, przedszkole, biblioteka, klub robotnic, stołówka. Pod stopami kobiety napisy:
Ziemia chłopui
Fabryki robotnikowi.
Wyjaśnij, jakiego rodzaju zmiany społeczne były podkreślane przez ten plakat propagandowy.
Organem wspierającym te działania była utworzona w Moskwie w 1919 r. Międzynarodówka Komunistyczna (III Międzynarodówka), zwana też KominternemKominternem. Była to organizacja, której podporządkowano wszystkie partie komunistyczne na świecie. W rzeczywistości stały się one bolszewickimi agenturamiagenturami (czyli grupami agentów), z czasem coraz wyraźniej działającymi na rzecz ZSRS. Z krajów tworzących dawne państwo carów niepodległość wywalczyły sobie jedynie Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa i Polska. W latach 1920–1922 Armia Czerwona zajęła niepodległe Azerbejdżan, Armenię i Gruzję. W grudniu 1922 r. razem z pozostałymi republikami rządzonymi przez bolszewików (m.in. białoruską i ukraińską) utworzyły one Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS).
Istotnym elementem polityki sowietyzacji była tzw. korienizacja, czyli autochtonizacja aparatu administracyjnego i komitetów partyjnych. Efektem korienizacji było m.in. utworzenie na zasadzie narodowościowej w Azji Środkowej nigdy wcześniej nie istniejących republik narodowościowych - Uzbeckiej, Tadżyckiej, Kazachskiej, Kirgiskiej i Turkmeńskiej.
Komunizm wojenny
Opanowana przez komunistów Rosja znajdowała się w bardzo trudnej sytuacji gospodarczej. Zgodnie z ideologią marksistowską przyczyną wszechobecnej biedy i nierówności społecznych była własność prywatna. W 1918 r. wdrożono politykę komunizmu wojennego, której celem było zlikwidowanie tej własności i podporządkowanie całej gospodarki państwu, czyli w rzeczywistości partii komunistycznej. Oficjalnie tłumaczono to trudnościami i potrzebami wojennymi, stąd określenie „wojenny”. Był to jednak docelowy program partii. Zakłady przemysłowe, banki, firmy usługowe i handlowe oraz ziemia zostały znacjonalizowane, co znaczy, że stały się własnością państwa. Cała gospodarka była centralnie planowanacentralnie planowana, np. odgórnie wyznaczano wysokość i rodzaj produkcji. Nie liczono się z naturalnymi mechanizmami i wymogami rynkowymi, takimi jak konkurencja pomiędzy producentami, swoboda działalności czy zależność cen od podaży i popytu. Tym samym zniknął wolny rynek, a dystrybucją wszelkiego rodzaju towarów i usług zajmowały się odpowiednie służby państwowe.
Na wsiach konfiskowano ziarno, również to przeznaczone na zasiew. KolektywizacjaKolektywizacja rolnictwa polegała na odbieraniu ziemi rolnikom, których następnie zmuszano do przystępowania do spółdzielczych − formalnie − gospodarstw, zwanych kołchozamikołchozami, bądź gospodarstw państwowych – sowchozówsowchozów. Podczas kolektywizacji stosowano terror, deportacje i niszczenie dobytku.
Reżim komunistyczny za głównych wrogów ustroju (tzw. wrogów klasowych) i uosobienie wyzysku „ludzi pracy” obrał sobie tzw. kułakówkułaków. Tak nazywano bogatych chłopów (nazwa pochodzi od słowa oznaczającego pięść − bogaty chłop był najczęściej pożyczkodawcą dla biedoty wiejskiej). Wszystkie bunty związane z procesem kolektywizacji, czyli uspołeczniania i nacjonalizacji rolnictwa, propaganda bolszewicka określała jako kułackie. Klasa kułaków była wymysłem bolszewików i opierała się nie tyle na ekonomicznym, ile na polityczno‑ideologicznym kryterium. Kułakiem mógł zostać np. chłop odwiedzający cerkiew – jako solidaryzujący się z bogaczami. Powstały także kategorie „podkułaków” i osób „o tendencjach kułackich”, przy czym definicje tych pojęć tworzono według doraźnej potrzeby. W 1930 r. ogłoszono decyzję o „likwidacji kułaków jako klasy”. „Rozkułaczanie” polegało na przymusowych przesiedleniach (m.in. na pustynie i na Syberię), odbieraniu dobytku i wcielaniu do kołchozów. Historycy szacują, że w wyniku tych działań zginęło ok. 30 proc. z prawie 2 mln chłopów. Nawet „rozkułaczony” chłop nadal jednak pozostawał elementem podejrzanym, a piętno wroga klasowego nosili również jego potomkowie.
W miastach wprowadzono powszechny obowiązek pracy oraz ścisłą reglamentację żywności i niektórych towarów, co skutkowało stałymi brakami w sprzedaży. Dyscyplina pracy została podporządkowana rygorom militarnym i za samowolne opuszczenie miejsca pracy groziła taka sama kara, jak za dezercję − rozstrzelanie. Niedobory zaopatrzeniowe i odgórne ograniczenia spowodowały spekulację i powstanie czarnego rynku, surowo ściganego przez władzę.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DDJoT2vZY
Nagranie filmowe dotyczące powstania Związku Sowieckiego.
Tak radykalne działanie władz wywołało liczne bunty, które były krwawo tłumione. W marcu 1921 r. wybuchł bunt marynarzy w bazie wojennej Floty Bałtyckiej w Kronsztadzie. Marynarze, którzy wcześniej przyczynili się do wyniesienia bolszewików do władzy, zbuntowali się, twierdząc, że obiecaną władzę rad zastąpiła dyktatura partyjnych komisarzy. Powstanie zostało stłumione. W rejonach wiejskich wybuchały też lokalne powstania zdesperowanych chłopów przeciwnych władzy sowieckiej, pacyfikowane przez oddziały Armii Czerwonej.
Sowiecki Polak
Celem bolszewików była także sowietyzacja ludności polskiej, którą mieli realizować komuniści posługujący się językiem polskim. Zgodnie z założeniami Kominternu, stanowiliby oni kadrę przyszłej Polskiej Republiki Rad. Powołano polskie biura, nadzorujące „budowę nowego sowieckiego Polaka”, którego ojczyzną miała stać się ZSRS. W polskich rejonach autonomicznych tworzono instytucje zajmujące się polską kulturą proletariacką, powstawały polskie wydawnictwa i szkoły. Próby te jednak zakończyły się tragicznie. W 1936 r. część ludności polskiej w ZSRS deportowano w głąb Rosji bądź do Kazachstanu, a w latach 1937‑1938, w okresie Wielkiego Terroru, doszło do fizycznej likwidacji Polaków w ramach operacji NKWD.
Nowa Ekonomiczna Polityka
Społeczne niezadowolenie, niekiedy wyrażające się w tak gwałtownej formie, jak powstania, a także dramatycznie pogarszająca się sytuacja gospodarcza zmusiły bolszewików do ustępstw.
W 1921 r. Lenin ogłosił program Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP), której założeniem był powrót do mechanizmów rynkowych, szczególnie w zakresie wymiany handlowej między wsią a miastem. Zniesiono obowiązkowe dostawy z gospodarstw chłopskich, ponownie wprowadzono wolny rynek i walutę o realnej wartości. Skutki nowej polityki szybko stały się widoczne, gospodarka zaczęła wracać do równowagi. Jednak gdy tylko sytuacja wewnętrzna zaczęła się poprawiać, komuniści ponownie rozpoczęli kampanię propagandową przeciwko dorabiającym się prywatnym przedsiębiorcom jako wrogom klasowym, oskarżanym o kontrrewolucyjne spiski i konszachty z zachodnim kapitałem. Nastąpiły masowe aresztowania i konfiskaty. Władze ZSRS zaczęły stopniowo odchodzić od NEP, aż do jej całkowitego zniesienia w 1929 r.
Socjalizm bez kapitalizmu
W 1921 r. Lenin powiedział: „Popełniliśmy błąd. Postąpiliśmy tak, jakby można było zbudować socjalizm w kraju, w którym kapitalizm prawie nie istnieje. Zanim się zacznie tworzyć socjalistyczne społeczeństwo, należy zbudować kapitalizm”.
Do paradoksów historii należy fakt, że rewolucja socjalistyczna, która według Marksa miała być skutkiem niezadowolenia robotników z rosnącego wyzysku przez kapitalistów‑przemysłowców, dokonała się w państwie słabo zindustrializowanym i skapitalizowanym, o przewadze ludności chłopskiej. W 1917 r. robotnicy w Rosji stanowili zaledwie 5 proc. społeczeństwa. Jednym z celów kolektywizacji rolnictwa było wywołanie napływu chłopów do miast i zatrudnienie ich w budowanym w szybkim tempie przemyśle. Do fabryk trafiali jednak ludzie bez kwalifikacji, a ponadto nieprzyzwyczajeni do systematycznej pracy, regulowanej czasem i przepisami. Niską wydajność pracy nadrabiano więc masowym zatrudnieniem. Mimo trudności w okresie międzywojennym nastąpiło szybkie uprzemysłowienie ZSRS, w czym udział miały także Niemcy, dostarczające bolszewikom technologii i specjalistów. Dzięki układowi w Rapallo w 1922 r. w Związku Sowieckim powstało wiele zakładów przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, m.in. fabryka samolotów Junkersa pod Moskwą czy czołgów w Kazaniu.
Słownik
(z niem. Agentur, od łac. agens – działający, prowadzący) grupa agentów zorganizowana przez obcy wywiad i działająca na jego zlecenie
(ros. większość) do 1903 r. frakcja Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, domagali się radykalnej zmiany, obalenia dotychczasowego systemu na drodze rewolucji, przywódcą był Włodzimierz Lenin, przejęli władzę w Rosji w październiku 1917 r.
gospodarka zarządzana przez administrację państwa, regulowana odgórnymi nakazami, także w kwestii przydziału środków, wyboru produkowanych towarów i usług, a nie mechanizmami rynkowymi (jak podaż, popyt, strata, zysk itd.); przeciwieństwo gospodarki wolnorynkowej
(z łac. inter – między + natio – naród) ideologia zakładająca dążenie do równouprawnienia, współpracy oraz przyjaźni narodów; internacjonalizm proletariacki, sformułowany przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w Manifeście komunistycznym, zakładał istnienie międzynarodowej solidarności klasy robotniczej (czego przejawem było hasło „proletariusze wszystkich krajów łączcie się”)
(skrót od ros. Kommunisticzeskij Internacionał – Międzynarodówka Komunistyczna) działająca w latach 1919–1943 międzynarodowa organizacja partii komunistycznych; stanowiła centrum działania światowego ruchu komunistycznego, a jej celem było wprowadzenie tzw. dyktatury proletariatu
(z łac. collectivus – zbiorowy) nadanie formy kolektywnej, przekształcenie drobnych indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne
(skrót od ros. kollektywnoje choziajstwo – gospodarstwo kolektywne; kollektywnyj – zespołowy, od kollektiw – zespół, z łac. collectivus – zbiorowy) rodzaj przedsiębiorstwa rolniczego powstałego w wyniku połączenia ziemi chłopów, oznaczające wspólną pracę i podział uzyskanych w ten sposób zysków; charakterystyczny dla ZSRS
zamożny chłop, jako warstwa kułacy ukształtowali się w wyniku wprowadzenia elementów kapitalistycznych w ramach Nowej Polityki Ekonomicznej; poddani ostrym represjom podczas kolektywizacji
(z łac. natio – naród) likwidacja prywatnej własności środków produkcji i przejęcie ich przez państwo, upaństwowienie; nacjonalizowano zwłaszcza ważne gałęzie produkcji i usług, jak przemysł czy transport
(skrót od ros. sowietskoje choziajstwo – sowieckie gospodarstwo) państwowe gospodarstwo rolne w Związku Sowieckim
Słowa kluczowe
Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich, ZSRS, totalitaryzm, komunizm, komunizm wojenny, bolszewicy, NEP, kolektywizacja, kołchoz, świat po I wojnie światowej, totalitaryzm, dwudziestolecie międzywojenne
Bibliografia
O. Figes, Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji, Warszawa 2007.
P. Oxley, Russia 1885–1991: From Tsars to Commissars, tłum. K. Stojek‑Sawicka, Oxford University Press, 2001.
Z dziejów terroru w państwie radzieckim 1917–1953. Wybór źródeł, oprac. J. Wojtkowiak, Poznań 2012.
Wielkie mowy historii, t. 2, Od Lincolna do Stalina, wybór i oprac. T. Zawadzki, Warszawa 2006.
S. Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 1, 1917–1926, Poznań 1989.
M. Wojciechowski, J. Purc, Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975.
Dr Robert Wyszyńskie, Kancelaria Senatu Biuro Analiz i Dokumentacji, Deportacje ludności polskiej do Kazachstanu w 1936 roku. Zarys historyczny, luty 2016, str. 3‑4