Zapoznaj się ze schematem, a następnie wykonaj polecenia.
R1QGng2mSw1341
Czarno-białe zdjęcie przedstawia Włodzimierza Lenina, Lwa Trockiego i Lwa Kamieniewa. Stoją oni w tłumie ludzi. Wszyscy są ubrani w grube płaszcze i czapki pokryte śniegiem. W tle widoczne są propagandowe plakaty zapisane cyrylicą. Opisano: 1. Włodzimierz Lenin – Czym jest władza radziecka? Marzec 1919 Na czym polega istota tej nowej władzy, której nie chce lub nie może jeszcze zrozumieć większość krajów? Jej istota, która coraz bardziej przyciąga robotników wszystkich krajów, polega na tym, że o ile wcześniej państwem rządzili tak czy inaczej bogacze lub kapitaliści, to teraz państwem rządzą – i to masowo – właśnie te klasy, które były uciskane przez kapitalizm. Nawet najbardziej demokratyczną, nawet najbardziej wolną republiką, w której nadal rządzi kapitał, w której ziemia pozostaje nadal w rękach prywatnych, takimi państwami zawsze rządzi nieliczna mniejszość, składająca się w 9/10 z kapitalistów lub bogaczy. Po raz pierwszy w świecie władza w państwie zorganizowana jest u nas, w Rosji, w taki sposób, że tylko robotnicy, tylko pracujący chłopi, z wyłączeniem eksploatatorów, tworzą masowe struktury – Rady. Rady te otrzymują pełnię władzy państwowej. I choć przedstawiciele burżuazji we wszystkich krajach rzucają oszczerstwa pod adresem Rosji, to na całym świecie słowo „Rada” stało się nie tylko zrozumiałe, ale popularne, stało się ulubionym słowem robotników, wszystkich ludzi pracy. […] Doskonale zdajemy sobie sprawę z naszych braków w organizacji władzy radzieckiej. Władza radziecka to nie cudowny talizman. Władza radziecka nie może od razu uleczyć wszystkich błędów przeszłości – analfabetyzmu, braku kultury, dziedzictwa dzikiej wojny, dziedzictwa grabieżczego kapitalizmu. Ale za to zyskujemy dzięki niej możliwość przejścia do socjalizmu. Władza radziecka umożliwia tym, którzy byli uciskani, zrzucenie jarzma i stopniowe przejmowanie rządzenia państwem, zarządzania gospodarką, zarządzania produkcją. Władza radziecka to droga do socjalizmu, określona przez masy ludu pracującego i dlatego – słuszna, i dlatego – niezwyciężona. Źródło: Wielkie mowy historii, t. 2, Od Lincolna do Stalina, wybór i oprac. T. Zawadzki, Warszawa 2006, s. 241., 2. Co to jest koncesja? Moskwa, 1.12.1920 r. Kilka dni temu we wszystkich gazetach ukazało się rozporządzenie Rady Komisarzy Ludowych o „koncesjach”. Cóż to takiego koncesja? Samo słowo to w przekładzie oznacza „ustępstwo, pozwolenie”. Koncesja jest to pozwolenie udzielone przez rząd osobom prywatnym na założenie różnych zakładów przemysłowych. W Rosji nowoczesnej koncesje są możliwe tylko w obecnym okresie przejściowym. Udzielenie koncesji jest środkiem chwilowym, wywołanym warunkami szczególnymi, towarzyszącymi okresowi, który przeżywamy. W Rosyjskiej Republice robotniczo-włościańskiej przedsiębiorstwo prywatne może istnieć tylko jako rezultat koncesji, tj. pozwolenia rządu. Przecież w Rosji zniesione zostało prawo własności prywatnej na środki produkcji. Co za tym idzie jedynie rząd może występować w roli przedsiębiorcy „gospodarza” danego przedsiębiorstwa. Każda zaś osoba prywatna, każdy cudzoziemiec kapitalista lub stowarzyszenie kapitalistów bez koncesji, tj. bez pozwolenia ze strony rządu, nie może założyć w Rosji ani jednego zakładu przemysłowego. Rozporządzenie Rady Komisarzy Ludowych właśnie mówi o tym, że poszczególnym kapitalistom z państw silnych pod względem ekonomicznym (głównie z Anglii i Stanów Zjednoczonych) mogą być udzielone koncesje na pewnych warunkach. Innymi słowy rosyjski rząd zgadza się na to, by w Rosji czasowo zjawili się kapitaliści cudzoziemscy dla eksploatacji bogactw naturalnych Rosji. Przyczyny, które skłoniły rząd robotniczo-włościański do powzięcia takiej decyzji są wymienione w samym tekście rozporządzenia i „kapitał zagraniczny powinien przyspieszyć” proces odrodzenia ekonomicznego naszej ojczyzny. Chodzi o to, że przedsiębiorcy prywatni, zakładając swe przedsiębiorstwa w Rosji będą zmuszeni: 1) dzielić się z Rosją pewną częścią swych fabrykatów i 2) po upływie terminu koncesji będą oni obowiązani przekazać Republice sowieckiej swe doskonale urządzone przedsiębiorstwa. W ten sposób Republika robotniczo-włościańska podwójnie skorzysta. Dopóki trwa koncesja, koncesjonariusze będą dostarczali Rosji część produkowanych przez nich fabrykatów. Gdy termin koncesji upłynie, do rąk rządu robotniczo-włościańskiego dostaną się zakłady przemysłowe stojące bardzo wysoko pod względem urządzeń technicznych. Należy pamiętać także i o tym, że kapitaliści cudzoziemscy, którzy nie znają takiej dezorganizacji jaka u nas panuje, potrafią daleko prędzej uruchomić swe przedsiębiorstwa i łatwiej im to przyjdzie aniżeli nam w chwili obecnej. Weźmy kilka przykładów. Niektórzy z pretendentów na koncesje proponują, że zorganizują uprawę ziem, które w chwili obecnej leżą zupełnie odłogiem, przy pomocy traktorów (pługów motorowych). Jeżeli koncesja ta zostanie udzielona, to rząd sowiecki w krótkim czasie otrzyma od koncesjonariuszy większą ilość zboża. Ułatwi to do pewnego stopnia położenie włościan, z których zdjęłoby częściowo brzemię podatkowe, i z drugiej strony przyczyni się do polepszenia sytuacji aprowizacyjnej. Prócz tego gospodarstwa te będą wzorem dla włościanina rosyjskiego. A po upływie terminu koncesji rząd otrzyma szereg wzorowych sowchozów, urządzonych według ostatnich zdobyczy nauki. Źródło: S. Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 1, 1917–1926, Poznań 1989, s. 196–198., 3. Rezolucje X Ogólnorosyjskiej Konferencji PKP(b) w sprawie polityki ekonomicznej 26–28 maja 1921 r. 1. Zasadnicze zadanie polityczne obecnej chwili polega na pełnym zrozumieniu i dokładnym realizowaniu przez wszystkich pracowników partyjnych i radzieckich nowej polityki ekonomicznej. Partia stwierdza, że jest to polityka ustalona na długi okres, mierzony szeregiem lat i wymaga od wszystkich realizowania jej z bezwzględną dokładnością i rzetelnością. 2. Za podstawową dźwignię nowej polityki ekonomicznej uznana zostaje wymiana towarowa. Prawidłowe stosunki wzajemne między proletariatem a chłopstwem, stworzenie całkowicie trwałej formy ekonomicznego sojuszu obu tych klas na okres przejścia od kapitalizmu do socjalizmu są niemożliwe bez ustanowienia systematycznej wymiany produktów między przemysłem a rolnictwem. […] Przedsiębiorczość i Inicjatywa twórcza terenu powinny być za wszelką cenę wszechstronnie popierane i rozwijane. […] 3. Uważając spółdzielczość za podstawowy aparat realizowania wymiany towarowej uznać, że polityka zawierania umów między organami Ludowego Komisariatu Aprowizacji a organami spółdzielczości jest słuszna, podobnie jak słuszne jest to, że organy Ludowego Komisariatu Aprowizacji przekazują spółdzielczości fundusze towarowe w celu wykonania zadań władzy państwowej i pod jej kontrolą. W jak najszerszym zakresie umożliwić spółdzielczości dokonywanie skupu oraz wszechstronne rozwijanie przemysłu terenowego i podnoszenie poziomu życia gospodarczego w ogóle. Popierać kredytowe operacje spółdzielczości. Zwalczać anarchiczną (tj. wymykającą się spod jakiejkolwiek kontroli i nadzoru państwa) wymianę towarową w drodze skoncentrowania jej przeważnie w rękach spółdzielczości, bynajmniej nie krępując prawidłowego wolnego handlu. Badać rynek. 4. Popierać drobne i średnie (prywatne i spółdzielcze) przedsiębiorstwa, przeważnie nie wymagające zaopatrywania w surowce, paliwo i żywność z zasobów państwowych. Zezwolić na oddawanie w dzierżawę przedsiębiorstw państwowych osobom prywatnym, spółdzielniom, kartelom i stowarzyszeniom. Terenowe organy gospodarcze mają prawo zawierać takie umowy bez zezwolenia organów nadrzędnych, obowiązane są jednak zawiadamiać Radę Pracy i Obrony o każdym takim wypadku. 5. Zrewidować (w pewnej części) plany produkcyjne wielkiego przemysłu w kierunku wzmożenia produkcji artykułów powszechnego użytku i przedmiotów chłopskiego gospodarstwa domowego. […] 6. […] Wprowadzić racjonalniejszy podział artykułów żywnościowych w celu podniesienia wydajności pracy. Wprowadzić wszędzie zasadę indywidualnego i kolektywnego zainteresowania w rozwijaniu wynalazczości, udoskonaleń, oszczędzaniu siły roboczej, paliwa, materiałów, konserwacji budynków, maszyn itd. Zwiększyć kary za złą gospodarkę i marnotrawstwo mienia państwowego, jak również za nieracjonalne wykorzystanie siły roboczej. Zródło: M. Wojciechowski, J. Purc, Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975, s. 240–242., 4. Uchwała Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego o wysyłce administracyjnej, 10 sierpnia 1922 r. 1. W celu izolacji osób zamieszanych w kontrrewolucyjne wystąpienia, w stosunku do których do Prezydium WCKW wpływają wnioski o izolację na okres powyżej dwóch miesięcy, w wypadkach gdy istnieje możliwość, by nie uciekać się do aresztowania, wprowadzić wysyłkę za granicę lub określone rejony RFSRR w trybie administracyjnym. […] 4. W postanowieniu o wysyłce winny być wskazane rejon i okres wysyłki. 5. Spis rejonów wysyłki jest zatwierdzany przez Prezydium na wniosek Komisji. 6. Okres administracyjnej wysyłki nie może przekraczać trzech lat. 7. Osoby, w stosunku do których zastosowano administracyjną wysyłkę, na jej okres zostają pozbawione czynnego i biernego prawa wyborczego. 8. Wysłani w dany rejon trafiają pod nadzór miejscowego organu Państwowego Zarządu Politycznego, który wskazuje miejsce osiedlenia wysyłanego w rejonie wysyłki. 9. Ucieczka z miejsca wysyłki lub z transportu do niej podlega karze orzekanej przez sąd zgodnie z art. 95 Kodeksu Karnego. Źródło: Z dziejów terroru w państwie radzieckim 1917–1953. Wybór źródeł, oprac. J. Wojtkowiak, Poznań 2012, s. 21., 5. Deklaracja o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, 30 grudnia 1922 r. Uchwała I Zjazdu Rad ZSRR zatwierdzająca Deklarację i Umowę o utworzeniu ZSRR Zjazd Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, po rozpatrzeniu projektu Deklaracji o utworzeniu ZSRR i Umowy zawartej przez upełnomocnione delegacje, wybrane przez zjazdy Rad RFSRR, USRP, ZSPRR, Umowy Związkowej, uchwala: 1. Deklarację i Umowę związkową w zasadzie zatwierdzić. 2. Z uwagi na niezwykłą doniosłość uchwalonej Deklaracji i zawartej Umowy oraz na to, że pożądane jest wysłuchanie ostatecznego zdania o tekście tej umowy wszystkich wchodzących do Związku republik, przekazać Deklarację i Umowę do uzupełniającego rozpatrzenia CKW republik związkowych z tym, by opinie republik związkowych zostały przedstawione CKW Związku SRR do najbliższej kolejnej jego sesji. […]
Deklaracja o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Od czasu powstania republik radzieckich państwa świata rozbite zostały na dwa obozy: obóz kapitalizmu i obóz socjalizmu. Tam, w obozie kapitalizmu – nienawiść narodów i nierówność, niewolnictwo kolonialne i szowinizm, ucisk narodowy i pogromy, kapitalistyczne bestialstwa i wojny. Tu, w obozie socjalizmu – zaufanie wzajemne i pokój, wolność narodów i równość, pokojowe współżycie i braterska współpraca narodów. Podejmowane przez świat kapitalistyczny w ciągu dziesięcioleci próby rozwiązania problemu narodowościowego na drodze połączenia swobodnego rozwoju narodów z systemem wyzysku człowieka przez człowieka okazały się bezpłodne. Na odwrót, kłębek sprzeczności narodowych gmatwał się coraz bardziej, zagrażając samemu istnieniu kapitalizmu. Burżuazja okazała się bezsilna w sprawie zorganizowania współpracy narodów. Jedynie w obozie Rad, jedynie w warunkach dyktatury proletariatu, która skupiła wokół siebie większość ludności, okazało się możliwe zniszczenie do gruntu ucisku narodowego, stworzenie warunków do wzajemnego zaufania i założenia podstaw braterskiej współpracy narodów. Jedynie dzięki tym okolicznościom udało się republikom radzieckim odeprzeć natarcia imperialistów całego świata, wewnętrznych i zewnętrznych; jedynie dzięki tym okolicznościom powiodło się im zlikwidowanie wojny domowej, zagwarantowanie swego istnienia i przystąpienie do spokojnego budowania gospodarki. Ale lata wojny nie minęły bez śladu. Spustoszone pola, unieruchomione zakłady przemysłowe, zniszczone moce produkcyjne i wyczerpane zasoby gospodarcze – które pozostały w dziedzictwie po wojnie – sprawiają, że odosobnione wysiłki oddzielonych od siebie republik nie wystarczają do budowania gospodarki. Odbudowa gospodarki narodowej okazała się niemożliwa przy odseparowanym istnieniu republik. Z drugiej strony, niepewność sytuacji międzynarodowej i niebezpieczeństwo nowych ataków czyni nieuniknionym stworzenie jednolitego frontu republik radzieckich wobec kapitalistycznego otoczenia. Wreszcie sama struktura władzy radzieckiej, internacjonalnej ze swej klasowej natury, popycha masy pracujące na drogę zjednoczenia się w jedną socjalistyczną rodzinę. Wszystkie te okoliczności stanowczo domagają się zjednoczenia republik radzieckich w jedno państwo związkowe, zdolne do zapewnienia bezpieczeństwa z zewnątrz, wewnętrznej pomyślności gospodarczej i wolności narodowego rozwoju narodów. Wola narodów republik radzieckich, które niedawno zebrały się na zjazdach swoich Rad i jednomyślnie podjęły decyzją utworzenia „Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich” jest niezawodną gwarancją tego, że Związek ten jest dobrowolnym zjednoczeniem równouprawnionych narodów, że każda republika ma zapewnione sobie prawo swobodnego wystąpienia ze Związku, że dostęp do Związku otwarty jest dla wszystkich socjalistycznych republik radzieckich, tak istniejących, jak i tych, które powstaną, że nowe państwo związkowe będzie godnym ukoronowaniem założonych już w październiku 1917 r. podstaw pokojowego współżycia i braterskiej współpracy narodów, że stanie się ono prawdziwą ostoją przeciwko światowemu kapitalizmowi i nowym zdecydowanym krokiem na drodze do zjednoczenia ludzi pracy wszystkich krajów w jedną światową Socjalistyczną Radziecką Republikę. Oświadczając o powyższym wobec całego świata i uroczyście proklamując niewzruszalność podstaw władzy radzieckiej, które znalazły swój wyraz w konstytucjach socjalistycznych republik radzieckich, udzielających nam pełnomocnictw, my, delegaci tych republik, na podstawie tych udzielonych nam pełnomocnictw, uchwalamy podpisanie umowy o utworzeniu „Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich”. Źródło: M. Wojciechowski, J. Purc, Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975, s. 243–245., 6. List W.I. Lenina: W związku z zagadnieniem narodowości, czyli o „autonomizacji”, Moskwa, 30.12.1922 r. Ja, zdaje się mocno zawiniłem wobec robotników Rosji, że nie ingerowałem dość energicznie i dość ostro w sławetną sprawę autonomizacji, oficjalnie zwaną, zdaje się, sprawą związku socjalistycznych republik radzieckich. W lecie, gdy wyłoniło się to zagadnienie, byłem chory, a następnie jesienią zbytnio wierzyłem w swe wyzdrowienie oraz w to, że na plenum październikowym i grudniowym będę miał możność ingerowania w tej sprawie. Jednakże ani na plenum październikowym (poświęconym temu zagadnieniu), ani na plenum grudniowym nie mogłem być obecny. […] Zdołałem zaledwie porozmawiać z tow. Dzierżyńskim, który wrócił z Kaukazu i opowiedział mi, jak to zagadnienie przedstawia się w Gruzji. […] To, co usłyszałem od tow. Dzierżyńskiego, który stał na czele komisji wysłanej przez Komitet Centralny w celu „zbadania” incydentu gruzińskiego, mogło we mnie wzbudzić tylko najgorsze obawy. Jeśli doszło do tego, że Ordżonikidze mógł się zapędzić aż do użycia przemocy fizycznej, o czym zakomunikował mi tow. Dzierżyński, to można sobie wyobrazić, w jakie bagno stoczyliśmy się. Najwidoczniej cały ten pomysł „autonomizacji” był z gruntu niesłuszny i niewczesny. Twierdzą, że potrzebna była unifikacja aparatu. Skąd płynęły te zapewnienia? Czy aby nie od samego aparatu rosyjskiego, który, jak to już zaznaczyłem w jednym z poprzednich numerów mego dziennika, przejęliśmy od caratu i tylko leciutko pomazaliśmy radzieckim charyzmem. […] W takich warunkach jest rzeczą zupełnie naturalną, że punkt o „wolności wystąpienia ze związku”, którym my sobie usprawiedliwiamy, okaże się świstkiem papieru, niezdolnym do obrony obcoplemieńców w Rosji przed najazdem owego rdzennie rosyjskiego człowieka, Wielkorusa – szowinisty, w istocie rzeczy łajdaka i gwałciciela, jakim jest typowy biurokrata rosyjski. Nie ulega wątpliwości, że znikomy odsetek robotników radzieckich i przepojonych duchem radzieckim będzie tonąć w tym morzu szowinistycznego wielkoruskiego draństwa jak mucha w mleku. […] Jakie środki praktyczne należy zastosować w sytuacji, która się wytworzyła? Po pierwsze, należy utrzymać i umocnić związek republik socjalistycznych; co do tego nie może być wątpliwości. […] Po drugie, trzeba umocnić związek republik socjalistycznych, jeśli chodzi o aparat dyplomatyczny. Przy sposobności należy zaznaczyć, że aparat ten jest czymś wyjątkowym w składzie naszego aparatu państwowego. Nie dopuściliśmy doń ani jednego choć trochę wpływowego człowieka ze starego aparatu carskiego. […] Po trzecie, trzeba przykładnie ukarać tow. Ordżonikidze […], a także zbadać dodatkowo lub na nowo, wszystkie materiały komisji Dzierżyńskiego w celu skorygowania tej ogromnej masy uchybień i stronniczych sądów, które są niewątpliwie w nich zawarte. […] Po czwarte, trzeba wprowadzić najsurowsze przepisy dotyczące używania języka narodowego w republikach innych narodów, wchodzących w skład naszego związku, i z największą skrupulatnością skontrolować treść tych przepisów. Źródło: S. Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 1, 1917–1926, Poznań 1989, s. 289–290., 7. Dekret CKW ZSRR o odezwie Prezydium CKW ZSRR do wszystkich narodów i rządów świata. 13 lipca 1923 r. Od samego początku istnienia republik radzieckich łączyły je stosunki ścisłej współpracy i pomocy wzajemnej, które następnie przybrały formę umów o sojusz. Władza robotników i chłopów łączyła je w jedną całość wspólną potrzebą walki skierowanej przeciwko atakom na nie państw kapitalistycznych z zewnątrz i przeciwko wewnętrznym zamachom kontrrewolucji na ustrój radziecki. Solidarność ludzi pracy łączyła je we wspólnym zadaniu realizacji braterskiej współpracy narodów wyzwolonych. Wyszły one razem ze zwycięskiej rewolucji proletariatu, która zrzuciła z nich władzę obszarników i kapitalistów. Razem zaznały ciężkiego doświadczenia historycznego interwencji i blokady i zwycięsko je przetrzymały. Razem przystąpiły one do olbrzymiej pracy odbudowy gospodarki narodowej na zasadach nowego ustroju ekonomicznego, po przeżytych przez nie niesłychanych nieszczęściach. Okazując jedna drugiej stałą pomoc braterską ze wszystkich sił i środków, jednak przez długi czas, aczkolwiek związane umowami sojuszniczymi, stanowiły osobne państwa. Dalszy rozwój ich wzajemnych stosunków i wymogi sytuacji międzynarodowej doprowadziły je teraz do połączenia się w jedno państwo związkowe. Potęgowanie się reakcji światowej i agresywnych dążeń rządów imperialistycznych oraz związane z nimi niebezpieczeństwo nowych napaści czynią nieuniknionym połączenie sił obronnych wszystkich republik radzieckich w ręku jednego centrum związkowego. Jednocześnie budowa gospodarki w zniszczonych wojną, interwencją i blokadą republikach radzieckich, bez połączenia ich wysiłków, jest zadaniem przekraczającym siły, które może być wykonane z powodzeniem tylko przy planowym kierownictwie z jednego gospodarczego centrum całego Związku. Sama natura robotniczo-chłopskiej władzy, przy stopniowym rozwoju i umacnianiu nowego ustroju w republikach radzieckich, skłania je coraz mocniej do zjednoczenia i połączenia ich wysiłków, skierowanych do jednego wspólnego celu. Na odbytych niedawno zjazdach swoich rad, narody republik radzieckich jednomyślnie zdecydowały utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, jednolitego państwa związkowego. To zjednoczenie równouprawnionych narodów jest aktem dobrowolnym, wykluczającym ucisk narodowy i przymuszanie któregokolwiek narodu do przebywania w granicach tego państwa z pozostawieniem każdej republice prawa swobodnego wystąpienia ze Związku i jednoczesnym otwarciem dobrowolnego wstępu dla wszystkich socjalistycznych republik radzieckich, i dla tych również, które mają powstać w przyszłości. 6 lipca deklaracja i umowa uchwalone przez republiki radzieckie, które wstąpiły do Związku, zostały zatwierdzone i wprowadzone w życie przez Centralny Komitet Wykonawczy Związku. Wobec stojącej przed wszystkimi republikami radzieckimi konieczności połączenia wszystkich ich sił dla obrony przed napadami z zewnątrz, przystępuje do działania jeden ogólnozwiązkowy wojenny i morski komisariat ludowy. Wobec wspólnoty zadań i potrzeb republik radzieckich w stosunku do państw kapitalistycznych, został utworzony jeden ogólnozwiązkowy ludowy komisariat spraw zagranicznych. Konieczność całkowitej centralizacji prowadzenia handlu zewnętrznego na zasadzie monopolu państwowego w celu obrony republik radzieckich przed usiłowaniami państw kapitalistycznych uzależnienia ich od siebie, zmusiła je do utworzenia jednego ogólnozwiązkowego ludowego komisariatu handlu zewnętrznego. Zgodna z planem organizacja gospodarki narodowej wymaga od nich połączenia transportu i łączności, tj. utworzenia ogólnozwiązkowego ludowego komisariatu komunikacji i ludowego komisariatu poczty i telegrafu. Inne dziedziny państwowej działalności republik związkowych zostały podporządkowane związkowym centrom z zachowaniem w każdej republice własnego centrum, częściowo zaś pozostają wyłącznie w rękach poszczególnych republik. Bezpośrednie zarządzanie gospodarką narodową i finansami, organizowanie aprowizacji, obrona przez państwo praw i interesów pracy najemnej i wykonywanie przez robotniczo-chłopską inspekcję kontroli nad całym aparatem państwowym będą jednocześnie znajdowały się w rękach ogólnozwiązkowego centrum, o ile wymagają kierowania z jednego centrum, i poszczególnych centrów w każdej republice związkowej, o ile na jej terytorium wymagają odrębnego kierownictwa. Komisariaty, które stawiają sobie specjalnie narodowe zadania i które mają do czynienia ze stosunkami właściwymi dla życia narodu, jak na przykład: oświata, rolnictwo, sprawy wewnętrzne, wymiar sprawiedliwości i inne, będą istniały tylko w republikach związkowych pod niepodzielnym ich kierownictwem.
Jedność woli mas pracujących całego Związku znajduje wyraz w jego organie naczelnym – Ogólnozwiązkowym Zjeździe Rad, ale jednocześnie każda narodowość otrzymuje specjalną reprezentację w Radzie Narodowości, która będzie współpracowała na prawach równych z wybieraną przez Zjazd Radą Związku. Stworzone w ten sposób, na zasadzie braterskiej współpracy narodów republik radzieckich, państwo radzieckie stawia sobie jako cel zachowanie pokoju ze wszystkimi narodami. Równoprawne narodowości w ścisłym współdziałaniu i wspólnej pracy będą ręka w rękę rozwijały swoją kulturę i dobrobyt oraz realizowały zadania władzy ludzi pracy. Źródło: M. Wojciechowski, J. Purc, Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975, s. 245–248., 8. Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, 31 I 1924 r. Część druga Umowa o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka (RPSRR), Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka (USRR), Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka (BSRR) i Zakaukaska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka (ZSFRR: Radziecka Republika Socjalistyczna Azerbejdżanu, Radziecka Republika Socjalistyczna Gruzji i Radziecka Republika Socjalistyczna Armenii) jednoczą się w jedno państwo związkowe – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Rozdział pierwszy O przedmiotach kompetencji naczelnych organów władzy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. 1. Kompetencji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w postaci jego organów naczelnych podlegają: a) reprezentacja Związku w stosunkach międzynarodowych, utrzymywanie wszystkich stosunków dyplomatycznych, zawieranie umów politycznych i innych z innymi krajami; b) zmiana granic zewnętrznych Związku, jak również uregulowanie problemów zmiany granic pomiędzy republikami związkowymi; c) zawieranie umów o przyjęcie do Związku nowych republik; d) wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju; d) zaciąganie zagranicznych i wewnętrznych pożyczek Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i zezwalanie na pożyczki zagraniczne i wewnętrzne republikom związkowym; f) ratyfikacja umów międzynarodowych; g) kierowanie handlem zagranicznym i ustalanie systemu handlu wewnętrznego; h) ustalanie podstaw i ogólnego planu całej gospodarki narodowej Związku, określanie gałęzi przemysłu i poszczególnych przedsiębiorstw przemysłowych, mających ogólnozwiązkowe znaczenie, zawieranie umów o koncesje, zarówno ogólnozwiązkowych, jak i w imieniu republik związkowych; i) kierowanie transportem, pocztą i telegrafem; j) organizowanie i kierownictwo sił zbrojnych Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich; k) zatwierdzanie wspólnego dla Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich budżetu państwowego, w którego skład wchodzą budżety republik związkowych; ustanawianie ogólnozwiązkowych podatków i dochodów, jak również potrąceń z nich i dodatków do nich wpływających do budżetu republik związkowych; l) ustanawianie jednolitego systemu pieniężnego i kredytowego; m) ustanawianie zasad ogólnych organizacji rolnictwa i użytkowania ziemi, jak również użytkowania wnętrza ziemi, lasów i wód na całym terytorium Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich; n) ogólnozwiązkowe ustawodawstwo o przesiedleniu się z jednych republik do innych i ustanowienie funduszu na przesiedlenia; o) ustanawianie zasad organizacji sądów i postępowania sądowego, jak również cywilnego i karnego ustawodawstwa Związku; p) ustanawianie podstawowych zasad prawa pracy; r) organizacja ogólnozwiązkowej statystyki; s) ustanawianie ogólnych środków w dziedzinie ochrony zdrowia narodu; t) ustanawianie systemu miar i wag; u) organizacja ogólnozwiązkowej statystyki; w) zasadnicze ustawodawstwo w dziedzinie obywatelstwa związkowego w stosunku do praw cudzoziemców; x) prawo amnestii, rozciągające się na całe terytorium Związku; y) uchylanie naruszających Konstytucję niniejszą uchwał zjazdów Rad i centralnych komitetów wykonawczych republik związkowych; z) rozstrzyganie spornych problemów wynikających pomiędzy republikami związkowymi. 2. Zatwierdzanie i zmiana podstawowych zasad niniejszej Konstytucji podlega wyłącznej kompetencji Zjazdu Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Rozdział drugi O suwerennych prawach republik związkowych i o obywatelstwie związkowym 3. Suwerenność republik związkowych jest ograniczona jedynie w zakresie wskazanym w niniejszej Konstytucji i jedynie co do przedmiotów poddanych pod kompetencję Związku. Poza tym zakresem każda republika związkowa wykonuje swą władzę państwową samodzielnie; Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich strzeże praw suwerennych republik związkowych. 4. Każda z republik związkowych zachowuje prawo swobodnego wystąpienia ze Związku. 5. Republiki związkowe, odpowiednio do niniejszej Konstytucji, wprowadzają zmiany do swoich konstytucji. 6. Terytorium republik związkowych nie może być zmieniane bez ich zgody, jak również do zmiany, ograniczenia lub uchylenia art. 4 wymagana jest zgoda wszystkich republik, wchodzących w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. 7. Dla obywateli republik związkowych ustanawia się jednolite obywatelstwo związkowe.
Rozdział trzeci O Zjeździe Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich 8. Najwyższym organem władzy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich jest Zjazd Rad, a w okresie pomiędzy Zjazdami Rad – Centralny Komitet Wykonawczy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, składający się z Rady Związku i Rady Narodowości. 9. Zjazd Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich składa się z przedstawicieli Rad miejskich i Rad osiedli miejskich – w stosunku l delegat na 25000 wyborców i z przedstawicieli gubernialnych zjazdów Rad – w stosunku l delegat na 125000 mieszkańców. 10. Delegaci na Zjazd Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich wybierani są na gubernialnych zjazdach Rad. W tych republikach, gdzie nie ma zjednoczeń gubernialnych, delegaci są wybierani bezpośrednio na zjeździe Rad danej republiki. 11. Kolejne Zjazdy Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich zwoływane są przez Centralny Komitet Wykonawczy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich jeden raz do roku; nadzwyczajne Zjazdy zwoływane są przez Centralny Komitet Wykonawczy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich według jego własnej decyzji, na żądanie Rady Związku, Rady Narodowości, albo też na żądanie dwóch republik związkowych. […]
Rozdział czwarty O Centralnym Komitecie Wykonawczym Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich 13. Centralny Komitet Wykonawczy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich składa się z Rady Związku i Rady Narodowości. 14. Zjazd Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich wybiera Radę Związku z przedstawicieli republik związkowych proporcjonalnie do ludności, razem w składzie 414 członków. 15. Rada Narodowości składa się z przedstawicieli związkowych i autonomicznych socjalistycznych republik radzieckich – po 5 przedstawicieli z każdej, z przedstawicieli obwodów autonomicznych RPSRR – po jednym przedstawicielu z każdego. Skład Rady Narodowości zatwierdzany jest w całości przez Zjazd Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Źródło: M. Wojciechowski, J. Purc, Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975, s. 251–255.
Czarno-białe zdjęcie przedstawia Włodzimierza Lenina, Lwa Trockiego i Lwa Kamieniewa. Stoją oni w tłumie ludzi. Wszyscy są ubrani w grube płaszcze i czapki pokryte śniegiem. W tle widoczne są propagandowe plakaty zapisane cyrylicą. Opisano: 1. Włodzimierz Lenin – Czym jest władza radziecka? Marzec 1919 Na czym polega istota tej nowej władzy, której nie chce lub nie może jeszcze zrozumieć większość krajów? Jej istota, która coraz bardziej przyciąga robotników wszystkich krajów, polega na tym, że o ile wcześniej państwem rządzili tak czy inaczej bogacze lub kapitaliści, to teraz państwem rządzą – i to masowo – właśnie te klasy, które były uciskane przez kapitalizm. Nawet najbardziej demokratyczną, nawet najbardziej wolną republiką, w której nadal rządzi kapitał, w której ziemia pozostaje nadal w rękach prywatnych, takimi państwami zawsze rządzi nieliczna mniejszość, składająca się w 9/10 z kapitalistów lub bogaczy. Po raz pierwszy w świecie władza w państwie zorganizowana jest u nas, w Rosji, w taki sposób, że tylko robotnicy, tylko pracujący chłopi, z wyłączeniem eksploatatorów, tworzą masowe struktury – Rady. Rady te otrzymują pełnię władzy państwowej. I choć przedstawiciele burżuazji we wszystkich krajach rzucają oszczerstwa pod adresem Rosji, to na całym świecie słowo „Rada” stało się nie tylko zrozumiałe, ale popularne, stało się ulubionym słowem robotników, wszystkich ludzi pracy. […] Doskonale zdajemy sobie sprawę z naszych braków w organizacji władzy radzieckiej. Władza radziecka to nie cudowny talizman. Władza radziecka nie może od razu uleczyć wszystkich błędów przeszłości – analfabetyzmu, braku kultury, dziedzictwa dzikiej wojny, dziedzictwa grabieżczego kapitalizmu. Ale za to zyskujemy dzięki niej możliwość przejścia do socjalizmu. Władza radziecka umożliwia tym, którzy byli uciskani, zrzucenie jarzma i stopniowe przejmowanie rządzenia państwem, zarządzania gospodarką, zarządzania produkcją. Władza radziecka to droga do socjalizmu, określona przez masy ludu pracującego i dlatego – słuszna, i dlatego – niezwyciężona. Źródło: Wielkie mowy historii, t. 2, Od Lincolna do Stalina, wybór i oprac. T. Zawadzki, Warszawa 2006, s. 241., 2. Co to jest koncesja? Moskwa, 1.12.1920 r. Kilka dni temu we wszystkich gazetach ukazało się rozporządzenie Rady Komisarzy Ludowych o „koncesjach”. Cóż to takiego koncesja? Samo słowo to w przekładzie oznacza „ustępstwo, pozwolenie”. Koncesja jest to pozwolenie udzielone przez rząd osobom prywatnym na założenie różnych zakładów przemysłowych. W Rosji nowoczesnej koncesje są możliwe tylko w obecnym okresie przejściowym. Udzielenie koncesji jest środkiem chwilowym, wywołanym warunkami szczególnymi, towarzyszącymi okresowi, który przeżywamy. W Rosyjskiej Republice robotniczo-włościańskiej przedsiębiorstwo prywatne może istnieć tylko jako rezultat koncesji, tj. pozwolenia rządu. Przecież w Rosji zniesione zostało prawo własności prywatnej na środki produkcji. Co za tym idzie jedynie rząd może występować w roli przedsiębiorcy „gospodarza” danego przedsiębiorstwa. Każda zaś osoba prywatna, każdy cudzoziemiec kapitalista lub stowarzyszenie kapitalistów bez koncesji, tj. bez pozwolenia ze strony rządu, nie może założyć w Rosji ani jednego zakładu przemysłowego. Rozporządzenie Rady Komisarzy Ludowych właśnie mówi o tym, że poszczególnym kapitalistom z państw silnych pod względem ekonomicznym (głównie z Anglii i Stanów Zjednoczonych) mogą być udzielone koncesje na pewnych warunkach. Innymi słowy rosyjski rząd zgadza się na to, by w Rosji czasowo zjawili się kapitaliści cudzoziemscy dla eksploatacji bogactw naturalnych Rosji. Przyczyny, które skłoniły rząd robotniczo-włościański do powzięcia takiej decyzji są wymienione w samym tekście rozporządzenia i „kapitał zagraniczny powinien przyspieszyć” proces odrodzenia ekonomicznego naszej ojczyzny. Chodzi o to, że przedsiębiorcy prywatni, zakładając swe przedsiębiorstwa w Rosji będą zmuszeni: 1) dzielić się z Rosją pewną częścią swych fabrykatów i 2) po upływie terminu koncesji będą oni obowiązani przekazać Republice sowieckiej swe doskonale urządzone przedsiębiorstwa. W ten sposób Republika robotniczo-włościańska podwójnie skorzysta. Dopóki trwa koncesja, koncesjonariusze będą dostarczali Rosji część produkowanych przez nich fabrykatów. Gdy termin koncesji upłynie, do rąk rządu robotniczo-włościańskiego dostaną się zakłady przemysłowe stojące bardzo wysoko pod względem urządzeń technicznych. Należy pamiętać także i o tym, że kapitaliści cudzoziemscy, którzy nie znają takiej dezorganizacji jaka u nas panuje, potrafią daleko prędzej uruchomić swe przedsiębiorstwa i łatwiej im to przyjdzie aniżeli nam w chwili obecnej. Weźmy kilka przykładów. Niektórzy z pretendentów na koncesje proponują, że zorganizują uprawę ziem, które w chwili obecnej leżą zupełnie odłogiem, przy pomocy traktorów (pługów motorowych). Jeżeli koncesja ta zostanie udzielona, to rząd sowiecki w krótkim czasie otrzyma od koncesjonariuszy większą ilość zboża. Ułatwi to do pewnego stopnia położenie włościan, z których zdjęłoby częściowo brzemię podatkowe, i z drugiej strony przyczyni się do polepszenia sytuacji aprowizacyjnej. Prócz tego gospodarstwa te będą wzorem dla włościanina rosyjskiego. A po upływie terminu koncesji rząd otrzyma szereg wzorowych sowchozów, urządzonych według ostatnich zdobyczy nauki. Źródło: S. Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 1, 1917–1926, Poznań 1989, s. 196–198., 3. Rezolucje X Ogólnorosyjskiej Konferencji PKP(b) w sprawie polityki ekonomicznej 26–28 maja 1921 r. 1. Zasadnicze zadanie polityczne obecnej chwili polega na pełnym zrozumieniu i dokładnym realizowaniu przez wszystkich pracowników partyjnych i radzieckich nowej polityki ekonomicznej. Partia stwierdza, że jest to polityka ustalona na długi okres, mierzony szeregiem lat i wymaga od wszystkich realizowania jej z bezwzględną dokładnością i rzetelnością. 2. Za podstawową dźwignię nowej polityki ekonomicznej uznana zostaje wymiana towarowa. Prawidłowe stosunki wzajemne między proletariatem a chłopstwem, stworzenie całkowicie trwałej formy ekonomicznego sojuszu obu tych klas na okres przejścia od kapitalizmu do socjalizmu są niemożliwe bez ustanowienia systematycznej wymiany produktów między przemysłem a rolnictwem. […] Przedsiębiorczość i Inicjatywa twórcza terenu powinny być za wszelką cenę wszechstronnie popierane i rozwijane. […] 3. Uważając spółdzielczość za podstawowy aparat realizowania wymiany towarowej uznać, że polityka zawierania umów między organami Ludowego Komisariatu Aprowizacji a organami spółdzielczości jest słuszna, podobnie jak słuszne jest to, że organy Ludowego Komisariatu Aprowizacji przekazują spółdzielczości fundusze towarowe w celu wykonania zadań władzy państwowej i pod jej kontrolą. W jak najszerszym zakresie umożliwić spółdzielczości dokonywanie skupu oraz wszechstronne rozwijanie przemysłu terenowego i podnoszenie poziomu życia gospodarczego w ogóle. Popierać kredytowe operacje spółdzielczości. Zwalczać anarchiczną (tj. wymykającą się spod jakiejkolwiek kontroli i nadzoru państwa) wymianę towarową w drodze skoncentrowania jej przeważnie w rękach spółdzielczości, bynajmniej nie krępując prawidłowego wolnego handlu. Badać rynek. 4. Popierać drobne i średnie (prywatne i spółdzielcze) przedsiębiorstwa, przeważnie nie wymagające zaopatrywania w surowce, paliwo i żywność z zasobów państwowych. Zezwolić na oddawanie w dzierżawę przedsiębiorstw państwowych osobom prywatnym, spółdzielniom, kartelom i stowarzyszeniom. Terenowe organy gospodarcze mają prawo zawierać takie umowy bez zezwolenia organów nadrzędnych, obowiązane są jednak zawiadamiać Radę Pracy i Obrony o każdym takim wypadku. 5. Zrewidować (w pewnej części) plany produkcyjne wielkiego przemysłu w kierunku wzmożenia produkcji artykułów powszechnego użytku i przedmiotów chłopskiego gospodarstwa domowego. […] 6. […] Wprowadzić racjonalniejszy podział artykułów żywnościowych w celu podniesienia wydajności pracy. Wprowadzić wszędzie zasadę indywidualnego i kolektywnego zainteresowania w rozwijaniu wynalazczości, udoskonaleń, oszczędzaniu siły roboczej, paliwa, materiałów, konserwacji budynków, maszyn itd. Zwiększyć kary za złą gospodarkę i marnotrawstwo mienia państwowego, jak również za nieracjonalne wykorzystanie siły roboczej. Zródło: M. Wojciechowski, J. Purc, Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975, s. 240–242., 4. Uchwała Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego o wysyłce administracyjnej, 10 sierpnia 1922 r. 1. W celu izolacji osób zamieszanych w kontrrewolucyjne wystąpienia, w stosunku do których do Prezydium WCKW wpływają wnioski o izolację na okres powyżej dwóch miesięcy, w wypadkach gdy istnieje możliwość, by nie uciekać się do aresztowania, wprowadzić wysyłkę za granicę lub określone rejony RFSRR w trybie administracyjnym. […] 4. W postanowieniu o wysyłce winny być wskazane rejon i okres wysyłki. 5. Spis rejonów wysyłki jest zatwierdzany przez Prezydium na wniosek Komisji. 6. Okres administracyjnej wysyłki nie może przekraczać trzech lat. 7. Osoby, w stosunku do których zastosowano administracyjną wysyłkę, na jej okres zostają pozbawione czynnego i biernego prawa wyborczego. 8. Wysłani w dany rejon trafiają pod nadzór miejscowego organu Państwowego Zarządu Politycznego, który wskazuje miejsce osiedlenia wysyłanego w rejonie wysyłki. 9. Ucieczka z miejsca wysyłki lub z transportu do niej podlega karze orzekanej przez sąd zgodnie z art. 95 Kodeksu Karnego. Źródło: Z dziejów terroru w państwie radzieckim 1917–1953. Wybór źródeł, oprac. J. Wojtkowiak, Poznań 2012, s. 21., 5. Deklaracja o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, 30 grudnia 1922 r. Uchwała I Zjazdu Rad ZSRR zatwierdzająca Deklarację i Umowę o utworzeniu ZSRR Zjazd Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, po rozpatrzeniu projektu Deklaracji o utworzeniu ZSRR i Umowy zawartej przez upełnomocnione delegacje, wybrane przez zjazdy Rad RFSRR, USRP, ZSPRR, Umowy Związkowej, uchwala: 1. Deklarację i Umowę związkową w zasadzie zatwierdzić. 2. Z uwagi na niezwykłą doniosłość uchwalonej Deklaracji i zawartej Umowy oraz na to, że pożądane jest wysłuchanie ostatecznego zdania o tekście tej umowy wszystkich wchodzących do Związku republik, przekazać Deklarację i Umowę do uzupełniającego rozpatrzenia CKW republik związkowych z tym, by opinie republik związkowych zostały przedstawione CKW Związku SRR do najbliższej kolejnej jego sesji. […]
Deklaracja o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Od czasu powstania republik radzieckich państwa świata rozbite zostały na dwa obozy: obóz kapitalizmu i obóz socjalizmu. Tam, w obozie kapitalizmu – nienawiść narodów i nierówność, niewolnictwo kolonialne i szowinizm, ucisk narodowy i pogromy, kapitalistyczne bestialstwa i wojny. Tu, w obozie socjalizmu – zaufanie wzajemne i pokój, wolność narodów i równość, pokojowe współżycie i braterska współpraca narodów. Podejmowane przez świat kapitalistyczny w ciągu dziesięcioleci próby rozwiązania problemu narodowościowego na drodze połączenia swobodnego rozwoju narodów z systemem wyzysku człowieka przez człowieka okazały się bezpłodne. Na odwrót, kłębek sprzeczności narodowych gmatwał się coraz bardziej, zagrażając samemu istnieniu kapitalizmu. Burżuazja okazała się bezsilna w sprawie zorganizowania współpracy narodów. Jedynie w obozie Rad, jedynie w warunkach dyktatury proletariatu, która skupiła wokół siebie większość ludności, okazało się możliwe zniszczenie do gruntu ucisku narodowego, stworzenie warunków do wzajemnego zaufania i założenia podstaw braterskiej współpracy narodów. Jedynie dzięki tym okolicznościom udało się republikom radzieckim odeprzeć natarcia imperialistów całego świata, wewnętrznych i zewnętrznych; jedynie dzięki tym okolicznościom powiodło się im zlikwidowanie wojny domowej, zagwarantowanie swego istnienia i przystąpienie do spokojnego budowania gospodarki. Ale lata wojny nie minęły bez śladu. Spustoszone pola, unieruchomione zakłady przemysłowe, zniszczone moce produkcyjne i wyczerpane zasoby gospodarcze – które pozostały w dziedzictwie po wojnie – sprawiają, że odosobnione wysiłki oddzielonych od siebie republik nie wystarczają do budowania gospodarki. Odbudowa gospodarki narodowej okazała się niemożliwa przy odseparowanym istnieniu republik. Z drugiej strony, niepewność sytuacji międzynarodowej i niebezpieczeństwo nowych ataków czyni nieuniknionym stworzenie jednolitego frontu republik radzieckich wobec kapitalistycznego otoczenia. Wreszcie sama struktura władzy radzieckiej, internacjonalnej ze swej klasowej natury, popycha masy pracujące na drogę zjednoczenia się w jedną socjalistyczną rodzinę. Wszystkie te okoliczności stanowczo domagają się zjednoczenia republik radzieckich w jedno państwo związkowe, zdolne do zapewnienia bezpieczeństwa z zewnątrz, wewnętrznej pomyślności gospodarczej i wolności narodowego rozwoju narodów. Wola narodów republik radzieckich, które niedawno zebrały się na zjazdach swoich Rad i jednomyślnie podjęły decyzją utworzenia „Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich” jest niezawodną gwarancją tego, że Związek ten jest dobrowolnym zjednoczeniem równouprawnionych narodów, że każda republika ma zapewnione sobie prawo swobodnego wystąpienia ze Związku, że dostęp do Związku otwarty jest dla wszystkich socjalistycznych republik radzieckich, tak istniejących, jak i tych, które powstaną, że nowe państwo związkowe będzie godnym ukoronowaniem założonych już w październiku 1917 r. podstaw pokojowego współżycia i braterskiej współpracy narodów, że stanie się ono prawdziwą ostoją przeciwko światowemu kapitalizmowi i nowym zdecydowanym krokiem na drodze do zjednoczenia ludzi pracy wszystkich krajów w jedną światową Socjalistyczną Radziecką Republikę. Oświadczając o powyższym wobec całego świata i uroczyście proklamując niewzruszalność podstaw władzy radzieckiej, które znalazły swój wyraz w konstytucjach socjalistycznych republik radzieckich, udzielających nam pełnomocnictw, my, delegaci tych republik, na podstawie tych udzielonych nam pełnomocnictw, uchwalamy podpisanie umowy o utworzeniu „Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich”. Źródło: M. Wojciechowski, J. Purc, Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975, s. 243–245., 6. List W.I. Lenina: W związku z zagadnieniem narodowości, czyli o „autonomizacji”, Moskwa, 30.12.1922 r. Ja, zdaje się mocno zawiniłem wobec robotników Rosji, że nie ingerowałem dość energicznie i dość ostro w sławetną sprawę autonomizacji, oficjalnie zwaną, zdaje się, sprawą związku socjalistycznych republik radzieckich. W lecie, gdy wyłoniło się to zagadnienie, byłem chory, a następnie jesienią zbytnio wierzyłem w swe wyzdrowienie oraz w to, że na plenum październikowym i grudniowym będę miał możność ingerowania w tej sprawie. Jednakże ani na plenum październikowym (poświęconym temu zagadnieniu), ani na plenum grudniowym nie mogłem być obecny. […] Zdołałem zaledwie porozmawiać z tow. Dzierżyńskim, który wrócił z Kaukazu i opowiedział mi, jak to zagadnienie przedstawia się w Gruzji. […] To, co usłyszałem od tow. Dzierżyńskiego, który stał na czele komisji wysłanej przez Komitet Centralny w celu „zbadania” incydentu gruzińskiego, mogło we mnie wzbudzić tylko najgorsze obawy. Jeśli doszło do tego, że Ordżonikidze mógł się zapędzić aż do użycia przemocy fizycznej, o czym zakomunikował mi tow. Dzierżyński, to można sobie wyobrazić, w jakie bagno stoczyliśmy się. Najwidoczniej cały ten pomysł „autonomizacji” był z gruntu niesłuszny i niewczesny. Twierdzą, że potrzebna była unifikacja aparatu. Skąd płynęły te zapewnienia? Czy aby nie od samego aparatu rosyjskiego, który, jak to już zaznaczyłem w jednym z poprzednich numerów mego dziennika, przejęliśmy od caratu i tylko leciutko pomazaliśmy radzieckim charyzmem. […] W takich warunkach jest rzeczą zupełnie naturalną, że punkt o „wolności wystąpienia ze związku”, którym my sobie usprawiedliwiamy, okaże się świstkiem papieru, niezdolnym do obrony obcoplemieńców w Rosji przed najazdem owego rdzennie rosyjskiego człowieka, Wielkorusa – szowinisty, w istocie rzeczy łajdaka i gwałciciela, jakim jest typowy biurokrata rosyjski. Nie ulega wątpliwości, że znikomy odsetek robotników radzieckich i przepojonych duchem radzieckim będzie tonąć w tym morzu szowinistycznego wielkoruskiego draństwa jak mucha w mleku. […] Jakie środki praktyczne należy zastosować w sytuacji, która się wytworzyła? Po pierwsze, należy utrzymać i umocnić związek republik socjalistycznych; co do tego nie może być wątpliwości. […] Po drugie, trzeba umocnić związek republik socjalistycznych, jeśli chodzi o aparat dyplomatyczny. Przy sposobności należy zaznaczyć, że aparat ten jest czymś wyjątkowym w składzie naszego aparatu państwowego. Nie dopuściliśmy doń ani jednego choć trochę wpływowego człowieka ze starego aparatu carskiego. […] Po trzecie, trzeba przykładnie ukarać tow. Ordżonikidze […], a także zbadać dodatkowo lub na nowo, wszystkie materiały komisji Dzierżyńskiego w celu skorygowania tej ogromnej masy uchybień i stronniczych sądów, które są niewątpliwie w nich zawarte. […] Po czwarte, trzeba wprowadzić najsurowsze przepisy dotyczące używania języka narodowego w republikach innych narodów, wchodzących w skład naszego związku, i z największą skrupulatnością skontrolować treść tych przepisów. Źródło: S. Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 1, 1917–1926, Poznań 1989, s. 289–290., 7. Dekret CKW ZSRR o odezwie Prezydium CKW ZSRR do wszystkich narodów i rządów świata. 13 lipca 1923 r. Od samego początku istnienia republik radzieckich łączyły je stosunki ścisłej współpracy i pomocy wzajemnej, które następnie przybrały formę umów o sojusz. Władza robotników i chłopów łączyła je w jedną całość wspólną potrzebą walki skierowanej przeciwko atakom na nie państw kapitalistycznych z zewnątrz i przeciwko wewnętrznym zamachom kontrrewolucji na ustrój radziecki. Solidarność ludzi pracy łączyła je we wspólnym zadaniu realizacji braterskiej współpracy narodów wyzwolonych. Wyszły one razem ze zwycięskiej rewolucji proletariatu, która zrzuciła z nich władzę obszarników i kapitalistów. Razem zaznały ciężkiego doświadczenia historycznego interwencji i blokady i zwycięsko je przetrzymały. Razem przystąpiły one do olbrzymiej pracy odbudowy gospodarki narodowej na zasadach nowego ustroju ekonomicznego, po przeżytych przez nie niesłychanych nieszczęściach. Okazując jedna drugiej stałą pomoc braterską ze wszystkich sił i środków, jednak przez długi czas, aczkolwiek związane umowami sojuszniczymi, stanowiły osobne państwa. Dalszy rozwój ich wzajemnych stosunków i wymogi sytuacji międzynarodowej doprowadziły je teraz do połączenia się w jedno państwo związkowe. Potęgowanie się reakcji światowej i agresywnych dążeń rządów imperialistycznych oraz związane z nimi niebezpieczeństwo nowych napaści czynią nieuniknionym połączenie sił obronnych wszystkich republik radzieckich w ręku jednego centrum związkowego. Jednocześnie budowa gospodarki w zniszczonych wojną, interwencją i blokadą republikach radzieckich, bez połączenia ich wysiłków, jest zadaniem przekraczającym siły, które może być wykonane z powodzeniem tylko przy planowym kierownictwie z jednego gospodarczego centrum całego Związku. Sama natura robotniczo-chłopskiej władzy, przy stopniowym rozwoju i umacnianiu nowego ustroju w republikach radzieckich, skłania je coraz mocniej do zjednoczenia i połączenia ich wysiłków, skierowanych do jednego wspólnego celu. Na odbytych niedawno zjazdach swoich rad, narody republik radzieckich jednomyślnie zdecydowały utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, jednolitego państwa związkowego. To zjednoczenie równouprawnionych narodów jest aktem dobrowolnym, wykluczającym ucisk narodowy i przymuszanie któregokolwiek narodu do przebywania w granicach tego państwa z pozostawieniem każdej republice prawa swobodnego wystąpienia ze Związku i jednoczesnym otwarciem dobrowolnego wstępu dla wszystkich socjalistycznych republik radzieckich, i dla tych również, które mają powstać w przyszłości. 6 lipca deklaracja i umowa uchwalone przez republiki radzieckie, które wstąpiły do Związku, zostały zatwierdzone i wprowadzone w życie przez Centralny Komitet Wykonawczy Związku. Wobec stojącej przed wszystkimi republikami radzieckimi konieczności połączenia wszystkich ich sił dla obrony przed napadami z zewnątrz, przystępuje do działania jeden ogólnozwiązkowy wojenny i morski komisariat ludowy. Wobec wspólnoty zadań i potrzeb republik radzieckich w stosunku do państw kapitalistycznych, został utworzony jeden ogólnozwiązkowy ludowy komisariat spraw zagranicznych. Konieczność całkowitej centralizacji prowadzenia handlu zewnętrznego na zasadzie monopolu państwowego w celu obrony republik radzieckich przed usiłowaniami państw kapitalistycznych uzależnienia ich od siebie, zmusiła je do utworzenia jednego ogólnozwiązkowego ludowego komisariatu handlu zewnętrznego. Zgodna z planem organizacja gospodarki narodowej wymaga od nich połączenia transportu i łączności, tj. utworzenia ogólnozwiązkowego ludowego komisariatu komunikacji i ludowego komisariatu poczty i telegrafu. Inne dziedziny państwowej działalności republik związkowych zostały podporządkowane związkowym centrom z zachowaniem w każdej republice własnego centrum, częściowo zaś pozostają wyłącznie w rękach poszczególnych republik. Bezpośrednie zarządzanie gospodarką narodową i finansami, organizowanie aprowizacji, obrona przez państwo praw i interesów pracy najemnej i wykonywanie przez robotniczo-chłopską inspekcję kontroli nad całym aparatem państwowym będą jednocześnie znajdowały się w rękach ogólnozwiązkowego centrum, o ile wymagają kierowania z jednego centrum, i poszczególnych centrów w każdej republice związkowej, o ile na jej terytorium wymagają odrębnego kierownictwa. Komisariaty, które stawiają sobie specjalnie narodowe zadania i które mają do czynienia ze stosunkami właściwymi dla życia narodu, jak na przykład: oświata, rolnictwo, sprawy wewnętrzne, wymiar sprawiedliwości i inne, będą istniały tylko w republikach związkowych pod niepodzielnym ich kierownictwem.
Jedność woli mas pracujących całego Związku znajduje wyraz w jego organie naczelnym – Ogólnozwiązkowym Zjeździe Rad, ale jednocześnie każda narodowość otrzymuje specjalną reprezentację w Radzie Narodowości, która będzie współpracowała na prawach równych z wybieraną przez Zjazd Radą Związku. Stworzone w ten sposób, na zasadzie braterskiej współpracy narodów republik radzieckich, państwo radzieckie stawia sobie jako cel zachowanie pokoju ze wszystkimi narodami. Równoprawne narodowości w ścisłym współdziałaniu i wspólnej pracy będą ręka w rękę rozwijały swoją kulturę i dobrobyt oraz realizowały zadania władzy ludzi pracy. Źródło: M. Wojciechowski, J. Purc, Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975, s. 245–248., 8. Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, 31 I 1924 r. Część druga Umowa o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka (RPSRR), Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka (USRR), Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka (BSRR) i Zakaukaska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka (ZSFRR: Radziecka Republika Socjalistyczna Azerbejdżanu, Radziecka Republika Socjalistyczna Gruzji i Radziecka Republika Socjalistyczna Armenii) jednoczą się w jedno państwo związkowe – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Rozdział pierwszy O przedmiotach kompetencji naczelnych organów władzy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. 1. Kompetencji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w postaci jego organów naczelnych podlegają: a) reprezentacja Związku w stosunkach międzynarodowych, utrzymywanie wszystkich stosunków dyplomatycznych, zawieranie umów politycznych i innych z innymi krajami; b) zmiana granic zewnętrznych Związku, jak również uregulowanie problemów zmiany granic pomiędzy republikami związkowymi; c) zawieranie umów o przyjęcie do Związku nowych republik; d) wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju; d) zaciąganie zagranicznych i wewnętrznych pożyczek Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i zezwalanie na pożyczki zagraniczne i wewnętrzne republikom związkowym; f) ratyfikacja umów międzynarodowych; g) kierowanie handlem zagranicznym i ustalanie systemu handlu wewnętrznego; h) ustalanie podstaw i ogólnego planu całej gospodarki narodowej Związku, określanie gałęzi przemysłu i poszczególnych przedsiębiorstw przemysłowych, mających ogólnozwiązkowe znaczenie, zawieranie umów o koncesje, zarówno ogólnozwiązkowych, jak i w imieniu republik związkowych; i) kierowanie transportem, pocztą i telegrafem; j) organizowanie i kierownictwo sił zbrojnych Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich; k) zatwierdzanie wspólnego dla Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich budżetu państwowego, w którego skład wchodzą budżety republik związkowych; ustanawianie ogólnozwiązkowych podatków i dochodów, jak również potrąceń z nich i dodatków do nich wpływających do budżetu republik związkowych; l) ustanawianie jednolitego systemu pieniężnego i kredytowego; m) ustanawianie zasad ogólnych organizacji rolnictwa i użytkowania ziemi, jak również użytkowania wnętrza ziemi, lasów i wód na całym terytorium Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich; n) ogólnozwiązkowe ustawodawstwo o przesiedleniu się z jednych republik do innych i ustanowienie funduszu na przesiedlenia; o) ustanawianie zasad organizacji sądów i postępowania sądowego, jak również cywilnego i karnego ustawodawstwa Związku; p) ustanawianie podstawowych zasad prawa pracy; r) organizacja ogólnozwiązkowej statystyki; s) ustanawianie ogólnych środków w dziedzinie ochrony zdrowia narodu; t) ustanawianie systemu miar i wag; u) organizacja ogólnozwiązkowej statystyki; w) zasadnicze ustawodawstwo w dziedzinie obywatelstwa związkowego w stosunku do praw cudzoziemców; x) prawo amnestii, rozciągające się na całe terytorium Związku; y) uchylanie naruszających Konstytucję niniejszą uchwał zjazdów Rad i centralnych komitetów wykonawczych republik związkowych; z) rozstrzyganie spornych problemów wynikających pomiędzy republikami związkowymi. 2. Zatwierdzanie i zmiana podstawowych zasad niniejszej Konstytucji podlega wyłącznej kompetencji Zjazdu Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Rozdział drugi O suwerennych prawach republik związkowych i o obywatelstwie związkowym 3. Suwerenność republik związkowych jest ograniczona jedynie w zakresie wskazanym w niniejszej Konstytucji i jedynie co do przedmiotów poddanych pod kompetencję Związku. Poza tym zakresem każda republika związkowa wykonuje swą władzę państwową samodzielnie; Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich strzeże praw suwerennych republik związkowych. 4. Każda z republik związkowych zachowuje prawo swobodnego wystąpienia ze Związku. 5. Republiki związkowe, odpowiednio do niniejszej Konstytucji, wprowadzają zmiany do swoich konstytucji. 6. Terytorium republik związkowych nie może być zmieniane bez ich zgody, jak również do zmiany, ograniczenia lub uchylenia art. 4 wymagana jest zgoda wszystkich republik, wchodzących w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. 7. Dla obywateli republik związkowych ustanawia się jednolite obywatelstwo związkowe.
Rozdział trzeci O Zjeździe Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich 8. Najwyższym organem władzy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich jest Zjazd Rad, a w okresie pomiędzy Zjazdami Rad – Centralny Komitet Wykonawczy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, składający się z Rady Związku i Rady Narodowości. 9. Zjazd Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich składa się z przedstawicieli Rad miejskich i Rad osiedli miejskich – w stosunku l delegat na 25000 wyborców i z przedstawicieli gubernialnych zjazdów Rad – w stosunku l delegat na 125000 mieszkańców. 10. Delegaci na Zjazd Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich wybierani są na gubernialnych zjazdach Rad. W tych republikach, gdzie nie ma zjednoczeń gubernialnych, delegaci są wybierani bezpośrednio na zjeździe Rad danej republiki. 11. Kolejne Zjazdy Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich zwoływane są przez Centralny Komitet Wykonawczy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich jeden raz do roku; nadzwyczajne Zjazdy zwoływane są przez Centralny Komitet Wykonawczy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich według jego własnej decyzji, na żądanie Rady Związku, Rady Narodowości, albo też na żądanie dwóch republik związkowych. […]
Rozdział czwarty O Centralnym Komitecie Wykonawczym Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich 13. Centralny Komitet Wykonawczy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich składa się z Rady Związku i Rady Narodowości. 14. Zjazd Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich wybiera Radę Związku z przedstawicieli republik związkowych proporcjonalnie do ludności, razem w składzie 414 członków. 15. Rada Narodowości składa się z przedstawicieli związkowych i autonomicznych socjalistycznych republik radzieckich – po 5 przedstawicieli z każdej, z przedstawicieli obwodów autonomicznych RPSRR – po jednym przedstawicielu z każdego. Skład Rady Narodowości zatwierdzany jest w całości przez Zjazd Rad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Źródło: M. Wojciechowski, J. Purc, Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975, s. 251–255.