Przeczytaj
Państwo doskonałe Platona
Autorem pierwszej w historii filozofii koncepcji państwa doskonałego był Platon (427‑347 p.n.e.). Filozofia polityki bynajmniej nie była dodatkiem do myśli starożytnego myśliciela, znanego przede wszystkim z teorii idei, lecz wyrastała z jego metafizycznychmetafizycznych zainteresowań filozoficznych.
Podążając za filozofią Parmenidesa, Platon założył, że w każdej dziedzinie należy opowiedzieć się za stałością.
Zatem w metafizyce Platon przeciwstawiał niezmienne idee zmiennym rzeczom (idealizm obiektywnyidealizm obiektywny). W epistemologii głosił, że prawdziwe poznanie dotyczy przedmiotów, które nie ulegają zmianie – czyli idei, a zatem nie odbywa się za pomocą zmysłów, lecz przy pomocy rozumu (aprioryzmaprioryzm). Podobnie w etyce był zdania, że dobro i inne wartości moralne mają charakter absolutny i niezmienny, tj. niezależny od kontekstu oraz subiektywnych przekonań jednostki (absolutyzm etycznyabsolutyzm etyczny).
Na podobnym założeniu opiera się filozofia polityczna Platona. Jej głównym zadaniem jest odnalezienie niezmiennego, niezależnego od konkretnych okoliczności historycznych wzorca państwa doskonałego. Myśliciel pyta więc, jak urządzone byłoby państwo najlepsze z możliwych.
Według Platona, podobnie jak wszystko, co istnieje, życie państwa powinno być regulowane przez ideę Dobra. Nie oznacza to bynajmniej, że dobre jest takie państwo, w którym każdy obywatel jest szczęśliwy. Dobro państwa, czyli jedność i trwałość wspólnoty politycznej, są w filozofii Platońskiej wartością nadrzędną w stosunku do interesów jednostek. Taki pogląd w filozofii politycznej nazywany jest kolektywizmemkolektywizmem.
Fragment posągu przedstawiającego Posejdona.
Jedność państwa jest możliwa, gdy panuje w nim ład, czyli sprawiedliwość. Jak taki stan rzeczy miałby wyglądać? Platon przedstawiał go, porównując do duszy człowieka. Ład panuje w naszym życiu duchowym, gdy każda z trzech części pełni właściwą funkcję. Oznacza to taki stan, w którym naszymi popędami i namiętnościami kieruje rozum.
Podobnie rzecz ma się z państwem. Sprawiedliwość panuje w nim wtedy, gdy każda jednostka zajmuje właściwe sobie miejsce, a rządy sprawuje filozof, ponieważ doskonała władza polityczna jest tożsama z wiedzą. Analogicznie do podziału duszy na trzy części, Platon wyróżniał w państwie doskonałym trzy stany społeczne.
Hierarchia społeczna w państwie doskonałym Platona
Życie społeczne miało się więc zatem opierać na sztywnym podziale społeczeństwa na kasty, zaś jednostka powinna być przypisana do swojej kasty na całe życie. Sytuacja, w której ktoś próbowałby zmienić swoją pozycję społeczną – np. poprzez awans z kasty żywicieli do kasty rządzących – szkodziła, według Platona, stabilności społecznej, a w związku z tym była całkowicie nieakceptowana. Z tego powodu kluczowym elementem Platońskiego państwa było wychowanie. Miało ono przygotowywać jego obywateli do ścisłego odgrywanie jednej z tych trzech ról. Niekorzystne wpływy, które mogłyby zaburzyć proces wychowawczy, miały być w państwie Platona zakazane – panowała w nim ścisła cenzura. Platon odrzucał np. całe rozdziały eposów Homera, które mogły – jego zdaniem – zaszkodzić męstwu żołnierzy.
Państwo– Nieprawdaż, Glaukonie? – dodałem – kiedy spotykasz wielbicieli Homera głoszących, że ten poeta Helladę wykształcił i wychował i jeżeli chodzi o ustrój i o kulturę we wszystkich sprawach ludzkich, to warto go wciąż czytać na nowo i wszystko sobie w życiu według tego poety urządzać, wtedy się im kłaniaj i pozdrów ich serdecznie, bo to są ludzie najlepsi, o ile tylko potrafią, i zgódź się z nimi, że Homer jest najlepszym poetą i pierwszym z tragediopisarzy, ale trzeba wiedzieć, że z utworów poetyckich wolno dopuszczać do państwa jedynie tylko hymny na cześć bogów i pochwały dla ludzi dzielnych. A jeżeli wpuścisz muzę, która serca pieści liryką albo epiką, wtedy ci w państwie królować zacznie przyjemność i przykrość, zamiast prawa i tej myśli, która się pospolicie zawsze wyda najlepszą.
– To wielka prawda – powiedział.
– Więc to – dodałem – niech za nami przemawia, kiedy sobie przypominamy, że jednak słusznieśmy ją wtedy wygnali z państwa, skoro taka jest.Źródło: Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, Kęty 2003, s. 322.
Państwo doskonałe jako krytyka zepsucia politycznego
Państwo doskonałe Platona miało mało wspólnego z państwami istniejącymi w rzeczywistości. Służyło jednak jako pewien ideał, który wskazywał na przyczyny ich zepsucia.
Utopie epoki renesansu
W Utopii jest 54 przestronnych i wspaniałych miast. Mowa ich mieszkańców i obyczaje, urządzenia i prawa są zupełnie jednakowe. Wszystkie miasta założone są według jednego planu i takie same mają budynki, jeśli tylko na to pozwalają warunki miejscowe. Najmniejsza odległość między miastami wynosi 24 000 kroków, największa zaś wymaga jednego dnia drogi pieszej.
Źródło: Thomas More, Utopia, przeł. K. Abgarowicz, Lublin 1993.
Ten krytyczny – wskazujący niedostatki istniejących państw – aspekt koncepcji Platona został podjęty w renesansowych utopiach, czyli koncepcjach idealnych społeczności, które upowszechniły się w tamtym czasie. Sama nazwa utopia pochodzi od tytułu najbardziej znanego dzieła tego rodzaju, którego autorem jest Thomas More (Morus) (1478‑1535). W 1517 r. wydał on powieść Utopia (pełny tytuł: Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii).
Koncepcja Morusa wyrasta z głębokiej krytyki stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych w ówczesnej Anglii. Rozwiązanie jej najważniejszych problemów nie wydaje się zarazem pisarzowi możliwe na drodze reform, czyli uchwalania kolejnych praw. Jedyne wyjście widzi w gruntownej przebudowie stosunków społeczno‑gospodarczych. Dlatego też opisuje fikcyjne szczęśliwe społeczeństwo, które zorganizowane jest zupełnie inaczej niż społeczeństwo w Anglii. W wizji Morusa pobrzmiewają echa dwóch Platońskich idei – zniesienia własności prywatnej i ograniczeniu wielkości państwa idealnego.
Inne utopie nowożytne
Tommas Campanella, Państwo Słońca. Poetycka idea filozoficznej republiki, 1623 Francis Bacon, Nowa Atlantyda, 1672
Utopie, które ukształtowały się w renesansie pod wpływem myśli Platona, były przede wszystkim opisami państwa lub społeczeństwa idealnego, które wyrastały z radykalnego sprzeciwu wobec panujących stosunków polityczno‑społecznych. Popularne w okresie oświecenia filozoficzne utopie będą się pojawiać aż do czasów najnowszych.
Czy państwo doskonałe może istnieć naprawdę?
Współczesny filozof Karl Raimund Popper (1902‑1994) uważał Platona za proroka totalitaryzmu. Łączył więc jego poglądy oraz innych utopistów z praktyką dwudziestowiecznych totalitarnych państw komunistycznychkomunistycznych i faszystowskich. Jedna z kwestii, którą rozważa Popper, brzmi następująco: Czy konsekwencją wcielenia w życie utopijnej wizji porządku społecznego nie okazuje się zawsze totalitaryzm?
.
Zarówno Platon, jak i Morus uczestniczyli w życiu politycznym swoich państw. Ich projekty społeczeństwa doskonałego nie były jednak programami politycznymi, które chcieli wcielić w życie. Służyły raczej jako idealny punkt odniesienia dla niedoskonałej rzeczywistości.
Popper dostrzega we wszystkich filozoficznych utopiach ideę, którą nazywa utopijną inżynierią społeczną. U podstaw koncepcji państwa doskonałego tkwi według niego przekonanie, że niemożliwe jest naprawienie niedoskonałości systemu politycznego poprzez częściowe zmiany. Zamiast tego należy całkowicie zniszczyć stary porządek i wybudować na jego miejsce nowy, doskonały ład. Myśl ta jest obecna zarówno u Platona, jak i w dziewiętnastowiecznych utopiach politycznych, takich jak komunistyczna idea bezklasowego społeczeństwa mającego przezwyciężyć sprzeczności systemu kapitalistycznego.
Filozofowie różnorodnie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić.
Źródło: https://www.marxists.org/polski/marks-engels/1845/tezy_o_feuerbachu.htm
Według Poppera ten sposób myślenia prowadzi do powstania społeczeństwa zamkniętego, czyli takiego, które opiera się na zasadach kolektywistycznych. Przeciwstawia mu społeczeństwo otwarte, oparte na zasadzie wolności jednostki, która może rywalizować z innymi o pozycję społeczną, którą chce zajmować, ponieważ nie musi akceptować charakterystycznego dla społeczeństwa zamkniętego ścisłego podziału ról.
Popper, który utożsamiał społeczeństwo otwarte z demokracją, uważał, że jest ono nie do pogodzenia z utopijną myślą polityczną. Łączył w ten sposób historyczne zjawisko totalitaryzmu z filozoficznymi wizjami idealnego państwa – takimi jak np. te zaproponowane przez Platona i Marksa.
Utopia a polityka
Stanowisko Poppera nie wyczerpuje dyskusji wokół problemu utopii w myśli politycznej. Czy odrzucenie kolektywizmu powinno nas prowadzić do odrzucenia wszelkiej myśli utopijnej? Zanim to zrobimy, warto byłoby np. postawić pytanie, czy częściowe zmiany systemu politycznego byłby w ogóle możliwe bez owego utopijnego komponentu myśli politycznej.
Choć filozoficzne koncepcje państwa doskonałego mają konsekwencje polityczne, to same nie są ani programami, ani ideologiami politycznymi – gotowymi przepisami na to, jak zmienić społeczeństwo. Wyrastają one z radykalnej krytyki realnie istniejących systemów politycznych i starają się stworzyć dla nich całościową alternatywę. Jak pokazuje Popper, w myśli utopijnej zawarte są idee, które przy próbie ich realizacji skutkują budową społeczeństwa zamkniętego. Pamiętając o politycznych konsekwencjach prób realizacji koncepcji państwa doskonałego, które znamy z historii, nie można zapominać, że każda utopia jest również krytycznym spojrzeniem na stosunki społeczne. Bez tej dozy krytycyzmu, obecnej w myśli utopijnej, trudno byłoby wyobrazić sobie zmianę społeczną.
Słownik
(łac. absolutus – zupełny, bezwzględny) pogląd, zgodnie z którym wartości moralne mają charakter absolutny, powszechny i niezmienny; są zatem niezależne od subiektywnego nastawienia i poglądów jednostki
(łac. a priori - z góry, uprzedzając fakty) pogląd, zgodnie z którym istnieje wiedza niezależna od doświadczenia; tu: w postaci racjonalizmu genetycznego (natywizmu), czyli stanowiska uznającego istnienie pojęć wrodzonych
(łac. idealis – idealny; łac. obiectivus – odnoszący się do przedmiotu) – stanowisko ontologiczne, które zakłada, że rzeczywistość materialna jest wtórna wobec rzeczywistości idealnej; w filozofii Platona – wtórna wobec rzeczywistości idei
(łac. collectivus – zbiorowy, wspólny) – przeciwstawny indywidualizmowi pogląd w filozofii polityki, uznający grupy, zbiorowości i wspólnoty za nadrzędne wobec jednostek
(łac. communis – wspólny, powszechny) termin wieloznaczny, podczas tej lekcji używany w dwóch znaczeniach: pierwsze – komunizm to ideologia polityczna postulująca zorganizowanie życia społecznego według zasad równości i wspólnotowości oraz głosząca konieczność obalenia ustroju kapitalistycznego na drodze rewolucji; drugie – w myśli marksistowskiej to najwyższa, bezklasowa forma organizacji społecznej, następująca po obaleniu kapitalizmu
(łac. liberalis – dotyczący wolności) – koncepcja filozoficzna oraz odwołująca się do niej ideologia polityczna, których podstawą jest indywidualizm jako zasada organizacji życia społecznego; nadrzędną wartością, która powinna w nim panować, jest wolna, czyli nieskrępowana przymusem politycznym, działalność jednostek
(gr. ta meta physika – to, co jest po fizyce) podstawowy dział filozofii zajmujący się bytem jako takim; jego przedmiotem są pierwsze zasady, przyczyny i struktura bytu
(gr. ou – nie, topos – miejsce nie‑miejsce, miejsce nieistniejące lub od eutopia dobre miejsce) od czasu wydania XVI‑wiecznego dzieła Tomasza Morusa Utopia słowo to oznacza projekt dobrego społeczeństwa, wcielającego w życie najistotniejsze wartości: dobro, sprawiedliwość, równość, wolność itp.; motyw utopii pojawia się w różnych formach twórczości – literackiej, filozoficznej, filmowej