Prawo wyborcze

Termin „prawo wyborcze” używany jest w dwóch znaczeniach. W znaczeniu przedmiotowym jest to ogół norm prawnych regulujących tryb wyboru organów przedstawicielskich, a więc przygotowanie, przeprowadzenie i ustalenie wyników wyborów. Z kolei w znaczeniu podmiotowym jest to przysługujące obywatelom prawo udziału w takich wyborach. Natomiast system wyborczy to całokształt prawnych i pozaprawnych reguł określających tryb wyboru organów przedstawicielskich.

Zasady prawa wyborczego

Zasady prawa wyborczego stanowią zespół podstawowych reguł ukształtowanych w rozwoju historycznym i traktowanych jako konieczne przesłanki demokratyzmu wyborów, przesądzających o ogólnym charakterze wyborów. Do kanonu tych reguł zalicza się zasady: powszechności, równości, bezpośredniości i tajności głosowania. Piąta zasada – proporcjonalnych bądź większościowych wyborów – odnosi się do systemu wyborczegosystem wyborczysystemu wyborczego sensu stricto, czyli do sposobu ustalania wyników wyborów. Wszystkie te zasady zostały zagwarantowane w Konstytucji RP z 1997 r.

Konstytucja nie wymienia zasady wolnych wyborów, oznaczającej zagwarantowanie swobodnego i nieskrępowanego udziału obywateli w wyborach. Mimo to zasada ta, niewyrażona bezpośrednio, niewątpliwie stanowi niepisaną zasadę polskiego prawa wyborczego i może być zrekonstruowana na podstawie innych, takich jak: zasada pluralizmu politycznegopluralizm politycznypluralizmu politycznego, wolności słowa, wolności zgromadzeń, demokratycznych procedur wysuwania kandydatów, równych szans w wyborach oraz bezstronności organów przeprowadzających wybory.

Zasada powszechności

RgxWhi2opHGOb1

Zdjęcie przedstawia kobietę. Kobieta ma okrągłą twarz i półdługie włosy, których końcówki są lekko podkręcone. Ubrana jest w ciemny strój. Za kobietą stoją flagi Polski i Unii Europejskiej.

Zasada powszechności określa krąg podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze, i wymaga, aby wszystkim dorosłym obywatelom, czyli uznanym za osoby psychicznie dojrzałe i mogące w sposób świadomy uczestniczyć w rozstrzyganiu o prawach publicznych, zapewnić co najmniej czynne prawo wyborczeczynne prawo wyborczeczynne prawo wyborcze. Typowe ograniczenia, zwane powszechnie cenzusami wyborczymicenzus wyborczycenzusami wyborczymi, to: cenzus majątkowy, cenzus wykształcenia, cenzus domicylu i cenzus płci. Zasada powszechności zakłada więc, aby ograniczenia miały nie polityczny, a naturalny charakter. Taki zobiektywizowany charakter mają ograniczenia dotyczące wieku oraz obywatelstwa (prawa wyborcze są szczególną kategorią praw politycznych, przysługującą jedynie obywatelom danego państwa).

Określając krąg uprawnionych do głosowania, posługujemy się dwiema kategoriami: czynne prawo wyborcze, czyli prawo wybierania, oraz bierne prawo wyborczebierne prawo wyborczebierne prawo wyborcze, czyli prawo do bycia wybieranym.

Przesłanki dysponowania czynnym prawem wyborczym (we wszystkich rodzajach wyborów) zostały określone w art. 62 Konstytucji RP.

Natomiast bierne prawo wyborcze przysługuje osobom, które:

• mają obywatelstwo polskie;

• mają prawo wybierania, czyli dysponują czynnym prawem wyborczym;

• najpóźniej w dniu wyborów mają ukończone: w wyborach do sejmu – 21 lat, w wyborach do senatu – 30 lat, w wyborach na Prezydenta RP – 35 lat.

Zasada powszechności wyborów zakłada także ustanowienie przez ordynacje wyborcze systemu gwarancji tej zasady, tj. systemu procedur i instytucji zapewniających możliwość oddania głosu każdej uprawnionej osobie. Te gwarancje to:

• nakaz wyznaczania wyborów na dzień wolny od pracy;

• prowadzenie rejestrówrejestr wyborcówrejestrów i spisów wyborcówspis wyborcówspisów wyborców;

• tworzenie obwodów głosowania (terytorialnych i specjalnych, np. w szpitalach);

• stworzenie warunków umożliwiających udział w głosowaniu także osobom przebywającym poza miejscem zamieszkania (np. instytucja zaświadczeń o prawie do głosowania).

Zasada równości

Zasada równości rozumiana jest w znaczeniu formalnym i materialnym. W znaczeniu formalnym oznacza, że każdy wyborca dysponuje taką samą liczbą głosów. W znaczeniu materialnym zasada ta wymaga, by siła (waga) każdego głosu była taka sama, to znaczy, aby każdy wyborca miał taki sam wpływ na wynik wyborów.

Zapewnieniu materialnej równości prawa wyborczego służy wprowadzenie tzw. jednolitej normy przedstawicielstwajednolita norma przedstawicielstwajednolitej normy przedstawicielstwa, czyli podzielenie liczby mieszkańców kraju przez liczbę posłów wybieranych w okręgach wyborczych. Liczba mandatów do podziału w poszczególnych okręgach wyborczych (wielkość okręgów) jest natomiast wynikiem dzielenia liczby mieszkańców danego okręgu przez jednolitą normę przedstawicielstwa. Zasadę równości wyborów do sejmu zabezpiecza wyznaczenie 41 okręgów wyborczych (obejmujących obszar województwa lub jego część), w których wybiera się co najmniej siedmiu posłów, przy uwzględnieniu jednolitej normy przedstawicielstwa.

Zasada równości nie została ustanowiona w odniesieniu do wyborów do senatu. W celu przeprowadzenia wyborów do izby wyższej polskiego parlamentu tworzy się 100 jednomandatowych okręgów wyborczych. Podziału na okręgi wyborcze dokonuje się według jednolitej normy przedstawicielstwa (wynik dzielenia liczby mieszkańców kraju przez 100), jednak ze względu na inne czynniki decydujące o wyznaczaniu okręgów wyborczych niemożliwy jest idealnie równy podział wyborców pomiędzy okręgi - zdarza się, że w jednym okręgu jednego senatora wybiera większa liczba wyborców niż w innym, więc zasada równości materialnej nie jest zachowana.

Natomiast Prezydent RP wybierany jest w skali całego kraju, zatem głos każdego obywatela wart jest tyle samo.

Zasada bezpośredniości

Zasada bezpośredniości wyborów oznacza, że wyborca oddaje swój głos na osobę kandydującą na dany urząd i tym samym decyduje bezpośrednio o składzie organu przedstawicielskiego.

Ważnym aspektem zasady bezpośredniości wyborów jest takie ukształtowanie mechanizmu głosowania, aby wyborca oddawał głos na konkretnego, preferowanego przez siebie kandydata. Polskie prawo wyborcze spełnia tę zasadę.

W wyborach do sejmu wyborca głosuje w ten sposób, że wskazuje (stawiając na karcie do głosowania znak x) wybranego przez siebie kandydata, którego nazwisko znajduje się na liście okręgowej (zwykle jest to lista partyjna). Jest to głosowanie jednocześnie na kandydata i na listę.

Wybory do senatu mają charakter personalny. Wyborca głosuje na maksymalnie tylu kandydatów, ilu senatorów jest wybieranych w jego okręgu wyborczym.

W przypadku wyborów prezydenckich wyborca wskazuje na karcie do głosowania tylko jednego kandydata, któremu udziela poparcia.

Zasada tajności głosowania

RcRn9Euhqk1H31

Zdjęcie przedstawia dwa rzędy ludzi znajdujących się w pokoju. W pierwszym rzędzie siedzą trzej mężczyźni oraz kobieta. W drugim rzędzie stoi pięciu mężczyzn. Za rzędami ludzi na ścianie wisi godło Polski. Mężczyźni są ubrani w garnitury. Kobieta jest ubrana w czarną sukienkę.

Zasada tajności oznacza zagwarantowanie każdemu wyborcy, że treść jego decyzji wyborczej nie będzie znana nikomu poza nim samym, nie będzie też ustalana ani ujawniana. Zasada ta jest gwarancją nieskrępowanego wyrażania woli i preferencji wyborców i zakłada konieczność zapewnienia podczas wyborów takich warunków technicznych i politycznych, które to umożliwiają. Zasada tajności traktowana jest jako konstytucyjny wymóg i ma charakter bezwzględny, to znaczy jest obowiązkiem, a nie prawem wyborcy (ordynacja stanowi: (…) wyborca udaje się do miejsca w lokalu wyborczym zapewniającego tajność głosowania). Tym, co gwarantuje zachowanie tajności głosowania, są jednakowe karty do głosowania, kabiny do głosowania oraz osobiste wrzucenie karty do urny. Naruszenie przepisów ordynacji wyborczej dotyczących tajności głosowania może być podstawą protestu wyborczego, a co za tym idzie - doprowadzić do unieważnienia wyborów.

Zasady ustalania wyników wyborów

Podstawowe zasady ustalania wyników wyborów to zasada większości oraz zasada proporcjonalności.

Zasada większości

Zasada większości polega na tym, że mandat otrzymuje kandydat, który uzyskał określoną prawem większość głosów. Może to więc być system większości względnej lub bezwzględnej.

Przy zastosowaniu zasady większości względnej wybrany zostaje kandydat, który otrzymał największą liczbę ważnie oddanych głosów. Taka zasada obowiązuje w Polsce w wyborach do senatu.

W systemie większości bezwzględnej do uzyskania mandatu konieczne jest zdobycie bezwzględnej większości ważnie oddanych głosów (więcej niż 50%). W sytuacji gdy żaden z kandydatów nie uzyska takiej większości, przeprowadzana jest druga tura wyborów - bierze w niej udział już tylko dwóch kandydatów, którzy uzyskali najlepszy wynik w pierwszej turze. System większości bezwzględnej stosowany jest w wyborach na Prezydenta RP.

Zasada proporcjonalności

System proporcjonalny polega na tym, że mandaty w wielomandatowym okręgu wyborczym rozdzielane są między listy kandydatów (listy partyjne) proporcjonalnie do liczby głosów oddanych na te listy. W systemie tym konieczne są wielomandatowe okręgi wyborcze oraz rywalizacja między poszczególnymi partiami lub ugrupowaniami.

W Polsce według systemu proporcjonalnego (metoda D’Hondta) przeprowadzane są wybory do sejmu. Ordynacja wyborcza wprowadziła klauzulę zaporową stanowiącą, że w podziale mandatów z list okręgowych uczestniczą jedynie partie, które w skali kraju otrzymały co najmniej 5% ważnych głosów, oraz koalicyjne komitety wyborcze, które w skali kraju uzyskały co najmniej 8% ważnych głosów. Progi wyborcze mogą nie dotyczyć zarejestrowanych organizacji mniejszości narodowych - komitety te mają prawo wystąpić do Państwowej Komisji Wyborczej z wnioskiem o zwolnienie ich list z tego warunku.

Słownik