Przeczytaj
Niemieckie naciski na Polskę
Na początku lat 30. XX w. mogło się wydawać, że sprawy międzynarodowe zmierzają we właściwym kierunku. W 1930 r. Polsce i Niemcom udało się zawrzeć umowę handlową, dzięki której zakończono wojnę celną. W 1932 r. Polska i ZSRS podpisały traktat o nieagresji, który w lipcu 1934 r. został przedłużony na następne 10 lat. Deklarację o podobnym charakterze Rzeczpospolita zawarła także z III Rzeszą w styczniu 1934 roku. Jednak pod koniec lat 30. XX w. Adolf Hitler i minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop w coraz bardziej agresywny sposób zaczęli wysuwać roszczenia terytorialne. Żądali przede wszystkim przyłączenia Wolnego Miasta Gdańska do Niemiec i likwidacji korytarza łączącego Polskę z Morzem Bałtyckim, a przynajmniej zgody na budowę eksterytorialnejeksterytorialnej autostrady i linii kolejowej z Niemiec do Prus Wschodnich. Żądania te zostały po raz pierwszy określone wprost przez Ribbentropa w październiku 1938 roku.
Autostradę, która miała połączyć Niemcy z Prusami Wschodnimi, nazywano Berlinką. Miała przebiegać od okolic Berlina przez Szczecin, Gdańsk, Elbląg aż do Królewca przez terytorium Polski i w zamierzeniach Hitlera miała być eksterytorialna. Jej budowę rozpoczęto wiosną 1934 r. niemal równocześnie z obu stron, w ramach robót publicznych organizowanych przez państwo; wykorzystano do tego bezrobotnych. Była to część większego planu przeciwdziałania bezrobociu w Niemczech, a wiele z powstałych wówczas autostrad służy do dziś. Bez zgody Polski prace toczyły się jednak tylko na odcinkach położonych na terytorium niemieckim.
Polska stanowczo odrzuciła tą propozycję, jak również pozostałe żądania III Rzeszy (w słynnym przemówieniu ministra spraw zagranicznych Józefa Becka w maju 1939 r.) i rozpoczęła działania mające na celu wzmocnienie jej pozycji politycznej, a także militarnej – na wypadek napaści Niemiec.
Otaczanie II Rzeczypospolitej
Początek 1939 r. wyraźnie pokazał, że polityka ustępstw poniosła klęskę i nie udało się powstrzymać ekspansji III Rzeszy. Po żądaniach Adolfa Hitlera dotyczących Gdańska armia niemiecka w marcu 1939 r. wkroczyła do okrojonej Czechosłowacji i ustanowiła tam zależny od Rzeszy ProtektoratProtektorat Czech i Moraw. Przejęcie tamtejszego przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego poważnie wzmocniło niemiecki potencjał militarny.
Po dokonanym przez Rzeszę rozbiorze Czechosłowacji Słowacja zmuszona została do proklamowania niepodległości i zawarcia sojuszu z Hitlerem. 14 marca 1939 r. utworzona została Republika Słowacka, marionetkowe państwo totalitarne całkowicie podległe III Rzeszy.
Kilka dni później, 21 marca 1939 r., Hitler wydał rozkaz zajęcia Kłajpedy, ważnego portu morskiego. Litwa, chcąc uniknąć wojny, ugięła się przed niemieckim ultimatum i już dwa dni później do Kłajpedy wkroczyły wojska niemieckie. Niespełna miesiąc później, na południu Europy, Włochy zajęły Albanię.
Dopiero wówczas Wielka Brytania i Francja rozpoczęły przygotowania wojenne. W marcu i kwietniu oba państwa zacieśniły sojusz z Polską, udzielając jej gwarancji niepodległości. Zachodni dyplomaci podjęli także rozmowy z Józefem Stalinem– izolowanym do tej pory politycznie na arenie międzynarodowej – w sprawie sojuszu przeciwko III Rzeszy. Liczyli na to, że kwestie ideologiczne nie pozwolą na porozumienie Hitlera i Stalina, a deklarowana programowa wrogość pomiędzy nazizmem a komunizmem ułatwi im negocjacje z przywódcami ZSRS. Stalin zerwał jednak rozmowy i przyjął propozycje III Rzeszy.
Pakt Ribbentrop–Mołotow
Latem 1939 r. doszło do tego, czego obawiali się polscy politycy. 23 sierpnia 1939 r. niemiecki minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop oraz jego sowiecki odpowiednik Wiaczesław Mołotow podpisali w imieniu swoich państw pakt o nieagresji, tzw. pakt Ribbentrop–Mołotow. Niemcy i ZSRS zadeklarowały rezygnację z użycia siły we wzajemnych stosunkach i neutralność w konfliktach zbrojnych, w których wzięłaby udział jedna ze stron. Poszczególne zapisy brzmiały następująco:
Pakt o nieagresji zw. Paktem „Ribbentrop-Mołotow” zawarty 23 sierpnia 1939 r. pomiędzy Rządem III Rzeszy Niemieckiej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik RadzieckichRząd Rzeszy Niemieckiej i Rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, pragnąc wzmocnienia sprawy pokoju pomiędzy Niemcami a Z.S.R.R., i działając na podstawie podstawowych zasad Porozumienia o Neutralności zawartego w kwietniu 1926 r. pomiędzy Niemcami a Z.S.R.R, zawarły następujące Porozumienie:
Art. 1. Obie Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują się poniechać jakichkolwiek aktów przemocy, agresji, czy też jakichkolwiek ataków przeciw sobie, tak indywidualnie, jak i wspólnie z innymi Mocarstwami.
Art. 2. Jeżeli jedna z Wysokich Umawiających się Stron stanie się przedmiotem działań wojennych trzeciego Mocarstwa, druga z Wysokich Umawiających się Stron w żaden sposób nie udzieli poparcia temu trzeciemu Mocarstwu.
Art. 3. Rządy Wysokich Umawiających się Stron będą w przyszłości utrzymywać wzajemny kontakt, a to dla konsultacji w celu wymiany informacji o zagadnieniach dotyczących ich wspólnych interesów.
Art. 4. Jeżeli pomiędzy Wysokimi Umawiającymi się Stronami dojdzie do sporów lub konfliktów, żadna nie weźmie udziału w jakimkolwiek sojuszu Mocarstw, wymierzonym bezpośrednio lub pośrednio w drugą Stronę.
Art. 5. Jeżeli pomiędzy Wysokimi Umawiającymi się Stronami dojdzie do nieporozumień lub konfliktów w związku z jakimikolwiek zagadnieniami, Strony rozwiążą te nieporozumienia lub konflikty wyłącznie poprzez przyjazną wymianę zdań, lub, jeżeli okaże się to konieczne, poprzez ustanowienie komisji arbitrażowych.
Art. 6. Traktat niniejszy zostaje zawarty na okres dziesięciu lat, z zastrzeżeniem że jeżeli jedna z Wysokich Umawiających się Stron nie wypowie go na rok przed końcem tego terminu, ważność Traktatu automatycznie przedłuży się na następne pięć lat.
Źródło: Pakt o nieagresji zw. Paktem „Ribbentrop-Mołotow” zawarty 23 sierpnia 1939 r. pomiędzy Rządem III Rzeszy Niemieckiej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Cytat za: Zestawienie najważniejszych umów i porozumień międzynarodowych dotyczących stosunków pomiędzy Polską, Niemcami i Rosją Sowiecką w latach 1922–1939, Kancelaria Senatu, Biuro Analiz i Dokumentacji, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych, senat.gov.pl, 2009.
Pakt zawierał także tajny protokół, niepodany do publicznej wiadomości, który zawierał istotne ustalenia dotyczące m.in. Rzeczypospolitej. ZSRS i III Rzesza podzieliły w nim strefy wpływów w Europie Wschodniej. W strefie sowieckiej znalazły się część Polski leżąca na wschód od linii Narwi, Wisły i Sanu, Finlandia, Estonia, Łotwa i część Rumunii (Besarabia).
Tajny protokół dodatkowy do paktu Ribbentrop–Mołotow, Moskwa, 23 sierpnia 1939 r.Przy okazji podpisania Paktu o nieagresji pomiędzy Rzeszą Niemiecką i Związkiem Socjalistycznych Republik Rad podpisani pełnomocnicy obu stron przedyskutowali w najściślej tajnych rozmowach sprawę granicy ich obopólnych stref interesów w Europie Wschodniej. Rozmowy te doprowadziły do następujących wniosków:
1. W wypadku nastąpienia terytorialnych lub politycznych zmian na terenach należących do państw bałtyckich (Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa) północna granica Litwy stanowić będzie granicę pomiędzy strefami interesów Niemiec i ZSRR. W związku z tym obie strony uznają interesy Litwy w rejonie Wilna.
2. W razie zmian terytorialnych i politycznych na obszarach należących do państwa polskiego, strefy interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone mniej więcej wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu. Zagadnienie, czy interesy obu stron czynią pożądanym utrzymanie odrębnego państwa polskiego i jakie mają być granice tego państwa, może być ostatecznie rozstrzygnięte dopiero w toku dalszych wydarzeń politycznych. W każdym razie oba rządy rozwiążą tę sprawę w drodze przyjaznego porozumienia.
3. W stosunku do Europy Południowo‑Wschodniej strona sowiecka podkreśliła swe zainteresowania w Besarabii. Strona niemiecka zgłosiła swój całkowity brak zainteresowania na tych terenach.
4. Niniejszy protokół będzie traktowany przez obie strony jako najściślej tajny.
Za Rząd Rzeszy Niemieckiej: J. Ribbentrop. Z upoważnienia Rządu ZSRR: W. Mołotow
Indeks dolny Dlaczego pakt Ribbentrop–Mołotow nazywany jest IV rozbiorem Polski? Określ na podstawie tekstu obszary, które Niemcy i ZSRS wyznaczyły jako swoje strefy wpływów. Indeks dolny koniecDlaczego pakt Ribbentrop–Mołotow nazywany jest IV rozbiorem Polski? Określ na podstawie tekstu obszary, które Niemcy i ZSRS wyznaczyły jako swoje strefy wpływów.
Źródło: Tajny protokół dodatkowy do paktu Ribbentrop–Mołotow, Moskwa, 23 sierpnia 1939 r., [w:] Stanisław Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 3, 1935–1939, Poznań 1992, s. 452–453.
Wymień traktaty i postanowienia, których złamanie pociągało za sobą podpisanie paktu Ribbentrop–Mołotow.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DDXCnNlQV
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Agresja ZSRS.
Słownik
(z łac. ex – od, z + territorialis – przynależny pewnemu obszarowi, od territorium – obszar) pojęcie prawa międzynarodowego oznaczające wyłączenie spod jurysdykcji danego państwa osób reprezentujących inne państwa lub obiektów należących do innych państw
(z łac. protectio – osłona, obrona) forma zależności politycznej państwa słabszego od silniejszego oparta na nierównoprawnej umowie międzynarodowej; też: władza sprawowana przez jakieś państwo nad innym
(z ang. sovereign – suweren(ny), franc. souverain – panujący, najwyższy, od łac. super – nad, ponad) niezależność od innego państwa, innej władzy, instytucji itp.
Słowa kluczowe
pakt Ribbentrop–Mołotow, Joachim von Ribbentrop, Wiaczesław Mołotow, III Rzesza, ZSRS, Wolne Miasto Gdańsk, świat przed II wojną światową
Bibliografia
H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919–1939, Kraków 2001.
J. Buszko, Historia Polski 1864–1948, Warszawa 1984.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
J. Prokopczuk, Historia powszechna 1871–1939, Warszawa 1984.
J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.
Wielka Historia Świata, t. 11, Wielkie wojny XX wieku (1914–1945), pod red. nauk. M. Zgórniaka, Warszawa 2006.
E. Duraczyński, Przed wybuchem wojny, „Mówią Wieki” 9/1989.
M. Kornat, Józef Beck i polska polityka zagraniczna, „Mówią Wieki” 9/2016.
R. Misiak, Pomorze Gdańskie i Wolne Miasto Gdańsk w stosunkach polsko‑niemieckich w latach 1919–1939, „Mówią Wieki” 1992 (numer specjalny).
P.P. Wieczorkiewicz, Polityka Józefa Becka, „Mówią Wieki” 4/1982.