Przeczytaj
Rozwój kapitalizmu impulsem dla nowych ideologii
Wiek XIX był czasem wystąpień rewolucyjnych i toczącego się konfliktu między konserwatystami a liberałami odnośnie do m.in. dostępu do praw obywatelskich, niepodległości narodów, ale również kierunku rozwoju gospodarki. Coraz silniej upowszechniający się kapitalizmkapitalizm nie pozostawał bez wpływu na relacje społeczne – rósł wyzysk robotników przez właścicieli zakładów przemysłowych oraz pogłębiały się nierówności między biednymi (proletariatproletariat) a bogatymi. Doprowadziło to do powstania w XIX w. nowych ideologii, które starały się odpowiedzieć na społeczne wyzwania tego stulecia, a w nieco zmienionej formie były obecne również w wieku XX.
Socjalizm naukowy i socjalna demokracja
Już w XVIII w. pojawiały się hasła walki z nierównością społeczną głoszone przez przedstawicieli tzw. socjalizmu utopijnego (a więc niemożliwego do zrealizowania). Podstawą miało być stworzenie bezklasowego społeczeństwa, które żyłoby w harmonii i społecznej równości dzięki zlikwidowaniu własności prywatnej i zastąpieniu jej wspólnotą zgodnie pracującą dla dobra wszystkich i wykorzystującą razem środki produkcji. Zmiana miała dokonać się na drodze pokojowej, w porozumieniu z kapitalistami. Takie hasła głosili m.in. Claude Saint‑Simon (nowe społeczeństwo zarządzane przez ludzi pracy, zniesienie dziedziczenia dóbr), Charles Fourier (tworzenie tzw. falansterówfalansterów, czyli spółdzielni produkcyjnych, których dochody rozdysponowywane będą według wkładu pracy oraz umiejętności każdego z członków) i Robert Owen (model idealnej gminy komunistycznej Nowa Harmonia).
Wyjaśnij, jaką metodą walki jest strajk.
Karol Marks (1818–1863) powiedział: „Filozofowie dotychczas opisywali świat, nam chodzi o to, aby go zmienić”. Stworzony przez Marksa wraz z Fryderykiem Engelsem (1820–1895) socjalizm naukowy, zwany również marksizmem, wręcz wstrząsnął globem. Odtąd każda doktryna polityczna musiała się jakoś odnieść do dorobku socjalizmusocjalizmu, systemu politycznego, który zdaniem Marksa miał poprzedzać komunizmkomunizm, najwyższy stopień rozwoju społecznego ludzkości, a który po wielu zmianach stał się nurtem socjalnej demokracji.
Marks i Engels pod koniec XIX w. zakwestionowali na bazie racjonalizmuracjonalizmu i ateizmuateizmu całą istniejącą strukturę społeczną. Uznali też, że nie ma innej możliwości jej zmiany – i przejścia do społeczeństwa socjalistycznego – niż siłowa droga rewolucji. Dzięki niej możliwa będzie likwidacja m.in. własności prywatnej i podziału pracy.
Marks i Engels w opublikowanym w 1848 r. Manifeście komunistycznym trafnie definiowali wynaturzenia wczesnego kapitalizmu, które powodowały ogromne dysproporcje społeczne oraz uprzedmiotowienie robotników traktowanych jak kolejne narzędzia do prowadzenia produkcji i osiągania zysku. Uznali, że społeczeństwo dzieli się na rywalizujące między sobą klasy, m.in. kapitalistów (posiadających środki produkcji w postaci fabryk, kapitału czy ziemi i wyzyskujących robotników) oraz proletariat – tych właśnie najemnych pracowników. Marks i Engels przewidywali, że rewolucja proletariacka wybuchnie w którymś z krajów uprzemysłowionych z liczną i świadomą klasą robotniczą, np. w Anglii lub Niemczech. Wprowadzenie bezklasowego i bezpaństwowego społeczeństwa komunistycznego miał poprzedzać okres tzw. dyktatury proletariatu. Tymczasem trwałe systemy socjalistyczne powstały (co trafnie przewidział Lenin) w XX w. w Rosji i Chinach, agrarnych imperiach o anachronicznym, niewydolnym systemie rządów monarchicznych. Podczas gdy zachodni kapitaliści zdołali się przeorganizować i oddali klasie robotniczej część władzy i praw, rosyjski carat i chińskie cesarstwo aż do własnego upadku sprzeciwiały się reformom lub podejmowały je zbyt późno. Historia pokazała, że wszystkie próby wcielenia teorii o walce klas w życie prowadziły do wybuchów niekontrolowanej przemocy. Nie likwidowały też wyzysku, a jedynie zmieniały tych, którzy mogli wyzyskiwać innych.
Wkrótce w łonie samych marksistów nastąpiły podziały. Część zwolenników tej ideologii odrzucała hasła rewolucji proletariackiej i konieczności ustanowienia dyktatury klasy robotniczej. Grupa ta, której najwybitniejszym przedstawicielem był Eduard Bernstein (1850–1932), głosiła, że nie trzeba obalać kapitalizmu, a jedynie wykorzystać możliwości istniejące w jego strukturach. Hasła socjalizmu naukowego można wdrożyć na drodze ewolucyjnej, wykorzystując do tego system polityczny i współpracę parlamentarną, dopuszczając do współrządzenia również partie robotnicze. Według Bernsteina przeprowadzane stopniowo reformy z czasem pozwolą przekształcić na lepsze rzeczywistość społeczną i polityczną. Ze względu na poddawanie nauki Marksa rewizji Bernsteina i jego zwolenników zaczęto określać mianem rewizjonistów, a następnie socjaldemokratów.
Ruch socjalistyczny mówił o realnych wyzwaniach społecznych i przetrwał dziejowe zawieruchy, ale musiał zaakceptować regułę demokratycznych wyborów i oddawania władzy zgodnie z ich wynikiem. Współcześnie partie lewicowe i socjaldemokratyczne koncentrują się na obronie praw pracowników, praw mniejszości, a od chadecjichadecji odróżniają się laickim światopoglądem i większym liberalizmem obyczajowym.
Chrześcijańska demokracja
Socjalizm, który jako jedyny interesował się sytuacją ekonomiczną robotników i biednych chłopów, proponował zarazem laicyzacjęlaicyzację. Kościół katolicki zauważył, że bez zdecydowanego opowiedzenia się po stronie praw i wolności osób samodzielnie pracujących na swoje utrzymanie może zacząć tracić wiernych wśród ludu, czyli w grupie społecznej, która przez stulecia była jego podporą.
Pod koniec XIX w. powstawały chrześcijańskie związki robotnicze, zarówno protestanckie, jak i katolickie. W 1891 r. papież Leon XIII wydał encyklikę Rerum novarum, stanowiącą podwaliny katolickiej nauki społecznejkatolickiej nauki społecznej. W dokumencie tym papież wyrażał sprzeciw wobec idei walki klas. Stwierdził, że opieranie społeczeństwa na konflikcie prowadzi jedynie do dezintegracji. Usunięcie nierówności społecznych uznał za postulat niemożliwy do spełnienia, ale jednocześnie skrytykował egoizm tych kapitalistów, którzy – koncentrując się wyłącznie na zyskach – traktowali robotników jak niewolników. Walkę klasową robotników i egoizm pracodawców miał zastąpić solidaryzm społecznysolidaryzm społeczny oparty na etyce chrześcijańskiej. Katolicka nauka społeczna stała się podstawą działalności ruchu nazwanego chrześcijańską demokracją. Sama nazwa „chrześcijańska demokracja” została po raz pierwszy użyta przez księdza Antoine’a Pottiera, a w późniejszym czasie przyjęta przez Leona XIII.
W swoim programie chadecy do dziś czerpią, choć wybiórczo, z katolickiej nauki społecznej Kościoła, łącząc ją z socjalistycznym podejściem do rynku pracy. Najważniejsze wartości, oprócz solidaryzmu społecznego, to etyka stosowana w polityce oraz pielęgnowanie wspólnot lokalnych, jak również społeczna gospodarka rynkowa, rodzina, poszanowanie godności ludzkiej, podtrzymywanie ustroju demokratycznego.
Ruch chadecki od drugiej połowy XX w. usamodzielnił się wobec Kościoła. Chadecy, kierując się generalnie katolicką nauką społeczną, uwzględnili poglądy oparte na równouprawnieniu kobiet i wszelkich mniejszości. Zaczęto otwierać się również na grupy niechrześcijańskie. Większy akcent kładziono na solidaryzm społeczny rozumiany jako ochronę najsłabszych niż na czysto religijną etykę. Za główny filar chadecji można współcześnie uznać tzw. chrześcijański humanizm, który bardzo ważne miejsce przyznaje człowiekowi jako istocie (podmiotowi). W dziedzinie gospodarki chadecy podkreślają, że w systemie wolnorynkowym trzeba uwzględniać godność istoty ludzkiej.
Nacjonalizm
Nacjonalizm wyewoluował z poglądów konserwatywnych. W języku polskim słowo to budzi negatywne skojarzenia, w innych językach jest terminem raczej neutralnym. Historia rozwoju idei nacjonalistycznych dobrze pokazuje, jak ryzykowne jest dosłowne wcielanie w życie teorii filozoficznych niezweryfikowanych pozytywnie w praktyce.
To konserwatyścikonserwatyści jako pierwsi przywiązali wagę do pojęcia narodu, a więź łączącą członków tego samego narodu uznali za pozytywną i wyjątkową. Natomiast nacjonaliści dokonali tzw. absolutyzacji narodu, uznając go za wartość nadrzędną wobec wszystkich innych wartości obecnych w życiu społecznym. Zadeklarowali też przewagę jednego (oczywiście własnego) narodu nad wszystkimi innymi.
Nacjonaliści wyrażali przekonanie, że państwo może powstać wyłącznie na gruncie jednego narodu, co stoi w sprzeczności z doświadczeniem historii ludzkości, w której wielką potęgę osiągały głównie wielonarodowe imperia. W ujęciu nacjonalistycznym członków narodu, nawet poza świadomością wielu z nich, łączy specjalna duchowa więź, czyli „duch narodu”.
Określ, co robią rewolucjoniści przedstawieni na ilustracji. Wyjaśnij, dlaczego trzymają flagi w barwach narodowych.
Wczesny nacjonalizm XIX w. wynikał z chęci przejawianych przez podbite narody do odzyskania państwowości i możliwości decydowania o sobie. Dotyczyło to m.in. Polaków, Ukraińców, Włochów i Greków, ale też Niemców, których łączyły język i kultura, choć żyli w wielu odrębnych politycznie państwach.
Jednym z pierwszych europejskich nacjonalistów był Johann Gottfried von Herder (1744–1803). Odrębność narodu definiował przez odrębność języka, ważnych symboli i kodów kulturowych. Kwestionował idee oświeceniowe, twierdząc, że kultura podlega co prawda nieustannemu postępowi, ale nie staje się dzięki niemu doskonalsza.
Inny wczesny nacjonalista Giuseppe Mazzini (1805–1872) głosił, że jednostki mają służyć rodzinie, narodowi, ludzkości, dbając nie o własne szczęście, ale o poznanie i realizację boskiego planu rządzenia światem. W jego teorii naród nabierał powagi, realizując wyznaczone mu przez Boga zadanie – inne dla każdego narodu, a zgodne z jego cechami charakterystycznymi. Na przykład Włochom Mazzini przypisywał najwyższe uzdolnienia jako przedstawicielom narodu łączącego niemiecką zdolność myślenia i francuską zdolność czynu.
Za twórcę nacjonalizmu niemieckiego uznaje się filozofa Johanna Gottlieba Fichtego (1762–1814). Swoje poglądy upublicznił w Mowie do narodu niemieckiego w 1808 roku. Fichte uważał, że Niemcy są potencjalnie najwybitniejszym z narodów. Naród niemiecki, ze względu na najwyższy poziom kultury, miał wyznaczać innym narodom normy. Do zajęcia należnego im miejsca potrzebują oni jednak odnowy moralnej, wyzbycia się zmysłowości, a odrodzenia dobrych obyczajów oraz wzmożenia aktywności obywatelskiej. Gdy to się stanie, zgodnie z poglądami Fichtego Niemcy zapoczątkują w Europie epokę rządów rozumu i wolności. W 1800 r. filozof ten zaproponował projekt państwa samowystarczalnego – o zamkniętych granicach, z monopolem na handel zagraniczny i izolującego obywateli od niewłaściwych idei z zewnątrz. Przez system kar i nadzór policyjny miało ono strzec czystości cech narodowych.
Za prekursora faszyzmu uważa się Francuza Charles’a Maurrasa (1868–1952). Był nieprzejednanym wrogiem liberalizmu i demokracji. Wielka Francja z jego wizji miała być monarchią opierającą się na klerze i arystokracji (co ciekawe, sam Maurras był ateistą). Ten zdeklarowany antysemita opowiadał się za państwem jednonarodowym z silnym ośrodkiem władzy centralnej. Od późniejszych faszystów odróżniało go przekonanie o uniwersalistycznej roli Kościoła i potrzebie istnienia w państwie autonomicznych związków obywateli.
Pod koniec XIX w. europejski nacjonalizm przerodził się w imperializmimperializm. W zjednoczonych Niemczech za rządów kanclerza Ottona von Bismarcka i później zapanował wręcz kult wojny i militaryzmu. Niemcy zaczęły też dążyć do posiadania kolonii. Założony w 1891 r. Związek Wszechniemiecki był pierwszym instytucjonalnym forum głoszenia rasizmu, rozszerzenia granic na wszystkie ziemie, na których żyją etniczni Niemcy, idei nadejścia wodza, który zrealizuje ambicje Niemców. Z takim ideowym zapleczem cesarstwo niemieckie przystępowało do I wojny światowej, którą w Niemczech uznawano następnie za przegraną nie na froncie, ale w wyniku zdrady polityków liberalnych, zwłaszcza żydowskiego pochodzenia.
W efekcie powszechnego zubożenia po wielkim kryzysie ok. 30 proc. Niemców uznało w ostatnich wolnych wyborach, że ich marzenia o potężnej, silnej ekonomicznie i opiekuńczej Rzeszy zrealizuje Adolf Hitler. Ustrój faszystowski, który wprowadził, był najtragiczniejszą odsłoną europejskiego nacjonalizmu.
Anarchizm i syjonizm
W XIX w. rozwijał się również ruch stojący w sprzeczności m.in. z nacjonalizmem, a którego idee odnaleźć można już u antycznych filozofów negatywnie oceniających państwo jako instytucję – anarchizm. Pierwszymi nowożytnymi myślicielami głoszącymi poglądy anarchistyczne byli żyjący w XVIII w. angielski publicysta William Godwin, a zwłaszcza XIX‑wieczny francuski ekonomista i dziennikarz Pierre‑Joseph Proudhon, który sam siebie określał mianem anarchisty. Przedstawiciele tego ruchu sprzeciwiali się istnieniu państwa, ale także narodu czy rodziny, twierdzili bowiem, że są one źródłem zniewolenia jednostki i wyzysku bliźnich. Anarchizm uznawał wolność jednostki za nadrzędną wartość. Jednocześnie Proudhon uważał, że sposobem na rozwiązanie problemów społecznych i gospodarczych byłby system wzajemnej pomocy i zlikwidowanie pieniądza (np. stworzenie banku, który w zamian za przynoszone towary wydawałby bony wymiany opiewające na ich wartość), państwo zaś należy zastąpić systemem federacji, w skład których wchodziłyby gminy zrzeszające wytwórców. W drugiej połowie XIX w. rosyjski myśliciel Michaił Aleksandrowicz Bakunin rozpropagował ideę anarchizmu kolektywistycznego. Bakunin głosił likwidację własności prywatnej, która miała być przekazana do dyspozycji członków wspólnot produkcyjnych (kolektywów), nawoływał również do rewolucji społecznej, aby zlikwidować instytucję państwa i wprowadzić w życie ideał bezpaństwowego społeczeństwa. Skonfliktowany z Karolem Marksem, został wraz ze swoimi zwolennikami usunięty podczas kongresu w Hadze w 1872 r. z I Międzynarodówki.I Międzynarodówki.
Nieco na drugim biegunie rozwijał się ruch polityczny głoszący potrzebę utworzenia państwa żydowskiego na obszarze Palestyny (która wówczas znajdowała się pod panowaniem tureckim) i umożliwienia w ten sposób Żydom przetrwania jako narodu. W Europie wciąż silne były nastroje antysemickie: w latach 90. XIX w. w Rosji nasiliły się prześladowania osób żydowskiego pochodzenia, Francja mierzyła się z aferą Dreyfusa, oficera żydowskiego pochodzenia, którego na podstawie spreparowanych dowodów oskarżono o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Żyjący w diasporzediasporze Żydzi uznali, że sposobem na przezwyciężenie tych postaw niechęci i wrogości byłoby opuszczenie poszczególnych państw i powrót do ziemi ojczystej.
Zastanów się, czy dla Żydów żyjących od stuleci w diasporze wizja własnego państwa w Palestynie była atrakcyjna.
Powszechnie za ojca syjonizmusyjonizmu uznaje się urodzonego w cesarstwie austriackim żydowskiego dziennikarza Teodora Herzla, który w 1896 r. opublikował książkę Der Judenstaat (Państwo żydowskie). Herzl uważał, że aby móc myśleć o ziemi, na której Żydzi będą mogli swobodnie żyć jako naród, należy podjąć rozmowy z europejskimi politykami, a jednocześnie starać się o uzyskanie wsparcia finansistów z całego świata. W 1897 r. podczas zorganizowanego w Bazylei I Kongresu Syjonistycznego, w którym udział wzięli delegaci z wielu państw, utworzono Światową Organizację Syjonistyczną. Jej zadaniem było koordynowanie działań organizacji syjonistycznych funkcjonujących w różnych krajach. Marzenie Herzla o utworzeniu państwa żydowskiego zostało urzeczywistnione po II wojnie światowej, w 1948 roku.
Słownik
(inaczej: Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników) międzynarodowa organizacja zrzeszająca robotników, założona w Londynie w 1864 r. i istniejąca do 1876 r.
(z gr. anarchia – brak władzy, bezrząd) dezorganizacja; ruch społeczny dążący do zlikwidowania państwa i zastąpienia go bezpaństwowym ustrojem bazującym na swobodnie powstających związkach producentów i konsumentów; uznający wolność za najwyższą wartość
(z gr. atheos – bezbożny) nurt filozoficzny i postawa życiowa; ateiści negują istnienie boga (bogów)
(potocznie chadecja, od skrótu ChD) ruch ideowy i społeczno‑polityczny, który pojawił się pod koniec XIX w. i rozwinął po II wojnie światowej; swój program wywodził z zasad etycznych chrześcijaństwa i społecznej nauki Kościoła; podstawą nurtu są społeczne encykliki papieskie, m.in. Leona XIII i Jana Pawła II
kierunek socjologiczny z XIX w. przenoszący do badań nad społeczeństwem teorie walki o byt i doboru naturalnego Karola Darwina; posługiwanie się uznaną w naukach przyrodniczych teorią ewolucji w opisywaniu życia społecznego miało uzasadnić wykorzystywanie „ras mniejszych bez prawa” przez „rasy wyższe”; dla XIX–wiecznych elit silne narody składały się z białych ludzi, którym udało się rozszerzyć swoje imperia, i jako takie narody te przetrwałyby w walce o dominację
(gr. diaspora – rozproszenie) rozproszenie członków danego narodu bądź grupy etnicznej wśród innych narodów
(z łac. encyclicus, gr. enkyklios – ogólny, okólny) orędzie napisane do wiernych przez papieża
(z franc. phalanstère – połączenie słów gr. phalanks, D. phalangos – zwarty szyk bojowy piechoty greckiej oraz franc. monastère – klasztor) zgodnie z ideą socjalizmu utopijnego oraz projektem Charles’a Fouriera (1772–1837) było to osiedle dobrowolnych spółdzielczych zrzeszeń wytwórczych zamieszkiwane przez falangę, wspólnotę równych i wolnych ludzi zarządzających własnym miastem; falanster miał mieć kształt pałacu i być zarówno miejscem pracy, zamieszkania, jak i nauki czy konsumpcji
(z łac. imperium – najwyższa władza, panowanie, suwerenność) sposób prowadzenia polityki państwowej dążący do rozszerzenia na inne kraje wpływów politycznych, militarnych, gospodarczych i kulturowych państwa o statusie lub aspiracjach mocarstwowych; szczególny rozkwit imperializmu przypada na koniec XIX i początek XX w., gdy pod kontrolą zaledwie kilku mocarstw znalazła się olbrzymia większość wszystkich lądów świata
(z łac. inter – między + natio – naród) ideologia zakładająca dążenie do równouprawnienia, współpracy oraz przyjaźni narodów; internacjonalizm proletariacki, sformułowany przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w Manifeście komunistycznym, zakładał istnienie międzynarodowej solidarności klasy robotniczej (czego przejawem było hasło: „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się”)
(z wł. capitale – suma główna, kapitał, od łac. capitalis – główny, od caput, D. capitis – głowa) system gospodarczy oparty na własności prywatnej i czerpaniu z niej zysku za pośrednictwem swobodnego zawierania umów; kapitalistą był człowiek posiadający kapitał, a więc majątek (w postaci np. pieniędzy, dóbr materialnych, środków produkcji); zgodnie z XIX‑wiecznymi ideami socjalizmu i komunizmu kapitalista miał fabrykę lub zakład, w którym pracowali robotnicy, jednak największe zyski z ich pracy miał właśnie właściciel, który powiększał swój kapitał
nauczanie społeczne Kościoła katolickiego, usystematyzowane pod koniec XIX w. i wykładane przez papieży zwłaszcza w encyklikach, po raz pierwszy przez Leona XIII w Rerum novarum z 1891 r., uaktualniane w XX i XXI w.; dotyczy najważniejszych zagadnień społecznych: pracy, życia i godności ludzkiej, stosunku do pieniądza, współdziałania w społeczeństwie itd.
(z łac. communis – wspólny, powszechny) teoria głosząca nieuchronność upadku kapitalizmu i potrzebę działań dla osiągnięcia tego celu; niekiedy stosowane zamiennie z terminem „socjalizm”; w języku potocznym: ustrój społeczny w państwach rządzonych przez partie komunistyczne
(z łac. conservare – zachowywać) postawa charakteryzująca się przywiązaniem do istniejącego porządku, tradycyjnych wartości, obyczajów, praw czy ustroju politycznego oraz niechętnym stosunkiem do gwałtownych zmian i nowości; jako filozofia, która narodziła się na przełomie XVIII i XIX w., konserwatyzm był skierowany przeciw myśli oświeceniowej, jako ideologia polityczna występował przeciw rewolucji i opowiadał się za ancien régime’em
(z franc. laicisation od łac. laicus – świecki) proces, w ramach którego słabnie wpływ religii na różne dziedziny życia społecznego
(z łac. liberalis – wolnościowy, od łac. liber – wolny) ideologia i kierunek polityczny, według których wolność jest nadrzędną wartością, a państwa i społeczeństwa powinny szanować „naturalne prawa” jednostki do wolności słowa i sumienia, przekonań czy zrzeszania się; narodził się w Anglii – kraju, który w porównaniu z innymi państwami europejskimi osiągnął najbardziej zaawansowany etap na drodze kapitalistycznego rozwoju i w którym zaczęła się rewolucja przemysłowa
(z łac. proletarius – należący do najuboższej klasy) klasa robotnicza, ludzie pracujący fizycznie, najemni robotnicy; grupa społeczna charakterystyczna dla XIX w., ale proletariat istniał już w starożytnym Rzymie
(z łac. rationalis – rozumny, rozsądny, od ratio, D. rationis – rozum) kierunek w teorii poznania twierdzący, że wiedza pochodzi z samego rozumu ludzkiego
(z łac. socialis – społeczny) ruch społeczny i ideologia polityczna powstałe XIX w., negujące system kapitalistyczny jako wyzyskujący robotników i ludzi biednych oraz tworzący nierówności społeczne; przedstawiciele socjalizmu dążą do ładu społecznego, który ma się opierać na zasadach wspólnoty, równości i racjonalnego zarządzania gospodarką
(z franc. solidaire – solidarny, od łac. solidus – trwały, całkowity) kierunek społeczno–polityczny powstały w XIX w., który odrzucał walkę klas, zakładał naturalną wspólnotę interesów wszystkich warstw społecznych; w przeciwieństwie do liberalizmu za wartość nadrzędną uznawał nie jednostkę, ale społeczeństwo
(nazwa pochodzi od Syjonu – wzgórza w Jerozolimie, na którym stała świątynia Salomona) ideologia oraz ruch polityczny i społeczny, który narodził się pod koniec XIX w.; jego celem było utworzenie państwa żydowskiego na terenie ówczesnej Palestyny (odtworzenie na terenie starożytnego Izraela)
Słowa kluczowe
chadecja, nacjonalizm, socjalna demokracja, socjalizm, Leon XIII, chrześcijańska demokracja, świat w drugiej połowie XIX w., świat na początku XX w., nowe ideologie w XIX w.
Bibliografia
Wybór tekstów źródłowych z historii doktryn polityczno‑prawnych, oprac. J. Justyński, Toruń 2004.
Historia idei politycznych. Wybór tekstów, t. 2, oprac. S. Filipowicz, A. Mielczarek, K. Pieliński, M. Tański, Warszawa 2002.
Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001.