Przeczytaj
Literatura
W literaturze renesansu czołowi autorzy odwoływali się do dzieł antycznych, przede wszystkim do Wergiliusza i Cycerona. Podobnie jak w sztukach plastycznych, poszukiwano zasad, wedle których należało tworzyć, dlatego wielkim zainteresowaniem cieszyły się rozważania starożytnych na temat literatury: Platona, Arystotelesa (Poetyka) i Horacego (Ars poetica). Na ich podstawie w XVI w. powstawały traktaty o sztuce poetyckiej. W tym też czasie odkryto wartość języków narodowych w literaturze. Teoretycy wskazują na przykład wybitnych poetów, piszących po włosku, zwłaszcza PetrarkiPetrarki. Przeciwstawiali jego twórczość klasykom piszącym po łacinie, inicjując w ten sposób spór starożytników z nowożytnikami. Stanowisko w tej spawie zajęli w 1549 r. francuscy twórcy skupieni w grupie o nazwie Plejada. Do najpopularniejszych gatunków literackich należały przejęte z antyku lub kontynuujące tradycję średniowieczną:
liryka: pieśńpieśń, elegia, hymn (niedościgły wzór to utwory Horacego), epigramy, fraszki, sonet, tren,
epika: epos rycerski (kontynuacja), romans pasterski, nowelanowela, powieść łotrzykowska,
dramat: tragedia, komedia, sielanka dramatyczna o tematyce mitologicznej; także moralitet, misterium; commedia dell’arte.
Nadal żywe są gatunki literatury parenetycznej, upowszechniające wzorce: władcy, dworzanina raczej niż rycerza, szlachcica‑właściciela ziemskiego (np. Książę Machiavellego, Dworzanin polski Łukasza Górnickiego, Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja i Pieśń świętojańska o Sobótce Kochanowskiego).
Najwybitniejsi przedstawiciele:
Polscy twórcy:
Pisarze i ich dzieła
Jan Kochanowski (1530–1584)
Najwybitniejszy poeta polskiego renesansu, tworzył przede wszystkim w języku polskim, posługując się nim po mistrzowsku w różnych gatunkach poetyckich, z których kilka wprowadził do naszej literatury. Jego twórczość stała się synonimem ojczystej poezji, czemu dał wyraz Norwid w powtarzanym sformułowaniu o „rzeczy czarnoleskiej” („czarnoleskiej ja rzeczy chcę, ta serce uleczy...” – Piosnka).
Życie i twórczość Kochanowskiego dzieli się na trzy okresy:
-
padewski (1544–1559) czas studiów i podróży (Włochy, Francja); śmierć matki
-
dworski (1559–1569) czas służby dworskiej u: Filipa Padniewskiego, Jana Firleja, Piotra Myszkowskiego; otrzymanie probostwa poznańskiego (1564), a dwa lata później – parafii w Zwoleniu
-
ziemiański (1575–1584) czas rodzinnego spokoju i jednocześnie tragedii; ślub z Dorotą Podlodowską (rezygnacja z dóbr i tytułów kościelnych); narodziny dwu córek (Urszuli i Hanny), ich śmierć we wczesnym dzieciństwie
Pierwsze utwory Kochanowski pisał po łacinie. W języku polskim tworzył m.in. poematy: Zuzanna, Zgoda, Satyr albo Dziki Mąż, Szachy. Drugi i trzeci utwór podejmują tematykę polityczną i mają wydźwięk patriotyczny. Poeta wyraża w nich troskę o ojczyznę, zaniepokojony stanem spraw państwowych.
W 1578 r. ukazała się tragedia osnuta na motywie zaczerpniętym z Iliady, Odprawa posłów greckich, wzorowana na tragediach antycznych, zachowująca właściwe im zasady i kompozycję. Dotyczy jednak w istocie znów spraw politycznych współczesnych autorowi. Kwestie chóru wkrótce zaczęły funkcjonować jako osobne utwory: „By rozum był przy młodości”, „O białoskrzydła morska pławaczko”, a przede wszystkim: „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie”.
W kolejnym roku został wydany poetycki przekład psalmów pt. Psałterz Dawidów. Tu w dedykacji dla Piotra Myszkowskiego, biskupa krakowskiego, pojawiają się wielokrotnie później cytowane słowa: I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy,/ Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy
. Tłumaczenie Psalmów stawiało Kochanowskiego w gronie najznakomitszych poetów renesansu, którzy odważyli się sięgnąć po twórczość literacką uważaną przez humanistów za najwyższą realizację poezji, tj. poezję biblijną. Kochanowski w dedykacji wyraża swoje pierwszeństwo w kwestii parafrazy ideału poetyckiego, czym postawił literacki język polski na równi z literackim językiem narodów europejskich, takie jest bowiem znaczenie cytowanego fragmentu dedykacji. Kochanowski, parafrazując Psalmy, zrealizował wzorzec doskonałego poety renesansowego, który opiera się nie tylko na wzorcach antycznych, ale także biblijnych, a więc na pełnym fundamencie europejskiej kultury.
W 1580 r. ukazały się Treny – cykl przejmujących liryków napisanych po śmierci córki. Za życia poety nie zostały wydane drukiem utwory, które pisał niemal przez całe życie, zawierając w nich swoje poglądy i uczucia – fraszkifraszki i pieśni.
Fraszki
W okresie padewskim Kochanowski pisał głównie po łacinie. Wtedy też tworzył foricoenia – drobiazgi poetyckie, które później po polsku nazwał fraszkami. Był twórcą tego gatunku w Polsce. Króciutkie wiersze stanowiły udane, zabawne, czasem satyryczne portrety spotykanych na dworach ludzi. Wiele miejsca poświęca autor dworskim miłostkom. Życie uzależnione od poparcia możniejszego stwarza też okazję do wielu przemyśleń natury ogólniejszej – filozoficznej, np. na temat zmienności losu, istoty i kruchości szczęścia.
Kochanowski przygotowywał do wydania księgi fraszek tuż przed śmiercią. Opublikowano je w jego autorskim układzie w 1584 r. Ponad trzysta wierszy zostało podzielonych na trzy księgi.
Rodzaje fraszek
satyryczne o tematyce obyczajowej | Na pieszczone ziemiany, Na niesłowną, Na nabożną, Na pijanego, Na łakomego (utwory 2- lub 4‑wersowe) O doktorze Hiszpanie – bardziej rozbudowana fraszka, w postaci scenki dramatycznej, poświęcona autentycznej postaci, zapewne łatwo rozpoznawalnej przez bywalców dworu. Tematem wiersza, podobnie jak wielu innych, jest pijaństwo, urastające do narodowej wady. |
filozoficzne | O żywocie ludzkim – dwa pierwsze wersy mogłyby stanowić motto dla wielu utworów poetyckich Kochanowskiego: „Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy,/ Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy”; człowiek zostaje porównany do kukiełki, co przypomina popularny w renesansie motyw ludzkiego życia jako teatru (theatrum mundi – teatr świata). Odzywa się tu echo platońskiej wizji świata i człowieka, stworzonych przez bogów dla ich rozrywki („Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,/ Wemkną nas |
biesiadne i miłosne | Kilka utworów pt. Z Anakreonta – jedna z nich to przemawiający do wyobraźni obraz walki poety |
autotematyczne, traktujące o warsztacie poetyckim i charakterze talentu autora | Na swoje księgi – rodzaj programu poetyckiego; |
autobiograficzne | Do gór i lasów, Na dom w Czarnolesie – poeta, pisząc metaforycznie o swoim życiu, wyraźnie przyznaje się do bliskich mu ideałów: „ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci”; „Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gnieździe ojczystym,/ A Ty mię zdrowiem opatrz i sumnieniem czystym,/ Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością,/ Obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.”. |
epitafijne (napisy nagrobkowe) | Niektóre z nich mają zabarwienie satyryczne (np. Epitafium Sobiechowi z puentą: „nie tyś miał pieniądze – ony miały ciebie” czy dialogowany Nagrobek opiłej babie), ale pojawiają się też całkiem poważne, jak kolejna fraszka z ksiąg pierwszych Epitafium dziecięciu czy Epitafium Kosowi i O tymże, których tematem jest nagłość śmierci towarzysza biesiad i zabaw („Wczora pił z nami, a dziś go chowamy”) oraz fakt, że ani młodość ani pozorne zdrowie czy majątek przed śmiercią nie chronią. |
Treny
Cykl powstał po śmierci niespełna trzyletniej córeczki poety – Urszulki. Jest to niezwykły dokument nie tylko ojcowskiej rozpaczy po stracie dziecka, ale i poważnego kryzysu światopoglądowego. TrenyTreny zostały wydane drukiem w 1580 r. W drugim wydaniu zostało do nich dodane Epitafium Hannie Kochanowskiej, poświęcone śmierci drugiej córki poety. Cykl składa się z 19 utworów bez tytułów (tylko jeden został zatytułowany – Sen).
Kompozycja całości jest przemyślana, podobnie jak budowa poszczególnych utworów i bogate środki poetyckie zastosowane w każdym z nich. Treny poprzedza motto z Odysei w przekładzie Cycerona, co wskazuje zarówno na krąg tradycji, do której będzie się odwoływał poeta w próbach wyrażenia osobistego bólu, jak i na dotychczas mu przyświecające ideały filozofii stoickiej. Odyseja jako utwór o tułaczce i tęsknocie oraz niespodziewanych i okrutnych wyrokach bogów pojawia się tu też zapewne jako kontekst znaczący. Już tekst motta może wskazywać na zależność człowieka i stanu jego duszy od Bożej przychylności. Po motcie następuje rozbudowana dedykacja: Orszuli Kochanowskiej, wdzięcznej, ucieszonej, niepospolitej dziecinie
. Po opisaniu ogromu straty, w zakończeniu poeta zwraca się w przejmujących słowach (które będą leitmotivem cyklu) do zmarłej córki: Nie masz cię, Orszulo moja!
.
Tren I | Treny II‑VIII | Treny IX‑XIX |
Wprowadzenie do całości, wezwanie | Opis zmarłego dziecka jako niezwykle utalentowanego, także poetycko, grzecznego, miłego, radości i pociechy rodziców; poczucie bezsensu tak krótkiego życia, przerwanego wbrew naturalnemu biegowi rzeczy; pragnienie szybkiej śmierci, która znów połączy ojca z dzieckiem. Wiele trenów kierowanych jest bezpośrednio do adresata: w kilku przypadkach jest nim Urszulka (III, VI, VIII, X, XIII), w trenie IV – Śmierć, w IX i oddanie. | Świadectwo załamania się dotychczasowego systemu wartości poety: z trudem zdobywana mądrość, |
Niezwykła siła wzruszenia tkwi w najprostszym (jeśli chodzi o środki artystyczne),
jakby prosto z serca wyrwanym wyznaniu zawartym w trenie VIII o incipicie „Wielkieś
mi uczyniła pustki w domu moim...”.
Szczególnie ważny dla wymowy całego cyklu jest ostatni tren (XIX). Padają tu ważne słowa o nieśmiertelności duszy: „Czyli nas już umarłe macie za stracone/ I którym już
na wieki słońce jest zgaszone?/ A my owszem żywiemy żywot tym ważniejszy,/ Czym
nad to grube ciało duch jest szlachetniejszy”. Matka oznajmia, że ukochana córeczka poety żyje i cieszy się szczęściem, jakiego nie mogłaby zaznać na ziemi, a także modli się za swoich rodziców. „Tego się, synu, trzymaj, a ludzkie przygody/ Ludzkie noś; jeden jest Pan smutku i nagrody”.
William Szekspir (1564–1616)
Poeta, dramatopisarz i aktor, którego biografia jest pełna niewiadomych. Od około 1590 r. przebywał w Londynie, dostarczając sztuk, reżyserując je i grając w kompanii Sług Lorda Szambelana, przemianowanej później na kompanię Sług Królewskich, mającej do dyspozycji teatr The Globe. Szekspir uważany jest za ojca nowoczesnej dramaturgii. Jest autorem około 40 sztuk. Gatunki dramatyczne, w jakich się wypowiadał:
tragedie: Hamlet, Makbet, Romeo i Julia, Król Lear, Otello,
tragikomedie: Burza, Opowieść zimowa,
komedie: Poskromienie złośnicy, Sen nocy letniej, Wiele hałasu o nic,
kroniki historyczne: Henryk VI, Ryszard III.
Makbet
Jedna z najbardziej znanych tragedii Szekspira (wystawiona ok. 1611 r.), podejmująca problem władzy, winy i kary, sumienia. Akcja rozgrywa się w ciągu kilkunastu lat na początku XI w. w Anglii, w której rządzi stary król Duncan. Pod wpływem przepowiedni Czarownic rycerz Makbet, dotąd wiernie służący władcy, postanawia go zabić i sam zasiąść na tronie. Ten zamysł podsuwa mu i czuwa nad jego wykonaniem żona – Lady Makbet. Pierwsza zbrodnia pociąga za sobą następne: bohater musi się pozbyć przyjaciela Banka oraz jego rodziny, jednak synowi Banka udaje się uciec. Podobnie uchodzą synowie zabitego Duncana. Makbet, siejący w kraju terror, musi się spodziewać odwetu, który w końcu nadchodzi. Tytułowy bohater zostaje zabity w walce przez szlachetnego Makdufa, a Lady Makbet popełnia samobójstwo, nie mogąc znieść wyrzutów sumienia.
Postaci dramatu nie są jednoznaczne: Makbet stacza się w otchłań zła, a jego żona – przeciwnie – z kobiety pozbawionej wyrzutów sumienia przeistacza się w osobę słabą, udręczoną i oszalałą z powodu tragedii, którą zainspirowała. Dzięki temu sztuki Szekspira dają też duże pole do popisu aktorom i reżyserom, którzy mogą – odpowiednio rozkładając akcenty – uwydatniać różne rysy tej samej postaci. Bohaterowie nie są zdeterminowani przeznaczeniem czy wolą bogów. Ich tragizm polega na wolnym wyborze niewłaściwej drogi. Jedna decyzja pociąga za sobą następne. Szczególnym rodzajem bohaterów są czarownice – postaci fantastyczne, od początku tworzące nastrój grozy i oczekiwania na katastrofę. To nie one jednak decydują o losach ludzi, ale oni sami.
Makbet jest przykładem dramatu szekspirowskiegodramatu szekspirowskiego, który łamie antyczną zasadę trzech jedności, wprowadza sceny zbiorowe, łączy tragizm z komizmem, nie waha się ukazywać scen okrutnych i brutalnych.
Kontynuacje i nawiązania
Literatura
J.I. Kraszewski, Zygmuntowskie czasy
J. Tuwim, Rzecz czarnoleska
B. Leśmian, Urszula Kochanowska
J. Lechoń, Lutnia po Bekwarku, Do Szekspira
Z. Herbert, Tren Fortynbrasa, Mona Lisa
S. Grochowiak, Banko, Hamlet
W. Szymborska, Utopia
Malarstwo
J. Matejko, Jan Kochanowski nad zwłokami Urszulki
J. Matejko, Kazanie Skargi
Muzyka
J. Massenet, opera Don Kichot
R. Strauss, poemat symfoniczny Don Kichot
Ch. Gounod, opera Romeo i Julia- G. Verdi, opery Makbet, Falstaff
Film
Tron we krwi, reż. A. Kurosawa, 1957 (na podstawie Makbeta Szekspira)
Hamlet, reż. F. Zefirelli, 1990
Zakochany Szekspir, reż. J. Madden, 1998
Kod Leonarda da Vinci, reż. R. Howard, 2006
Don Kichot, reż. P. Yates, 2000
Słownik
stworzony przez Szekspira typ dramatu nowożytnego, kwestionujący zasady dramatu antycznego: trzech jedności, decorum, stosowności, ściśle określonej liczby aktorów na scenie (pojawiają się sceny zbiorowe, a nawet batalistyczne). Inna jest budowa utworu, w którym nie ma znanego ze starożytnego podziału na partie chóru, epejsodia i stasimony. Zamiast tego autor wprowadza akty, a w ich obrębie – sceny. W miejsce perypetii i katastrofy może występować kilka punktów kulminacyjnych. Sceny tragiczne bywają często przeplatane komicznymi, w dramacie pojawiają się elementy liryczne i epickie, a język charakteryzuje bohaterów i sytuacje, zatem może być zarówno podniosły, jak i skrajnie potoczny, rubaszny, a nawet wulgarny. Zdarzają się sceny okrutne, brutalne i drastyczne. Zmienia się koncepcja tragizmu, który nie wynika już z „niezawinionej winy”, spowodowanej wyrokami bogów i ciążącego nad bohaterami fatum, ale jest pochodną wolnych decyzji, podejmowanych świadomie, często również ze świadomością ich konsekwencji. Bohaterowie stawiani są w sytuacjach wymagających od nich opowiedzenia się po jednej ze stron, nie są wolni od wahań, dylematów moralnych, targających nimi sprzecznych emocji. Dzięki temu bywają niejednoznaczni, dynamiczni, co oznacza, że rozwijają się w trakcie trwania akcji, są zdolni do zmiany przekonań i postępowania, trudno od początku zakwalifikować ich jako postaci jednoznacznie szlachetne albo podłe
(wł. frasca – żart, drobiazg, figielek) – gatunek literacki stworzony przez Kochanowskiego (on też przyswoił polszczyźnie samo określenie, które funkcjonuje także w znaczeniu potocznym jako błahostka, coś nieistotnego, lekkiego), charakteryzujący się niewielkimi rozmiarami, dowcipnym, żartobliwym nastrojem, tematyką jednak niekoniecznie błahą: obyczajową, miłosną, filozoficzną. Fraszka zakończona jest często błyskotliwie podsumowującą ją puentą. Kochanowski pisał też fraszki o konstrukcji dramatycznej, opartej na dialogu, zbliżonej przez to do krótkich wierszowanych scenek
styl w sztuce i literaturze oraz wizja świata oparta na filozofii starożytnej i dziełach antycznych artystów. Ideą podstawową była wizja świata jako doskonałego dzieła sztuki stworzonego przez Boga – pierwszego i największego artystę (Deus artifex). Stąd człowiek‑twórca powinien naśladować dzieło Boga w jego najważniejszych cechach: porządku, harmonii, jasności i prostocie. Jego utwór ma być powszechnie zrozumiały, a więc uniwersalny. W tym celu trzeba ograniczać się do przedstawienia najbardziej charakterystycznych, istotnych elementów. Ważne jest również czerpanie z dotychczas sprawdzonych i „oswojonych” wzorców, co zapewni odbiorcom możliwość odnajdywania w nowym czegoś już znanego
gatunek epicki pisany prozą, odznaczający się zwartą konstrukcją, prostą akcją, zwykle jednowątkową fabułą. Tematem noweli jest na ogół ten moment w życiu bohatera, w którym następuje zagęszczenie wypadków i w konsekwencji zmiana jego losów. Na początku utworu ma miejsce nawarstwianie się konfliktów i przeciwstawnych racji, w dalszej części nagłe zwroty wypadków prowadzą do wyraźnego punktu kulminacyjnego. Zakończenie powinno zawierać mocną puentę. Za twórcę noweli uważa się Boccaccia, który nadał jej rysy obyczajowe i psychologiczne. Wyrosła ona jednak zapewne z tradycji ustnych opowiadań o „nowościach” (wł. novella), z plotek i anegdot, które powinny intrygować i zwodzić słuchacza tak, aby dał się zaskoczyć dowcipną czy pouczającą puentą. Tematyka i motywy nowel czerpane były również z baśniowych opowieści wschodnich, starożytnych, średniowiecznych legend i eposów rycerskich. W Polsce nazwa przyjęła się dopiero w XIX w., kiedy nowela stała się ulubionym gatunkiem pozytywizmu
(gr. parainesis – zachęcanie) – utwór o treści moralizatorskiej; zwrot bądź zdanie zawierające myśl umoralniającą
naśladowanie stylu sonetów Petrarki przez kolejne pokolenia poetów, którzy podejmowali zwłaszcza sposób opisu idealnego wyglądu ukochanej (postrzeganej jako ziemski anioł), dogłębną analizę uczuć i ich odcieni, przedstawianych za pomocą kontrastów: ognia i lodu, światła i ciemności, nieziemskiego szczęścia i otchłani rozpaczy. Charakterystycznym środkiem poetyckim jest u Petrarki także antyteza, czyli skontrastowanie ze sobą dwu skrajnie różnych znaczeniowo części wypowiedzi, np. miłość jest dobra, ale wywołuje złe skutki; w zimie czuję gorąco, w lecie zimno. Podobnym chwytem artystycznym jest oksymoron, polegający na zestawieniu ze sobą słów o przeciwstawnym znaczeniu, np. „martwe życie”, „bolesna radość”
gatunek liryki wywodzący się ze starożytności; wzorem dla potomnych były zwłaszcza pieśni Horacego. Początkowo był to utwór słowno‑liryczny, jeden z najstarszych gatunków poetyckich, sięgających tradycji ustnej. Pod wpływem poezji starożytnej (oda, anakreontyk) wykształciła się jako samodzielny gatunek poezji lirycznej
ukształtowany w Anglii za panowania Elżbiety I (1533–1603) i Jakuba I (1603–1625), kiedy zaczęto budować gmachy teatralne (m.in. szekspirowski The Globe), podobne do zakończonego wieżyczką barbakanu z zadaszonymi galeriami dla bogatszych widzów. Aktorzy grali na podwyższonej platformie, a wokół niej (z trzech stron) stała większość oglądających przedstawienie. Platforma kończyła się ścianą z drzwiami do garderoby i galerią do scen balkonowych. Scenografia ograniczała najczęściej do tablic z nazwami miejsc wydarzeń. Widz mógł się także zorientować, gdzie rozgrywa się akcja, śledząc wypowiedzi postaci. Aktorami w teatrze elżbietańskim mogli być wyłącznie mężczyźni, którzy grali także role kobiece. Występowali na ogół w kostiumach współczesnych. Cechą wyróżniającą ten rodzaj teatru była zatem znaczna umowność.
(gr. threnos, – lament) – (płacz, żal, tristia) – utwór poetycki, którego źródłem jest grecka poezja pogrzebowa. W starożytności tworzyli go Simonides i Pindar. Wyrażał żal po czyjejś śmierci, sławił czyny i przymioty zmarłego. W poezji polskiej upowszechnił się od czasu Trenów Kochanowskiego. Po nim tworzyli je m.in. S.F. Klonowic, D. Naborowski, S. Twardowski, W. Kochowski, Z. Morsztyn; współcześnie: K.I. Gałczyński, W. Broniewski, A. Kamieńska.