Przeczytaj
Początki
Nazwa „konserwatyzm” pochodzi z łaciny (conservare) i oznacza „zachowywać”. W przypadku tej doktryny chodzi o zachowanie stosunków społecznych jako gwarantów bezpieczeństwa i spokoju społecznego. Jak pisał w swoim dziele Rozważania o rewolucji we Francji Edmund BurkeEdmund Burke:
Rozważania na temat rewolucji we FrancjiNie lubię widzieć nic zmieniającego się, żadnego „osiągnięcia”, które jest bezwartościowe, żadnej łatwizny na obliczu świata. Nie należy zmieniać rzeczy już ustalonych i istniejących (…).
Źródło: Edmund Burke, Rozważania na temat rewolucji we Francji, Warszawa 2008, s. 37.
Nazwa doktryny została wprowadzona do literatury przez francuskiego konserwatystę François‑René de ChateaubriandaFrançois‑René de Chateaubrianda. Był on zwolennikiem restauracjirestauracji Burbonów po rewolucji we Francji, a w 1820 r. zaczął wydawać pismo „Konserwatysta”.
Elementy doktryny konserwatywnej
Rewolucja francuska doprowadziła nie tylko do obalenia monarchii absolutnej we Francji, ale również zburzyła równowagę europejską. Doktryna konserwatywna narodziła się w Wielkiej Brytanii, a relacje społeczne w tym państwie miały ogromny wpływ na jej kształt. Ponadto dość szybko rozprzestrzeniła się na całym kontynencie europejskim, a jej wpływ można dostrzec chociażby w postanowieniach kongresu wiedeńskiego. Podstawy, na których została ukształtowana, przedstawia schemat.
![Schemat przedstawia podstawy doktryny konserwatywnej. Poszczególne elementy stanowiące podstawę doktryny umieszczone zostały na kształcie okręgu. Zgodnie z umieszczeniem strzałek na schemacie, każdy element przechodzi w kolejny. Są to następujące elementy: tradycja, pragmatyzm, niedoskonałość ludzka, silne państwo, autorytet, organicyzm, hierarchia społeczna, duża rola kościoła, własność.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1b8nrBYeIb9C/1632486841/1xxiyG6XrVUtoDyT7cH9cxkXQD0kucjP.png)
Doktryna konserwatywna składa się z następujących elementów:
Cały gwałtowny krzyk przeciwko arystokracji to nic innego, jak tylko zwalczanie honoru i uprzywilejowania, które to uprzywilejowanie jest głęboko zakorzenione w zwyczajach, prawach i opinii publicznej naszego kraju [Anglii] i wyrasta z szacunku dla wieków. Krzyk ten wcale nie wywołuje strachu, ale oburzenie. (…) Arystokracja jest ozdobą obywatelskiego porządku. Jest ona korynckim kapitelem zwieńczającym społeczeństwo (…).
(Edmund Burke, Rozważania na temat rewolucji we Francji, Warszawa 2008, s. 153).
Konserwatyści byli przeciwnikami wolności jednostki, uważali, że nie potrafi ona właściwie jej używać i może tylko skrzywdzić siebie lub współobywateli. Byli również przeciwnikami demokracji, gdyż ich zdaniem niewykształcony lud może wybrać najgłupszych spośród siebie. Dlatego opowiadali się przeciwko idei umowy społecznej, która została rozpowszechniona w okresie oświecenia:
Społeczeństwo jest rzeczywiście umową, ale umową trwałą między wieloma generacjami ludzi: umową między tymi, którzy żyją teraz, a tymi, którzy umarli, i między tymi, którzy dopiero się w przyszłości urodzą. Każda umowa może być unieważniona, ale nie ta (…).
(Edmund Burke, Rozważania o rewolucji francuskiej, Warszawa 2008, s. 113).
Stąd wiara w rządy elit jako wykształconych i odpowiedzialnych., Duża rola Kościoła Jednak zdaniem konserwatystów autorytet państwa powinien być wsparty autorytetem Kościoła.
Wiemy, co jest lepsze, czujemy wewnętrznie, że religia jest mózgiem każdego społeczeństwa i środkiem całego dobra i porządku. Wiemy (…), że ateizm jest przeciwny nie tylko rozsądkowi, ale naszemu instynktowi, że bez religii nie można przetrwać długo (…).
(Edmund Burke, Rozważania o rewolucji francuskiej, Warszawa 2008, s. 107).
Tylko te dwie współdziałające ze sobą instytucje mogły utrzymać społeczeństwo w poszanowaniu prawa i tradycji., Tradycja Miała ona leżeć u podstaw konserwatywnego społeczeństwa. Tradycyjne były role społeczne, podkreślające znaczenie mężczyzny w rodzinie i wskazujące kobiecie miejsce opiekunki ogniska domowego, pozbawiając ją prawa do dysponowania majątkiem czy możliwości podejmowania samodzielnych decyzji życiowych. Tradycyjna była również wielopokoleniowość i nierozerwalność rodzin. To w rodzinach przekazywano tradycję, uczono pracy i odpowiedzialności, poszanowania autorytetów. W końcu to w rodzinie liczył się autorytet ojca. Rodzina pełniła również funkcję stratyfikacyjną. W literaturze można przeczytać, że w czasach panowania królowej Wiktorii gwarancją trwałości rodzin w konserwatywnej Wielkiej Brytanii były kochanki panów domu. Może właśnie przedmiotowy stosunek do kobiet z różnych grup społecznych, charakterystyczny dla początków konserwatyzmu, był powodem narodzin feminizmu w państwach anglosaskich., Hierarchia społeczna W doktrynie konserwatywnej bardzo mocno zakorzeniona była tradycyjna hierarchia społeczna. Zwolennicy doktryny uważali nierówności społeczne za naturalne odzwierciedlenie różnych ról i obowiązków. Ich zdaniem, pozycja jednostki była zdeterminowana przez szczęście i urodzenie. Tak więc konserwatyści z dużą ostrożnością podchodzili do procesów migracji społecznej., Organicyzm Społeczeństwa konserwatywne były zamknięte, hołdowały zasadzie organicyzmu. Jest to bezpośredni skutek ich hierarchizacji. Zdaniem konserwatystów, każdy członek społeczeństwa (w ich pojęciu wspólnoty) został postawiony przez los i tradycję na określonej pozycji w hierarchii i otrzymał konkretne zadania, które powinien wykonywać dobrze i odpowiedzialnie dla dobra wspólnego. Nie ma tu miejsca na osobiste ambicje czy awans społeczny. Bóg wyznacza nam miejsce w społeczeństwie, a państwo i Kościół pomagają nam wypełniać wolę Bożą. Przy tym podejściu konserwatyści nie proponowali jednak opieki państwa lub społeczeństwa nad wykluczonymi grupami społecznymi, pozostawiając zainteresowanie nimi organizacjom charytatywnym., Własność Ważnym czynnikiem charakteryzującym każdą doktrynę polityczną jest jej stosunek do własności i gospodarki. Konserwatyści podkreślali znaczenie własności prywatnej jako wartości gwarantującej poczucie bezpieczeństwa. Nakładali również na państwo obowiązek ochrony tej własności. Byli zwolennikami wolnej konkurencji i braku ingerencji państwa w gospodarkę, równocześnie podkreślając znaczenie trwałych majątków i tradycji w zarządzaniu nimi., Pragmatyzm Kończąc charakterystykę klasycznego konserwatyzmu z przełomu XVIII i XIX w., trzeba jeszcze wskazać na charakterystyczny dla tej doktryny pragmatyzm i niechęć do zmian:
Nie należy zmieniać rzeczy już ustalonych i istniejących– napominał Edmund Burke. Konserwatyści byli zwolennikami kształtowania działań przez praktyczne okoliczności i cele. Ich następcy dostrzegli zmiany cywilizacyjne i uznali konieczność rewizji założeń doktryny. Nigdy jednak nie byli skłonni uznać zmian rewolucyjnych.
Niedoskonałość ludzka
Konserwatyści, w przeciwieństwie do liberałów, wierzyli, że każdy człowiek jest obciążony grzechem pierworodnym i dlatego przez całe życie ma większą skłonność do czynienia zła niż dobra. Stąd konieczność oparcia się na autorytecie państwa i Kościoła, które, wprowadzając surowe kary, powinny zapewnić bezpieczeństwo i swoimi działaniami powstrzymywać i bronić jednostkę przed jej naturalnymi skłonnościami. Zdaniem przedstawicieli konserwatyzmu „korzenie zła tkwią w jednostce, a nie w społeczeństwie”. Natomiast dla poczucia bezpieczeństwa jednostki potrzebują życia w uporządkowanych wspólnotach, ponieważ są zepsute moralnie, skażone przez egoizm.
Silne państwo
Trudno się dziwić, że wychodząc z takiego założenia, konserwatyści byli zwolennikami silnego państwa, które mogłoby utrzymać porządek wśród zdemoralizowanych jednostek. Konserwatyści nie wierzyli przy tym w możliwość resocjalizacji. Ich zdaniem od popełnienia zbrodni powstrzymywać może jedynie surowość kary.
Autorytet
Silne państwo to władza oparta na autorytecie elit, przywództwo wywodzące się z arystokratycznego urodzenia i wychowania. To przejęcie z pokolenia na pokolenie prawa do kierowania państwem i społeczeństwem oraz odpowiedzialności za podejmowane w imieniu państwa i społeczeństwa decyzje. Konserwatyści byli przekonani, że prawo arystokratów do sprawowania władzy wynika z ich urodzenia, a także z tradycji sprawowania władzy przez ich przodków, wychowania młodego pokolenia do decydowania i odpowiedzialności za swoje decyzje, w końcu z odpowiedniego kształcenia elit. Ponieważ dostęp do edukacji był ograniczony, zdaniem konserwatystów należało również ograniczyć dostęp do sprawowania władzy. Edmund Burke w Rozważaniach o rewolucji francuskiej pisał:
Cały gwałtowny krzyk przeciwko arystokracji to nic innego, jak tylko zwalczanie honoru i uprzywilejowania, które to uprzywilejowanie jest głęboko zakorzenione w zwyczajach, prawach i opinii publicznej naszego kraju [Anglii] i wyrasta z szacunku dla wieków. Krzyk ten wcale nie wywołuje strachu, ale oburzenie. (…) Arystokracja jest ozdobą obywatelskiego porządku. Jest ona korynckim kapitelem zwieńczającym społeczeństwo (…).
(Edmund Burke, Rozważania na temat rewolucji we Francji, Warszawa 2008, s. 153).
Konserwatyści byli przeciwnikami wolności jednostki, uważali, że nie potrafi ona właściwie jej używać i może tylko skrzywdzić siebie lub współobywateli. Byli również przeciwnikami demokracji, gdyż ich zdaniem niewykształcony lud może wybrać najgłupszych spośród siebie. Dlatego opowiadali się przeciwko idei umowy społecznej, która została rozpowszechniona w okresie oświecenia:
Społeczeństwo jest rzeczywiście umową, ale umową trwałą między wieloma generacjami ludzi: umową między tymi, którzy żyją teraz, a tymi, którzy umarli, i między tymi, którzy dopiero się w przyszłości urodzą. Każda umowa może być unieważniona, ale nie ta (…).
(Edmund Burke, Rozważania o rewolucji francuskiej, Warszawa 2008, s. 113).
Stąd wiara w rządy elit jako wykształconych i odpowiedzialnych.
Duża rola Kościoła
Jednak zdaniem konserwatystów autorytet państwa powinien być wsparty autorytetem Kościoła.Wiemy, co jest lepsze, czujemy wewnętrznie, że religia jest mózgiem każdego społeczeństwa i środkiem całego dobra i porządku. Wiemy (…), że ateizm jest przeciwny nie tylko rozsądkowi, ale naszemu instynktowi, że bez religii nie można przetrwać długo (…)
.
(Edmund Burke, Rozważania o rewolucji francuskiej, Warszawa 2008, s. 107).
Tylko te dwie współdziałające ze sobą instytucje mogły utrzymać społeczeństwo w poszanowaniu prawa i tradycji.
Tradycja
Miała ona leżeć u podstaw konserwatywnego społeczeństwa. Tradycyjne były role społeczne, podkreślające znaczenie mężczyzny w rodzinie i wskazujące kobiecie miejsce opiekunki ogniska domowego. Tradycyjna była również wielopokoleniowość i nierozerwalność rodzin. To w rodzinach przekazywano tradycję, uczono pracy i odpowiedzialności, poszanowania autorytetów. W końcu to w rodzinie liczył się autorytet ojca. Rodzina pełniła również funkcję stratyfikacyjną.
Hierarchia społeczna
W doktrynie konserwatywnej bardzo mocno zakorzeniona była tradycyjna hierarchia społeczna. Zwolennicy doktryny uważali nierówności społeczne za naturalne odzwierciedlenie różnych ról i obowiązków. Ich zdaniem, pozycja jednostki była zdeterminowana przez szczęście i urodzenie. Tak więc konserwatyści z dużą ostrożnością podchodzili do procesów migracji społecznej.
Organicyzm
Społeczeństwa konserwatywne były zamknięte, hołdowały zasadzie organicyzmu. Jest to bezpośredni skutek ich hierarchizacji. Zdaniem konserwatystów, każdy członek społeczeństwa (w ich pojęciu wspólnoty) został postawiony przez los i tradycję na określonej pozycji w hierarchii i otrzymał konkretne zadania, które powinien wykonywać dobrze i odpowiedzialnie dla dobra wspólnego. Nie ma tu miejsca na osobiste ambicje czy awans społeczny. Bóg wyznacza nam miejsce w społeczeństwie, a państwo i Kościół pomagają nam wypełniać wolę Bożą. Przy tym podejściu konserwatyści nie proponowali jednak opieki państwa lub społeczeństwa nad wykluczonymi grupami społecznymi, pozostawiając zainteresowanie nimi organizacjom charytatywnym.
Własność
Ważnym czynnikiem charakteryzującym każdą doktrynę polityczną jest jej stosunek do własności i gospodarki. Konserwatyści podkreślali znaczenie własności prywatnej jako wartości gwarantującej poczucie bezpieczeństwa. Nakładali również na państwo obowiązek ochrony tej własności. Byli zwolennikami wolnej konkurencji i braku ingerencji państwa w gospodarkę, równocześnie podkreślając znaczenie trwałych majątków i tradycji w zarządzaniu nimi.
Pragmatyzm
Kończąc charakterystykę klasycznego konserwatyzmu z przełomu XVIII i XIX w., trzeba jeszcze wskazać na charakterystyczny dla tej doktryny pragmatyzm i niechęć do zmian: Nie należy zmieniać rzeczy już ustalonych i istniejących
– napominał Edmund Burke. Konserwatyści byli zwolennikami kształtowania działań przez praktyczne okoliczności i cele. Ich następcy dostrzegli zmiany cywilizacyjne i uznali konieczność rewizji założeń doktryny. Nigdy jednak nie byli skłonni uznać zmian rewolucyjnych.
Zastanów się, które z założeń doktryny konserwatywnej miały wpływ na rozwój gospodarczy państw europejskich.
Nie tylko w Wielkiej Brytanii
Źródło ilustracji: domena publiczna.
Konserwatyzm też się zmienia
W drugiej połowie XIX w. zmieniał się również anglosaski model konserwatyzmu. Pojawił się tzw. konserwatyzm paternalistycznypaternalistyczny. Za jego twórcę uznaje się Benjamina DisraelegoBenjamina Disraelego, premiera Wielkiej Brytanii w latach 1874–1880.
W swojej filozofii politycznej Disraeli podkreślał zasadę obowiązku społecznego. Opowiadał się przeciwko postępującej industrializacji, nierówności ekonomicznej oraz rewolucyjnemu wrzeniu.
Ideologie polityczneNarastająca nierówność społeczna stanowiła, według Disraelego, zarzewie rewolucji. Reforma byłaby więc rozsądna, ponieważ, powstrzymując falę rewolucji, wyszłaby w ostatecznym rachunku na dobre bogatym. Disreali odwoływał się zarazem do wartości moralnych. Dawał do zrozumienia, że majątek i przywileje pociągają za sobą zobowiązania społeczne, w szczególności zaś odpowiedzialność za osoby biedne i gorzej sytuowane. Opierał się w tym na organicznym konserwatywnym poglądzie, zgodnie z którym zaakceptowanie obowiązków i powinności spaja społeczeństwo. Wierzył, że społeczeństwo jest hierarchiczne z natury, lecz uważał, że nierówności pod względem majątku czy przywilejów społecznych są przesłanką do nierównego podziału obowiązków.
Źródło: Andrew Heywood, Ideologie polityczne, Warszawa 2007, s. 100.
Jak wynika z krótkiego fragmentu książki A. Heywooda, zwolennicy konserwatyzmu anglosaskiego dostrzegali zagrożenia związane z brakiem reform i nierównościami społecznymi, dlatego anglosaska odmiana konserwatyzmu, kontynuowana przez sir Randolpha ChurchillaRandolpha Churchilla, przybrała formę tzw. demokracji torysowskiejtorysowskiej. Oznaczało to z jednej strony szacunek i niezmienność dawnych instytucji, monarchii, Kościoła, Izby Lordów, z drugiej zaś – dostrzegano potrzebę szerszego poparcia społecznego. Konserwatyści doszli do wniosku, że można reformować państwo, poszerzając obszar wolności jednostki i wprowadzając zasady demokracji, jednocześnie reformując system redystrybucji podatków. Równoległość tych działań miała im zapewnić szersze poparcie społeczne. Był to może jeden z powodów braku ruchów rewolucyjnych w XX‑wiecznej Wielkiej Brytanii i obrony demokracji w dwudziestoleciu międzywojennym, mimo targających nią kryzysów.
Wskaż różnice w postrzeganiu konserwatyzmu w Wielkiej Brytanii i państwach Europy kontynentalnej.
Słownik
ruch radykalny powstały w Wielkiej Brytanii w XIX w., walczący o prawa socjalne i polityczne robotników; miał ogólnonarodowy zasięg
wg K. Loewensteina: konstytucja istniejąca w państwie niedemokratycznym, która dość wiernie oddaje faktyczną strukturę władzy i służy jej utrwaleniu
pogląd, zgodnie z którym społeczeństwo jest jak funkcjonujący organizm biologiczny wyższego rzędu; każdy członek społeczeństwa ma jasno określone funkcje i zadania i powinien je spełniać dla wspólnego dobra
ingerencja w życie innej osoby lub grupy społecznej motywowana chęcią ochrony jej przed popełnianiem błędów; w polityce przekonanie jednej grupy społecznej lub władzy o własnej nieomylności i brak zaufania do innych grup społecznych; przekonanie o konieczności objęcia ich opieką i wskazania właściwego sposobu postępowania
w odniesieniu do historii – przywrócenie obalonej dynastii lub dawnego ustroju w państwie
pionowa – zmiana pozycji w hierarchii społecznej związana ze zmianą pracy, uzyskaniem wykształcenia; awans lub degradacja w strukturze społecznej
pozioma – zmiana miejsca w ramach tej samej grupy społecznej lub tego samego poziomu hierarchii
zróżnicowanie społeczne zakładające występowanie w społeczeństwie określonej hierarchii (warstwy społeczne); podział pod względem dochodów, wykształcenia
stronnictwo polityczne w Wielkiej Brytanii powstałe w II połowie XVII w. po wojnie domowej w Anglii; reprezentowało poglądy konserwatywne; dzisiejsza partia konserwatywna