Powstanie warszawskie wybuchło 1 sierpnia 1944 roku o godz. 17.00. Żołnierze Armii KrajowejArmia Krajowa (AK)Armii Krajowej, wykorzystując efekt zaskoczenia, szybko opanowali wiele dzielnic, budząc ogromną radość wśród mieszkańców Warszawy. Na murach malowano plany miasta, na których zaznaczano zdobyte przez powstańćów strategiczne cele. Ludzie wylegli na ulice – tańczyli i śpiewali, pozdrawiali powstańców, rzucali w ich stronę kwiaty. Z głośników zamontowanych na słupach płynęły dźwięki Mazurka Dąbrowskiego. Na budynkach szybko zawisły biało‑czerwone flagi. Po niemal pięciu latach hitlerowskiego terroru warszawiacy poczuli, że nadeszła godzina wyzwolenia i czas rozrachunku z niemieckim okupantem.

RgdbaQZtFRIQy

Zdjęcie przedstawia miejską ulicę z kamienicami po jednej stronie. Po ulicy poruszają się dwa samochody, środkiem idą ludzie. Przy krawężniku stoją balony z winem, kanki, kartony.

W tych pierwszych dniach zbiorowej euforii powstańcy byli witani wszędzie jak bohaterowie. Wielu cywilów oferowało swoją pomoc, chcąc przyłączyć się do oddziałów AK. Warszawiacy budowali barykady, wykorzystując wszystko, co znajdowało się w ich zasięgu – meble, stare wozy, tramwaje. Organizowano kuchnie polowe, kuto przejścia pomiędzy piwnicami, gromadzono wodę do gaszenia pożarów.

R1b7pszJI9S711

Zdjęcie przedstawia barykadę usypaną z ziemi i gryzu na jednej z ulic miasta. Na barykadzie wbita jest polska flaga. W tle kamienica i grupa ludzi stojąca w bramie kamienicy, przy zakładzie fotograficznym.

Dowództwo AK liczyło na to, że aprowizacjęaprowizacjaaprowizację ludności cywilnej zapewnią zdobyte przez polskich żołnierzy magazyny żywnościowe. Wielu warszawiaków przeczuwało, że zbliża się powstanie, i już wcześniej zaczęli gromadzić zapasy. Byli jednak i tacy, którzy do końca nie wiedzieli o jego planowanym wybuchu. Mirona Białoszewskiego, późniejszego autora Pamiętnika z powstania warszawskiego, „godzina Wgodzina Wgodzina W” zastała w czasie wizyty u znajomych. Przez kilka dni Białoszewski nie mógł wrócić do rodziny znajdującej się w innej dzielnicy miasta.

Adolf Hitler, rozwścieczony informacją o „buncie polskich bandytów”, wydał okrutny wyrok na Warszawę oraz jej mieszkańców:

Do miasta skierowano ogromne siły niemieckie, mające nie tylko tłumić powstanie, ale także siać terror wśród cywilów. Ponurą sławą okryły się zwłaszcza oddziały dowodzone przez Oskara Dirlewangera, złożone przede wszystkim z byłych więźniów, ludzi zdegenerowanych, lubujących się w zadawaniu cierpienia. Dirlewangerowcy traktowali Warszawę jak obszar polowania.

RcJnwSjMMxEQV

Zdjęcie przedstawia ruiny domu na jednej z ulic miasta. Z lewej strony dopalająca się część kamienicy.

Ludność cywilna Warszawy, miasta liczącego przed wojną ponad milion mieszkańców, uchodzącego za jedno z najbardziej eleganckich i najszybciej rozwijających się w Europie, określana jest często mianem „cichego bohatera walczącej stolicy”. Każdy kolejny dzień był w przypadku tych ludzi wypełniony heroiczną walką o przetrwanie. Nieustające naloty, przeraźliwy huk uderzających w budynki pocisków z wyrzutni rakietowych nazywanych w Warszawie „szafami” lub „krowami”, gwałty, zbiorowe egzekucje to tylko część tego, z czym musieli mierzyć się mieszkańcy miasta.

RhtTCPb8a9kTS1

Zdjęcie przedstawia warszawską ulicę. Po obu jej stronach płoną kamienice. Ulica zasnuta jest dymem.

Kiedy zaczęło brakować pożywienia, z ulic szybko zniknęły psy, koty i gołębie. Niemcy odcięli dostęp do większości studni, palili szpitale, mordując nie tylko chorych, ale także personel medyczny. Ranni, poparzeni przez bomby, skrajnie wyczerpani ludzie umierali w męczarniach. Operacje, w tym amputacje, przeprowadzano bez znieczulenia wszędzie, gdzie tylko znalazło się miejsce. Choć działała powstańcza poczta, ludzie mieli coraz większe trudności ze zdobywaniem wieści o swoich bliskich. 

Dowództwo Armii Krajowej zdawało sobie sprawę z fatalnego położenia ludności cywilnej. Rosło niezadowolenie, wielu ludzi zaczęło obwiniać o swój tragiczny los powstańców. 

Warszawiacy kochali swoje miasto, wielu z nich włożyło ogromny wysiłek we wsparcie powstania, nie było jednak szansy na szczęśliwe zakończenie tej historii. Kolejne, odbijane przez Niemców dzielnice zamieniały się w gruzowiska. Zrozpaczeni warszawiacy obserwowali zagładę miasta, zastanawiając się, jaki los ich czeka.

Na początku października dowódca AK – Tadeusz „Bór” Komorowski zdecydował się poddać powstanie niemieckiemu dowództwu. Ludność cywilna miała zostać ewakuowana do obozu przejściowego w Pruszkowieobóz przejściowy w Pruszkowieobozu przejściowego w Pruszkowie, żołnierze AK zyskali natomiast status jeńców wojennych.

R1e1ucWLvYyu8

Zdjęcie lotnicze dużej części zniszczonej nalotami Warszawy. W całym kadrze ukazane są ruiny domów.

W czasie powstania życie straciło ponad 180 tys. cywilów i 18 tys. powstańców. Około 60 tys. warszawiaków zostało wysłanych przez Niemców do obozów koncentracyjnych, 90 tys. do obozów pracy przymusowej w III Rzeszy, 17 tys. do obozów jenieckich. Wielu z nich nigdy nie udało się powrócić do domów. Szacuje się także, że od kilkuset do kilku tysięcy ludzi ukrywało się po upadku powstania w gruzach Warszawy aż do wyzwolenia miasta przez wojska sowieckie. Określa się ich mianem warszawskich robinsonów.

Zaraz po zakończeniu wojny Warszawę odwiedził amerykański generał Dwight D. Eisenhower. Był wstrząśnięty tym, co zobaczył. Miał stwierdzić:

Temat powstania warszawskiego w okresie komunizmu był niewygodny dla władz. Rola Armii Krajowej, jako sił zbrojnych podległych rządowi polskiemu w Londynie, była marginalizowana. Jednocześnie wielu żołnierzy AK skazano na śmierć, inni odsiadywali długoletnie wyroki w stalinowskich więzieniach.

Pamięć o tym zrywie była jednak podtrzymywana. Ludność cywilna, która powróciła do swojego miasta, najpierw brała udział w ekshumacjachekshumacjaekshumacjach poległych, składała zeznania w procesach dotyczących zbrodni hitlerowskich, następnie odbudowywała z wielkim zaangażowaniem Warszawę. Przede wszystkim jednak warszawiacy pamiętali o tym, co działo się w Warszawie w czasie tych 63 dni. Stali się strażnikami opowieści o zagładzie milionowego miasta. Dziś rolę tę przejęło Muzeum Powstania Warszawskiego, w którym oprócz historii powstania, można zapoznać się z relacjami jego uczestników i tych, którzy byli świadkami zrywu – cywilnych mieszkańców miasta.

Słownik