Gdzie rozpoczęła się filozofia i dlaczego akurat w Grecji?

Od czasów przybycia na południową część Bałkanów Grecy byli ludem ekspansywnych nomadów, otwartym na inne kultury i chętnie przyswajającym ich zdobycze techniczne. Po przejściu na osiadły tryb życia i stworzeniu odrębnych, acz podobnych polis, uprawiali handel na terenie całego Morza Śródziemnego i prowadzali kolonizację odległych krain, aż w VI w. p.n.e. Grecja stała się potężną, wysoko rozwiniętą cywilizacją. Każda cywilizacja tworzy własną mitologię, opisującą ich historię i tłumaczącą funkcjonowanie świata, jednak z czasem legendy przestają wystarczać. Gdy mitologia nie spełnia już intelektualnych potrzeb człowieka, a nauka jeszcze się nie rozwinęła, Grecy dokonują fenomenu – tworzą własną filozofięfilozofiafilozofię.

„Filozofia” oznacza „umiłowanie mądrości”, a więc przekonanie, że mądrość jest czymś najważniejszym, czemu warto poświęcić uwagę, a nawet całe życie. Grecja stała się kolebką europejskiej filozofii dzięki temu, że właśnie tam, w czasach antyku, postanowiono racjonalnie i całościowo wytłumaczyć otaczający nas świat.

Kim było siedmiu mędrców i dlaczego było ich jedenastu?

Filozofia, będąca „umiłowaniem mądrości”, nie pojawiła się nagle i niespodziewanie. Przed jej zaistnieniem działało siedmiu mędrców, niezwiązanych ze sobą myślicieli, których praca przypada na okres od końca VII do połowy VI w. Dawali oni praktyczne rady dotyczące życia codziennego i tego, jak powinni postępować Grecy w stosunku do innych narodów, takich jak Persowie. Duży problem stanowi wymienienie ich imion – analizując źródła okazuje się, że można ich wymienić dziesięciu, a nawet jedenastu. Powtarzają się tylko cztery imiona: Bias z Pireny (znany polityk), Pittakos z Mityleny (władca tego miasta), Solon z Aten (prawodawca ateński) i Tales z Miletu.

Kto był pierwszym filozofem i dlaczego akurat Tales?

R1eoWpSO1iqsO1Ilustracja twierdzenia Talesa

Grafika przedstawia dwie proste przecinające się w punkcie A. Proste przecinają się w punkcie A tworząc kąt ostry. Poniżej dwie równoległe do siebie proste przecinające te pierwsze. Zaznaczone są punkty przecięć de, E, be, ce. Wszystkie linie tworzą kształt trójkąta.

Ostatni z wymienionych mędrców bywa nazywany pierwszym filozofem z dwóch powodów. Po pierwsze, Arystoteles (we wstępnym rozdziale Metafizyki) jako pierwszy dokonał wykładu historii filozofii i rozpoczął ją właśnie od Talesa. Po drugie, jako pierwszy szukał archéarchéarché, prazasady rządzącej całym światem i podstawy wszelkiego życia. Uznał, że jest nią woda, i tym jednym stwierdzeniem, które brzmi dziś wręcz banalnie, odciął się od mitologicznego rozumienia świata i zapoczątkował filozofię, z której powstaną wszystkie nauki.

Czym zajmowała się na początku filozofia i dlaczego akurat przyrodą?

Jeżeli mity nie wystarczają do opisu świata, a nauka jeszcze nie powstała, to człowiek intuicyjnie dąży do opisu rzeczywistości jako posiadającej sens i zasadę swojego istnienia. Myślenie o arché z konieczności było myśleniem o jednej zasadzie, pierwotnym żywiole, dzięki któremu istniejemy my sami i wszystko, co nas otacza. Rzecz szczególna, że grecka filozofia nie zaczęła się na terytorium samej Grecji, a w Milecie i Efezie, jej koloniach znajdujących się w Azji Mniejszej, zwanych wtedy Jonią. Historycznie pierwszym nurtem filozofii, jest więc jońska filozofia przyrodyjońska filozofia przyrodyjońska filozofia przyrody, uprawiana przez Talesa, Anaksymandra i Anaksymenesa, a później także przez Heraklita z Efezu.

Niemal równolegle, po przeciwnej stronie Grecji, zaczął powstawać zupełnie inny nurt filozofii. W koloniach greckich w południowej Italii, zwanej wtedy Wielką Grecją działało tajne stowarzyszenie pitagorejczyków, mistyczno‑religijny ruch filozoficzny, który za arché uważał liczbę. W przeciwieństwie do myślicieli jońskich nie upatrywał zasady rzeczywistości w którymś z żywiołów, lecz w regułach, które odkrywa matematyka. Światem rządzą proporcje matematyczne, a wszystko, co w nim zachodzi, da się tłumaczyć za pomocą matematycznych wzorów i relacji. Ten na wpół religijny ruch strzegł swoich nauk na tyle skutecznie, że spopularyzował je dopiero Platon.

Trochę później w zachodnich koloniach greckich rozwinie się filozofia eleatów zapoczątkowana przez Parmenidesa z Elei. Ten filozof twierdził mianowicie, że świat zjawisk z jego różnorodnością i zmiennością jest tylko złudzeniem, a prawdziwie istnieje tylko jeden, odwieczny i niezmienny byt.

Co nastało po jońskiej filozofii przyrody?

Jońscy filozofowie wytyczyli szlak rozwoju filozofii. Kolejne pokolenia myślicieli rozważały podobne zagadnienia, dotyczące tego jak funkcjonuje otaczający nas świat, byli jednak bogatsi o ich doświadczenia i wnioski. Aby pogodzić niezmienność bytu i zmienność rzeczywistości, trzeba było zerwać z monistycznym tłumaczeniem świata przez jedną zasadniczą pramaterię. Ważnym okazało się nie tylko szukanie arché, ale także szczegółowych mechanizmów, którymi rządzi się rzeczywistość. Jaka jest zasada przyrody? Jaka była pierwotna materia? Były to naczelne pytania stawiane przez tych filozofów. Ten nowy ruch filozoficzny możemy nazwać pluralizmem, a jego najbardziej dziś znanym przedstawicielem jest Empedokles. Ostatnim filozofem pierwszego okresu filozofii zasługującym na szczególną uwagę jest Demokryt z Abdery uznany za ojca materializmu. Filozof doszedł do wniosku, że wszystko, co nas otacza, a także my sami, składa się z niepodzielnych atomów i próżni.

Kto w filozofii jako pierwszy skupił się na człowieku i dlaczego akurat sofiści?

Gdy filozofia nauczyła się analizować otaczającą nas rzeczywistość, dyskutować o niej w sposób niemal naukowy, nadszedł czas na przesunięcie punktu ciężkości. Odtąd najważniejszym tematem rozważań nie był już świat, a żyjący w nim człowiek. Ta zmiana dokonała się dzięki sofistom. Stworzyli oni bardzo niejednorodny prąd intelektualny, który miał kilka cech wspólnych. Wszyscy byli prywatnymi nauczycielami wybitnych polityków i mówców greckich, a nawet poetów i dramaturgów. Czyniąc człowieka centralnym punktem rozważań, wskazywali drogi, dzięki którym może on osiągnąć praktyczne cele i szczęśliwe życie, opływające w dostatki. Łączył ich także relatywizm, a więc przekonanie, że każdy z nas musi sam oceniać co jest prawdą, jak postępować i na czym polega cnota.

Filozofia rozwijała się dotąd w greckich koloniach, a dzięki sofistom przeniosła się do Aten, które stały się jej stolicą. Gdy szczyt popularności zaczęła osiągać sofistyka, wystąpił przeciwko niej Sokrates. Dowodził, że wszystkie cnoty i wartości są obiektywne (takie same dla wszystkich) i racjonalne. Dzięki rozumowi możemy je poznać, a przez to samodzielnie realizować, stając się dobrymi i prawymi ludźmi.

REafgD7SiOrKaJacques‑Louis David, Śmierć Sokratesa, 1787

Obraz malarski Jacquesa-Louisa Davida przedstawia "Śmierć Sokratesa". W centrum obrazu Sokrates siedzi na łożu. Przemawia do zebranych wokół niego uczniów. Jeden z uczniów podaje Sokratesowi naczynie z trucizną. Uczniowie wpatrują się w swojego mistrza. Niektórzy płaczą, załamują ręce lub są zamyśleni.

Kto jako pierwszy stworzył system filozoficzny w antycznej Grecji i dlaczego akurat Platon?

Najwybitniejszym uczniem Sokratesa okazał się Platon. Jego wielkość polega na tym, że stworzył pierwszy system filozoficzny. Twórczo rozwinął w nim wszystkie zdobycze dotychczasowej filozofii: rozważania jońskich filozofów przyrody, wyniki badań pitagorejczyków, odkrycia materializmu i naukę moralną Sokratesa, pominął jednak i przeciwstawił się relatywizmowi sofistów oraz atomistycznemu materializmowi Demokryta. Filozofia była więc w jego mniemaniu wszechogarniającym systemem wiedzy, dzięki któremu możemy wytłumaczyć wszystkie zjawiska zachodzące w świecie – opisać całą rzeczywistość. Założył też pierwszy uniwersytet, zwany Akademią. Platon wywarł olbrzymi wpływ na europejską myśl filozoficzną, wszystkie systemy idealistyczne nawiązywały do jego poglądów.

Dlaczego mówi się, że w zasadzie Grecy powiedzieli już wszystko?

Od Platona zaczyna się tworzenie rozbudowanych, złożonych systemów filozoficznych. Jego uczeń Arystoteles stworzy kolejny, otworzy też drugą szkołę filozoficzną. Platońska Akademia i arystotelesowski Likejon staną się pierwszymi uczelniami, dzięki którym nauka będzie mogła się swobodnie rozwijać. Wszystkie nauki będą bezpośrednio lub pośrednio wyłaniać się z filozofii, dzięki której mogły zaistnieć jako osobne dziedziny wiedzy. Niemal równocześnie z powstaniem tych szkół zakończy się epoka helleńska, a rozpocznie hellenistyczna, w której aż po kres antyku dominować będą nowe systemy: epikurejski, sceptycki i stoicki. Średniowieczna filozofia chrześcijańska opierać się będzie na filozofii Platona i Arystotelesa, a myśliciele nowożytni będą chętnie sięgać po antyczne idee, aby za ich pomocą dystansować się do wieków średnich. Sprawia to, że myśl filozoficzna pierwszych filozofów greckich wytyczy drogę rozwojową całej filozofii, utrze się kolokwialne stwierdzenie, że zasadniczo Grecy powiedzieli wszystko, co było do powiedzenia. Spotkać można się także ze zdaniem, że skoro Platon zaprezentował pierwszy pełny system filozoficzny, to kolejne 2500 lat rozwoju filozofii są tylko przypisami do Platona.

Słownik