Przeczytaj
Akumulacyjna działalność lądolodu
Podczas zlodowaceń plejstoceńskich obszar Niżu Środkowoeuropejskiego został pokryty grubą pokrywą utworów morenowych składających się z głazów, żwirów, piasków i gliny przyniesionych przez lądolód, zwaną niekiedy także morenąmoreną.
Rzeźbotwórcza działalność lądolodu i rodzaje form rzeźby powstających w jej wyniku zależą od fazy zlodowacenia. W początkowej fazie, kiedy lądolód zwiększa swój zasięg, dominuje erozja lodowcowa, o której przeczytasz w materiale „Rodzaje i skutki erozji lodowców górskichRodzaje i skutki erozji lodowców górskich”. Gdy czoło lądolodu przesuwa się naprzód, materiał morenowy nie jest osadzany, ale wędruje w masie lodowcowej. Zwiększający swój zasięg lądolód powoduje przemieszczenie na duże odległości okruchów skalnych i głazów narzutowych, zwanych także eratykamieratykami lub narzutniakami. Przed nasuwającym się czołem lądolodu powstają wały, garby i pagóry spiętrzonej moreny czołowej zbudowanej ze starszych osadów, odkłutych od podłoża i spiętrzonych.
W fazie postoju lądolodu, kiedy jego czoło nie zmienia położenia – takie warunki występują wtedy, gdy topnienie lodu w jest równe jego dostawie – materiał morenowy osadza się, tworząc charakterystyczne formy rzeźby terenu. Na przedpolu lądolodu formują się wały lub pagórki akumulacyjnej moreny czołowej.
Ostatnią fazą jest recesja lądolodu, podczas której wskutek topnienia wycofuje się on z zajętego obszaru i w wielu miejscach przekształca w martwy lód. W tej fazie powstają lub odsłaniają się takie formy akumulacyjne, jak np.: morena denna tworząca lekko faliste lub płaskie równiny, sandry, czyli rozległe stożki napływowe utworzone ze żwiru i piasku, osadzane przez wody fluwioglacjalne przed czołem lądolodu oraz ozy, kemy i terasy kemowe. Poznajmy dokładniej niektóre spośród tych form.
Do najważniejszych akumulacyjnych form rzeźby polodowcowej wykształconych w fazie postoju i recesji lądolodu należą:
morena denna – to zmiennej grubości warstwa materiału skalnego pochodzącego głównie z niszczenia (zdzierania) podłoża; materiał morenowy jest transportowany i wytopiony z lądolodu, a następnie osadzany w czasie jego zanikania, czyli deglacjacji na powierzchni terenu; rzeźba obszarów moreny dennej ma charakter płaskiej lub falistej równiny, a obniżenia w jej powierzchni wypełniają rozległe i płytkie jeziora;
akumulacyjna morena czołowa – powstaje równolegle do czoła lądolodu niezmieniającego swego położenia w dłuższym czasie, co powoduje, że duże ilości materiału morenowego (powierzchniowego, wewnętrznego i dennego) pochodzącego z topniejącego lądolodu są gromadzone ciągle w tym samym miejscu, co prowadzi do powstania wału o długości od kilku do kilkunastu kilometrów i przebiegu równoległym do czoła lądolodu; jeżeli czoło lądolodu zmienia swoje położenie na niewielkiej powierzchni (oscyluje), powstają ciągi moren czołowych położonych jeden za drugim lub nawet przylegających do siebie, a pooddzielanych podłużnymi zagłębieniami;
głazy narzutowe (eratyki) – to duże bloki skał naniesione przez lądolód; zwykle są obtoczone w czasie transportu; na podstawie ich rozprzestrzenienia można określić kierunki ruchu lodu i ustalić centrum zlodowacenia; największym znanym głazem narzutowym w Polsce jest Trygław z ciemnoszarego gnejsu, znajdujący się w województwie zachodniopomorskim (obwód ok. 50 m, długość 16 m, szerokość 11 m, łączna wysokość 7,8 m, objętość ok. 700 m³, szacowana masa ok. 2000 t), a w Europie Ehalkivi w Estonii z granitu pegmatytowego (wysokość 7,6 m, długość 16,5 m, szerokość 14,3 m, objętość 930 m³, szacowana masa 2500 t).
Akumulacyjna działalność wód z topniejącego lądolodu
Budująca działalność lądolodów dotyczy zarówno przedstawionych form powstałych w wyniku ich bezpośredniej działalności, jak również wód z topniejącego lodu – więcej informacji na ten temat znajdziesz w materiale „Działalność wód fluwioglacjalnychDziałalność wód fluwioglacjalnych”.
Do form akumulacyjnych ukształtowanych przez wody z topniejącego lądolodu należą m.in.:
sandry – to rozległe, płaskie stożki napływowe zbudowane ze żwirów i piasków ułożonych warstwami, osadzanych na przedpolu lądolodu przez wody fluwioglacjalne przedostające się przez pas moren czołowych; stożki te są lekko nachylone w kierunku odpływu wód lodowcowych, niekiedy łączą się, tworząc rozległe pola sandrowe o niemal płaskiej powierzchni;
ozy – tworzą się w czasie postoju lądolodu, kiedy to w szczelinach i tunelach lodowcowych osadzają się niesione przez wody podlodowcowe piaski i żwiry; po wytopieniu lądolodu utwory te odsłaniają się na powierzchni terenu w postaci długich i krętych wałów o stromych stokach i wyrównanej powierzchni – mają one często kilkanaście metrów wysokości i nawet kilkadziesiąt kilometrów długości;
kemy – powstają podczas zaniku lądolodu w warunkach utrzymywania się na przedpolu ustępującego lądolodu brył i płatów martwego lodu; wody fluwioglacjalne odkładają niesiony materiał piaszczysty i żwirowy w obniżeniach na ich powierzchni lub w rozdzielających je szczelinach; wytapianie brył martwego lodu prowadzi do osiadania brzeżnych partii osadów i powstawania kemów – pagórków o wysokości do kilkunastu i więcej metrów, którym zwykle towarzyszą wytopiska i oczka powstające po całkowitym stopieniu brył martwego lodu;
terasy kemowe – powstają, gdy podczas zaniku lądolodu bryły martwego lodu wypełniające np. rynny polodowcowe zostaną częściowo przykryte warstwą piasków i żwirów naniesionych przez wody fluwioglacjalne; w miarę postępującego topnienia brył martwego lodu wytapiane osady odkładają się między ścianą rynny a bryłą martwego lodu, tworząc terasy kemowe o przebiegu współkształtnym do ścian rynny.
Do form akumulacji glacjalnej należą także drumliny będące eliptycznymi, asymetrycznymi pagórkami o długości 100–1000 m i wysokości 5–60 m. Są one zbudowane z gliny zwałowej lub z piaszczysto‑żwirowego jądra okrytego gliną, a niekiedy zawierają materiał skalny lub materiał podłoża wyciśnięty przez lodowiec. Choć geneza tych form nie jest ostatecznie określona, najczęściej przyjmuje się, że powstały one z materiału morenowego przekształconego i modelowanego przez lądolód. Zwiększony nacisk pokrywy lodowej powodował wgniatanie materiału morenowego do szczelin podlodowych lub okrycie warstwą materiału morenowego starszych, podłużnych, piaszczysto‑żwirowych form podłoża.
W plejstocenie lądolód nasuwał się od północy kilkukrotnie i za każdym razem pozostawiał warstwę osadów morenowych oraz powodował powstawanie przedstawionych powyżej form akumulacyjnych. Po jego ustąpieniu w warunkach klimatu peryglacjalnego następowało ich niszczenie wskutek wietrzenia, erozji i ruchów masowych – proces ten to denudacjadenudacja, powodująca wyrównywanie, a niekiedy całkowite niszczenie utworów i form polodowcowych oraz stopniowe obniżenie powierzchni. Dlatego m.in. glacjalne formy akumulacyjne powstające w zasięgu starszych zlodowaceń (o ile przetrwały) mają inne cechy morfometryczne (są niższe, charakteryzują je mniejsze deniwelacje i spadki) niż ich odpowiedniki ukształtowane w czasie młodszych zlodowaceń. Prawidłowość tę ilustruje zamieszczony poniżej schemat.
Słownik
całokształt procesów egzogenicznych: wietrzenia, ruchów masowych i erozji prowadzących do obnażania podłoża skalnego, zrównywania wyniosłości na powierzchni terenu i jej obniżania
głaz narzutowy
według części geomorfologów termin „morena” może być używany w trojakim znaczeniu: 1. jako osad niesiony w masie lodowej (np. morena powierzchniowa, wewnętrzna, denna); 2. jako osad wytopiony z masy lodowej (np. morena denna jako odpowiednik terminu „glina zwałowa”); 3. jako forma rzeźby terenu zbudowana z osadów wytopionych z masy lodowej (np. morena denna jako odpowiednik terminu „równina moreny dennej”)