Akumulacyjna działalność lądolodu

Podczas zlodowaceń plejstoceńskich obszar Niżu Środkowoeuropejskiego został pokryty grubą pokrywą utworów morenowych składających się z głazów, żwirów, piasków i gliny przyniesionych przez lądolód, zwaną niekiedy także morenąmorenamoreną.

Rzeźbotwórcza działalność lądolodu i rodzaje form rzeźby powstających w jej wyniku zależą od fazy zlodowacenia. W początkowej fazie, kiedy lądolód zwiększa swój zasięg, dominuje erozja lodowcowa, o której przeczytasz w materiale „Rodzaje i skutki erozji lodowców górskichDPDA8pDI1Rodzaje i skutki erozji lodowców górskich”. Gdy czoło lądolodu przesuwa się naprzód, materiał morenowy nie jest osadzany, ale wędruje w masie lodowcowej. Zwiększający swój zasięg lądolód powoduje przemieszczenie na duże odległości okruchów skalnych i głazów narzutowych, zwanych także eratykamieratykeratykami lub narzutniakami. Przed nasuwającym się czołem lądolodu powstają wały, garby i pagóry spiętrzonej moreny czołowej zbudowanej ze starszych osadów, odkłutych od podłoża i spiętrzonych.

W fazie postoju lądolodu, kiedy jego czoło nie zmienia położenia – takie warunki występują wtedy, gdy topnienie lodu w jest równe jego dostawie – materiał morenowy osadza się, tworząc charakterystyczne formy rzeźby terenu. Na przedpolu lądolodu formują się wały lub pagórki akumulacyjnej moreny czołowej.

Ostatnią fazą jest recesja lądolodu, podczas której wskutek topnienia wycofuje się on z zajętego obszaru i w wielu miejscach przekształca w martwy lód. W tej fazie powstają lub odsłaniają się takie formy akumulacyjne, jak np.: morena denna tworząca lekko faliste lub płaskie równiny, sandry, czyli rozległe stożki napływowe utworzone ze żwiru i piasku, osadzane przez wody fluwioglacjalne przed czołem lądolodu oraz ozy, kemy i terasy kemowe. Poznajmy dokładniej niektóre spośród tych form.

R18d1tqfl5Ial

Schemat przedstawia akumulacyjne formy rzeźby glacjalnej. Czoło lądolodu ma wysokość od 2 do 3 kilometrów. Tuż przy czole jest jezioro zastoiskowe. Długie podłużne jezioro nazywa się rynnowym. Podłużny usypany wał to oz. Usypane wzniesienia to drumliny. Mniejsze od nich są kemy. Pozostawione kamienie to głazy narzutowe. Długi wał ciągnący się na całej długości przed czołem lądolodu to morena denna i czołowa. Piaszczysty teren, na którym zbierają się wody wypływające z lądolodu to sandr. Poniżej sandrów powstaje pradolina wypełniona wodą. Ponadto powstają też obniżenia powstałe po wytopieniu brył lodu, wypełnione są przez wodę.

Do najważniejszych akumulacyjnych form rzeźby polodowcowej wykształconych w fazie postoju i recesji lądolodu należą:

• morena denna – to zmiennej grubości warstwa materiału skalnego pochodzącego głównie z niszczenia (zdzierania) podłoża; materiał morenowy jest transportowany i wytopiony z lądolodu, a następnie osadzany w czasie jego zanikania, czyli deglacjacji na powierzchni terenu; rzeźba obszarów moreny dennej ma charakter płaskiej lub falistej równiny, a obniżenia w jej powierzchni wypełniają rozległe i płytkie jeziora;

RFC7RTQYKpXRQ

Zdjęcie przedstawia równinę moreny dennej. Jest to płaski teren. Porośnięty jest zbożem. Dalej rosną pojedyncze drzewa. W tle są niewielkie wzniesienia.

• akumulacyjna morena czołowa – powstaje równolegle do czoła lądolodu niezmieniającego swego położenia w dłuższym czasie, co powoduje, że duże ilości materiału morenowego (powierzchniowego, wewnętrznego i dennego) pochodzącego z topniejącego lądolodu są gromadzone ciągle w tym samym miejscu, co prowadzi do powstania wału o długości od kilku do kilkunastu kilometrów i przebiegu równoległym do czoła lądolodu; jeżeli czoło lądolodu zmienia swoje położenie na niewielkiej powierzchni (oscyluje), powstają ciągi moren czołowych położonych jeden za drugim lub nawet przylegających do siebie, a pooddzielanych podłużnymi zagłębieniami;

RJXnjgElsla3l

Zdjęcie przedstawia wzgórza moreny czołowej. Jest to teren przeplatany niewielkimi obniżeniami i wzniesieniami porośniętymi roślinami uprawnymi. Gdzieniegdzie rosną drzewa.

• głazy narzutowe (eratyki) – to duże bloki skał naniesione przez lądolód; zwykle są obtoczone w czasie transportu; na podstawie ich rozprzestrzenienia można określić kierunki ruchu lodu i ustalić centrum zlodowacenia; największym znanym głazem narzutowym w Polsce jest Trygław z ciemnoszarego gnejsu, znajdujący się w województwie zachodniopomorskim (obwód ok. 50 m, długość 16 m, szerokość 11 m, łączna wysokość 7,8 m, objętość ok. 700 m³, szacowana masa ok. 2000 t), a w Europie Ehalkivi w Estonii z granitu pegmatytowego (wysokość 7,6 m, długość 16,5 m, szerokość 14,3 m, objętość 930 m³, szacowana masa 2500 t).

R16wDszoQtGmJ

Zdjęcie przedstawia głaz narzutowy. Jeden bok jest wysoki i opada do samego dołu. Na szczycie znajduje się figura krzyż. Wokół znajdują się nagrobki oraz drzewa.

RtX5xfCQxBPwQ

Zdjęcie przedstawia głaz narzutowy. Z jednej strony jest bardziej stromy a z drugiej łagodny. Wspina się po nim mężczyzna. Głaz znajduje się w wodzie. Wokół są mniejsze głazy.

Akumulacyjna działalność wód z topniejącego lądolodu

Budująca działalność lądolodów dotyczy zarówno przedstawionych form powstałych w wyniku ich bezpośredniej działalności, jak również wód z topniejącego lodu – więcej informacji na ten temat znajdziesz w materiale „Działalność wód fluwioglacjalnychD14YTprV7Działalność wód fluwioglacjalnych”.

Do form akumulacyjnych ukształtowanych przez wody z topniejącego lądolodu należą m.in.:

• sandry – to rozległe, płaskie stożki napływowe zbudowane ze żwirów i piasków ułożonych warstwami, osadzanych na przedpolu lądolodu przez wody fluwioglacjalne przedostające się przez pas moren czołowych; stożki te są lekko nachylone w kierunku odpływu wód lodowcowych, niekiedy łączą się, tworząc rozległe pola sandrowe o niemal płaskiej powierzchni;

R1UywtnXxFEPJ

Zdjęcie przedstawia sandry. Jest to rozległy piaszczysto gliniasty teren z niewielkimi wzniesieniami. U podnóża sandrów zebrana jest woda.

• ozy – tworzą się w czasie postoju lądolodu, kiedy to w szczelinach i tunelach lodowcowych osadzają się niesione przez wody podlodowcowe piaski i żwiry; po wytopieniu lądolodu utwory te odsłaniają się na powierzchni terenu w postaci długich i krętych wałów o stromych stokach i wyrównanej powierzchni – mają one często kilkanaście metrów wysokości i nawet kilkadziesiąt kilometrów długości;

R1ArYqex1OIOX

Grafika przedstawia powstawanie ozu. Najpierw w lądolodzie, na jego dnie, tworzy się tunel podlodowcowy a następnie od góry szczelina lodowcowa. Po wytopieniu lądolodu zostaje długi, kręty wał.

• kemy – powstają podczas zaniku lądolodu w warunkach utrzymywania się na przedpolu ustępującego lądolodu brył i płatów martwego lodu; wody fluwioglacjalne odkładają niesiony materiał piaszczysty i żwirowy w obniżeniach na ich powierzchni lub w rozdzielających je szczelinach; wytapianie brył martwego lodu prowadzi do osiadania brzeżnych partii osadów i powstawania kemów – pagórków o wysokości do kilkunastu i więcej metrów, którym zwykle towarzyszą wytopiska i oczka powstające po całkowitym stopieniu brył martwego lodu;

R11i8zvb5K2bO

Zdjęcie przedstawia pagórek kemowy. Na pierwszym planie znajduje się płaski zielony teren. Dalej jest pagórek porośnięty kępkami trawy.

• terasy kemowe – powstają, gdy podczas zaniku lądolodu bryły martwego lodu wypełniające np. rynny polodowcowe zostaną częściowo przykryte warstwą piasków i żwirów naniesionych przez wody fluwioglacjalne; w miarę postępującego topnienia brył martwego lodu wytapiane osady odkładają się między ścianą rynny a bryłą martwego lodu, tworząc terasy kemowe o przebiegu współkształtnym do ścian rynny.

Do form akumulacji glacjalnej należą także drumliny będące eliptycznymi, asymetrycznymi pagórkami o długości 100–1000 m i wysokości 5–60 m. Są one zbudowane z gliny zwałowej lub z piaszczysto‑żwirowego jądra okrytego gliną, a niekiedy zawierają materiał skalny lub materiał podłoża wyciśnięty przez lodowiec. Choć geneza tych form nie jest ostatecznie określona, najczęściej przyjmuje się, że powstały one z materiału morenowego przekształconego i modelowanego przez lądolód. Zwiększony nacisk pokrywy lodowej powodował wgniatanie materiału morenowego do szczelin podlodowych lub okrycie warstwą materiału morenowego starszych, podłużnych, piaszczysto‑żwirowych form podłoża.

RPocNxwA0wgiq

Zdjęcie przedstawia drumlin. Na pierwszym planie znajduje się płaski porośnięty trawą teren. Dalej jest drumlin. Jego stoki są porośnięte drzewami i krzewami.

W plejstocenie lądolód nasuwał się od północy kilkukrotnie i za każdym razem pozostawiał warstwę osadów morenowych oraz powodował powstawanie przedstawionych powyżej form akumulacyjnych. Po jego ustąpieniu w warunkach klimatu peryglacjalnego następowało ich niszczenie wskutek wietrzenia, erozji i ruchów masowych – proces ten to denudacjadenudacjadenudacja, powodująca wyrównywanie, a niekiedy całkowite niszczenie utworów i form polodowcowych oraz stopniowe obniżenie powierzchni. Dlatego m.in. glacjalne formy akumulacyjne powstające w zasięgu starszych zlodowaceń (o ile przetrwały) mają inne cechy morfometryczne (są niższe, charakteryzują je mniejsze deniwelacje i spadki) niż ich odpowiedniki ukształtowane w czasie młodszych zlodowaceń. Prawidłowość tę ilustruje zamieszczony poniżej schemat.

Roc7H28J8LLFy

Grafika przedstawia układ form rzeźby glacjalnej. Od lewej strony na podłożu znajduje się sandr, morena czołowa, morena denna zlodowacenia starszego, osady międzylodowcowe. Na tych osadach powstały kolejne sandry, morena czołowa, jezioro polodowcowe i morena denna zlodowacenia młodszego.

R7w2Qorvutk1Z

Mapa Polski przedstawia zasięg zlodowaceń. Zlodowacenie Wisły inaczej północnopolskie objęło północną część Polski. Zlodowacenie Warty inaczej środkowopolskie objęło północną i środkową Polskę. Zlodowacenie Sanu jeden czyli południowopolskie doszło pod góry. Zlodowacenie Odry czyli środkowopolskie doszło pod Sudety na zachodzie oraz na wyżyny na wschodzie. Zlodowacenie Sanu dwa, czyli południowopolskie doszło pod Sudety i Karpaty. Ważniejsze wały moren czołowych znajdują się w północnej i środkowej Polsce. Sandry znajdują się w północnej Polsce.

Słownik