Przeczytaj
Geneza parlamentaryzmu polskiego
Jan I Olbracht (1459–1501) był synem Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Habsburżanki. W 1492 r. został królem Polski – panował tylko w Koronie – na Litwie rządził jego brat Aleksander. Swoje rządy opierał na szlachcie – w 1496 r. wydał statut piotrkowski, na mocy którego nastąpiło ostateczne przywiązanie chłopa do ziemi. W 1497 r. zorganizował wyprawę do Mołdawii, która doprowadziła do wojny z Turcją i klęski wojsk polskich pod Koźminem na Bukowinie.
Sejm polski sięga swoimi korzeniami średniowiecznych zgromadzeń stanowych. Początkowo polegały one na osobistym udziale szlachty w zgromadzeniach rady królewskiej i wyrażaniu zgody lub dezaprobaty dla postanowień rady. Inną formą partycypowania szlachty w podejmowaniu decyzji państwowych były konfederacjekonfederacje oraz organizowane przy okazji zwoływania pospolitego ruszenia sejmy obozowe. Na wykształcenie się nawyków uczestnictwa w życiu publicznym ogromny wpływ wywarły lokalne zgromadzenia nazywane sejmikami oraz sejmy prowincjonalne. Sejmiki prowincjonalne często zawierały porozumienia, których celem było wypracowanie wspólnej polityki wobec króla, zwłaszcza w sprawach podatkowych.
Wyjątkowa pozycja szlachty związana była z przywilejami. Były to szczególne uprawnienia polityczne gospodarcze, sądowo‑administracyjne oraz zwolnienia z niektórych obowiązków o charakterze publicznym. Do najważniejszych należały uprawnienia polityczne. Szlachta miała prawo uczestniczyć w sejmikach i sejmach, posiadała monopol na obsadzanie urzędów państwowych, uczestniczyła w wyborze króla.
Aleksander Jagiellończyk (1461–1506) był synem Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety. W latach 1492–1506 był wielkim księciem litewskim, a od 1501 do 1506 r. królem Polski. Swoje rządy rozpoczął od ustępstw na rzecz magnaterii, co wywołało stanowczy sprzeciw szlachty, która w 1504 r. na sejmie piotrkowskim wystąpiła przeciw łączeniu wysokich godności w jednym ręku (incompatibilia) oraz rozdawnictwu królewszczyzn, a następnie doprowadziła do uchwalenia w 1505 r. konstytucji Nihil novi.
W jaki sposób konstytucja ta przyczyniła się do rozwoju demokracji szlacheckiej w Polsce?
Momentem przełomowym były przywileje wydane przez Kazimierza Jagiellończyka w Cerekwicy i Nieszawie w 1454 r. Król zobowiązywał się w nich, że nie będzie zwoływał pospolitego ruszeniapospolitego ruszenia ani nakładał nowych podatków bez zgody sejmików. Doprowadziło to do powstania reprezentacji szlachty w postaci jednego dla całego państwa sejmu. W 1493 r. sejm walnysejm walny, obradujący w Piotrkowie, przybrał ostatecznie kształt dwuizbowego parlamentu, wyodrębniły się izba poselska, reprezentująca sejmiki ziemskiesejmiki ziemskie, oraz senatsenat – dawna rada królewska. Procesowi temu towarzyszyło powolne utrwalanie się zasady reprezentacji, która zastępowała starą zasadę bezpośredniego i osobistego udziału w podejmowaniu decyzji. Zgodnie z nią decyzje podejmowane przez delegatów nabywały mocy prawnej i stawały się obowiązujące również dla tych, którzy w podejmowaniu decyzji osobiście nie uczestniczyli.
Na ukształtowanie się wzajemnych relacji między trzema stanami sejmującymi: królem, senatem i izbą poselską wpłynął konflikt, który wybuchł w związku z wydaniem przez Aleksandra Jagiellończyka (1501–1506) przywileju mielnickiego. Przywilej ten wzmacniał pozycję arystokracji, osłabiając jednocześnie władzę królewską i całkowicie spychając średnią szlachtę na margines życia politycznego. Sprzeciw średniej szlachty doprowadził w 1505 r. do uchwalenia konstytucji Nihil novi (łac., nic nowego). Ustanawiała ona zasadę, że żadna decyzja zmierzająca do zmiany prawa publicznego nie może być wprowadzona bez wspólnej zgody senatu i izby poselskiej. Konstytucja Nihil novi sankcjonowała praktycznie już funkcjonującą strukturę sejmu polskiego, w skład którego wchodziły trzy elementy składowe nazywane stanami: król, sejm i senat.
Organizacja sejmu walnego
Sejm walny składał się z dwu izb: senatorskiej i poselskiej. Senat wywodził się z dawnej rady królewskiej. W jego skład wchodzili najwyżsi dostojnicy duchowni i świeccy: arcybiskupi i biskupi Kościoła rzymskokatolickiego; po unii brzeskiej z 1696 r. miejsce w senacie uzyskali zwierzchnicy Kościoła greckokatolickiego w Polsce (choć nigdy w nim nie zasiedli), a także wojewodowie i kasztelanowie oraz najwyżsi urzędnicy królewscy: kanclerz, marszałek, podskarbi. W związku z tym, że urzędy w Polsce były dożywotnie, dożywotnia była również godność senatorska. Obradom senackim przewodniczył monarcha. Senat wybierał też grupę senatorów rezydentówsenatorów rezydentów, która była zobowiązana do stałej obecności przy królu i służenia mu radą. Izba poselska składała się z posłów wybieranych przez szlachtę na sejmikach ziemskich. Posłowie udawali się na sejm wyposażeni w instrukcje poselskie, które ograniczały samodzielność posła. Obrady izby poselskiej odbywały się pod przewodnictwem obieralnego marszałka sejmu.
- Nazwa kategorii: Organizacja sejmu walnego
- Nazwa kategorii: Król
- Nazwa kategorii: Senat
- Nazwa kategorii: wojewodowie i kasztelanowie z Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza
- Nazwa kategorii: biskupi katoliccy
- Nazwa kategorii: wyżsi dostojnicy państwowi Koniec elementów należących do kategorii Senat
- Nazwa kategorii: Izba poselska
- Nazwa kategorii: delegacje sejmików z Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza
- Nazwa kategorii: przy podejmowaniu decyzji zasada „powszechnej zgody” Koniec elementów należących do kategorii Izba poselska
- Elementy należące do kategorii Organizacja sejmu walnego
- Elementy należące do kategorii Senat
- Elementy należące do kategorii Izba poselska
Sejmy zwyczajne (ordynaryjne) zwoływane były przez króla co dwa lata. Obrady trwały sześć tygodni, ale można je było przedłużyć. W wyjątkowych przypadkach zwoływane były dwutygodniowe sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne). Obie izby obradowały osobno. Razem zbierały się tylko na początku i na końcu obrad. Procedurę przygotowawczą oraz przebieg sejmu walnego przedstawia zamieszczony niżej tekst źródłowy. Efektem prac sejmu był jednolity, obejmujący wszystkie uchwały akt, który nazywany był konstytucją sejmową.konstytucją sejmową. Uzyskiwały one moc prawną, gdy wniesiono je do ksiąg grodzkich miasta, w którym odbywał się sejm.
Opisz przedstawione obrady, wskazując poszczególne stany sejmujące.
Fulwiusz Ruggieri o sejmie polskim w czasach Zygmunta II AugustaZjazd senatorów i posłów zwany sejmem […] odbywa się następującym sposobem. Król rozpisuje listy do biskupów, wojewodów, większych kasztelanów, a nawet do tych mniejszych, którzy mądrością lub bogactwy przed innymi celują, uwiadamia ich o zwołaniu sejmu i skłaniających go do tego powodach, zapytuje o zdanie, czy sądzą to być z dobrem Rzplitej i gdzie ma być zwołany. […] Po wybraniu czasu i miejsca, król uwiadamia przez starostę szlachtę każdego powiatu o czasie, miejscu i materyjach przyszłego sejmu, każąc jej wybrać deputowanych z zupełnym pełnomocnictwem stanowienia wraz z senatem w sprawach publicznych. Szlachta zbiera się wtedy po swych ziemiach i powiatach na zjazdy zwane partykularne, na których posłów wybiera […]. Po wybraniu posłów następują trzy inne zjazdy zwane generalne […]. Na tych zjazdach posłowie, biskupi, wojewodowie i kasztelani każdej prowincyi radzą o tym wszystkim, co ma być roztrząsane na sejmie, wolno tam każdemu zdanie swe otworzyć i powiedzieć, co sądzi być z pożytkiem królestwa lub swej prowincyi. […] Po czym król pierwszy przybywa na miejsce sejmu, niedługo po nim senatorowie, których gdy się większa liczba zgromadzi, król nie czekając przybycia wszystkich otwiera sejm tym sposobem.
Arcybiskup gnieźnieński lub który z biskupów mówi mszę do Ducha św., aby Bóg zlał światło mądrości na króla i panów rad. Nazajutrz, gdy się senat zgromadzi, król każe wprowadzić posłów, którzy podług zwyczaju są przypuszczeni do ucałowania ręki królewskiej, po czym jeden z nich ma mowę do króla, w której go prosi, aby pilnie sprawował królestwo. Dnia następnego w połączonych izbach kanclerz lub podkanclerz w długiej mowie od tronu wylicza wszystko, co ma być oddane pod rozwagę sejmujących i na tym kończy się otwarcie sejmu.
Czwartego dnia, gdy się wszyscy zgromadzą, podkanclerz zapytuje każdego senatora o zdanie. Naprzód mówi arcybiskup gnieźnieński, po nim lwowski, dalej biskup krakowski i tak następnie każdy z kolei podług starszeństwa. Król, wyrozumiawszy myśl senatorów, podaje od siebie nazajutrz każdy przedmiot do dalszego roztrząśnienia, o czym wszystkim naradza się senat czasem w przytomności posłów, czasem w ich nieobecności. Król zapytuje wtenczas o zdanie posłów, którzy wprzód już naradziwszy się o wszystkim w swej izbie, odpowiadają w krótkości przez swego marszałka […]. Król dawniej stanowił o wszystkim za zgodą senatu, posłowie ziemscy nie byli w innym celu wzywani na sejm, tylko aby imieniem szlachty zezwolili na podatek, do żadnej zaś innej rady przypuszczani nie byli. Lecz odkąd herezja rozwolniła węzły posłuszeństwa szlachty, posłowie nabrali takiej śmiałości, przywłaszczyli sobie taką władzę, że na kształt rzymskich trybunów nie dopuszczają przejść żadnemu prawu, na które by się wprzód nie zgodzili, grożąc że prawu zapadłemu bez ich zezwolenia szlachta posłuszną nie będzie, dlatego król i senat chcąc co postanowić starają się zjednać wprzód na to przyzwolenie posłów, którzy dawnej żadnego prawie nie mieli znaczenia. Do króla należy zwoływanie sejmów, lecz gdyby w ważnych potrzebach krajowych złożyć go nie chciał, arcybiskup gnieźnieński po bezskutecznym upomnieniu króla, sam ma prawo sejm zwołać. Na sejmach mówiono dawniej po łacinie, od niejakiego czasu mówią po polsku.Indeks górny Opisz procedurę sejmu walnego. Jaki stosunek do demokratyzacji życia politycznego w Polsce prezentował autor źródła. Uzasadnij odpowiedź. Indeks górny koniecOpisz procedurę sejmu walnego. Jaki stosunek do demokratyzacji życia politycznego w Polsce prezentował autor źródła. Uzasadnij odpowiedź.
Źródło: Fulwiusz Ruggieri o sejmie polskim w czasach Zygmunta II Augusta, [w:] Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1999.
W podejmowaniu uchwał formalnie obowiązywała zasada jednomyślności. W praktyce do połowy XVII w. przechodzono do porządku dziennego nad nieliczną opozycją, uznając fikcję jednomyślności. Jednak niektóre sejmy przyjmowały formę konfederacji, wówczas obowiązywała większość głosów.
Kompetencje sejmu były bardzo szerokie: uchwalał on podatki i cła, wyrażał zgodę na pospolite ruszenie, decydował o rekrutacji wojsk zaciężnychwojsk zaciężnych. Miał także duży wpływ na politykę zagraniczną, ponieważ w sejmie przyjmowano posłów zagranicznych. Tutaj również zapadały decyzje o wypowiedzeniu wojny, podpisaniu traktatów pokojowych, zawarciu przymierzy.
Sejmiki ziemskie
W związku z przyjęciem zasady reprezentacji ważnym elementem życia politycznego stały się sejmiki. Pełniły one różne funkcje, stąd nadawano im różne nazwy. Jednak ich zakres terytorialny i skład osobowy zawsze pozostawał taki sam. W sejmiku uczestniczył ogół szlachty ziemi lub województwa.
Za panowania dwóch ostatnich Jagiellonów funkcjonowały dwa rodzaje sejmików: przedsejmowy, na którym wybierano posłów, oraz elekcyjny, na którym wysuwano kandydatów na wakujące urzędy ziemskie. W drugiej połowie XVI w. pojawił się zwyczaj zwoływania sejmików relacyjnych, na których posłowie szlacheccy prezentowali wyniki sejmu walnego, oraz sejmik deputackideputacki, którego zadaniem był wybór delegatów do Trybunału KoronnegoTrybunału Koronnego (utworzonego w 1578 r. sądu najwyższego).
Słownik
w dawnej Polsce: członek trybunału
w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej akt wydawany przez sejmiki ziemskie i przekazywany posłom na sejm walny
(z łac. legatio – poselstwo) misja poselska; deputacja; sprawowanie urzędu posła
związek utworzony przez jeden lub kilka stanów bądź przez miasta dla osiągnięcia określonych celów
w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej zespół postanowień wydawanych przez sejm, wpisanych do Metryki Koronnej i ogłaszanych drukiem
forma organizacji sił zbrojnych polegająca na powoływaniu pod broń całej szlachty w czasie wojny
sąd szlachecki powoływany podczas bezkrólewia
organ władzy ustawodawczej w Polsce XV–XVIII w.; w końcu XV w. ukształtował się jako sejm dwuizbowy, złożony z króla, senatu oraz izby poselskiej (tzw. trzy stany sejmujące)
zjazdy szlachty danej ziemi; od powstania sejmu walnego w końcu XV w. rola sejmików ziemskich polegała na wybieraniu posłów na sejm walny, udzielania im instrukcji i przyjmowania sprawozdań oraz rozpatrywania spraw lokalnych
w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej izba wyższa w sejmie walnym, w skład której wchodzili najwyżsi urzędnicy państwowi oraz arcybiskupi i biskupi
oddziały wojskowe, w których służyli zawodowi żołnierze, formowane w Rzeczypospolitej od końca XV w. w drodze zaciągu
w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej grupa senatorów duchownych i świeckich, której zadaniem była stała obecność przy królu; wybierana była przez senat od 1573 r., na początku w celu kontrolowania działań Henryka Walezego, niezaznajomionego z ustrojem polsko‑litewskim; senatorowie rezydenci radzili królowi w okresie między sejmami i odpowiadali za zgodność jego decyzji z postanowieniami sejmu; w 1576 r. ich liczbę ustalono na 16, w praktyce jednak rzadko kiedy przebywali na dworze; aby to zmienić, w 1648 r. ich liczbę podniesiono do 28, ich wpływ na poczynania króla był jednak niewielki; w 1775 r., decyzją sejmu rozbiorowego zastąpiła ich Rada Nieustająca
w dawnej Polsce: najwyższy sąd apelacyjny, powstały w 1578 r.
Słowa kluczowe
sejm walny, sejmiki ziemskie, sejm prowincjonalny, konstytucja sejmowa, instrukcja sejmowa
Bibliografia
Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.
S. Grzybowski, Wielka historia Polski, t. 4, Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), Kraków 2000.
M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1795, Warszawa 2004.
J. Topolski, Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501–1795), seria Polska – dzieje narodu, państwa i kultury, t. 2, Poznań 1999.
Historia sejmu polskiego, t. 1, Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, pod red. J. Michalskiego, Warszawa 1984.
J. Choińska‑Mika, Poseł jedzie na sejm, „Mówią Wieki” 10/1994.
J. Choińska‑Mika, Krzykacze czy parlamentarzyści: reprezentacja Mazowsza na sejmach dawnej Rzeczypospolitej, „Mówią Wieki” 11/1998.
J. Choińska‑Mika, Nic nowego bez wspólnego zezwolenia, „Mówią Wieki” 3/2008.
J. Choińska‑Mika, Sejmiki w Rzeczypospolitej, „Mówią Wieki” numer specjalny 1/2018.
J. Dzięgielewski, O dążeniu do zgody, „Mówią Wieki” 1/1995.
W. Fałkowski, Jak powstawał sejm walny, „Mówią Wieki” numer specjalny 1/2018.
A. Filipczak‑Kocur, O skuteczności i nieskuteczności sejmikowania. „Mówią Wieki” 9/1976.
I. Kąkolewski, Sejm za panowania dwóch ostatnich Jagiellonów, „Mówią Wieki” numer specjalny 1/2018.
P. Tafiłowski, Wokół konstytucji Nihil novi, „Mówią Wieki” numer specjalny 1/2018.
W. Uruszczak, Pierwszy dwuizbowy sejm walny Królestwa Polskiego, „Mówią Wieki” numer specjalny 1/2018.