Przeczytaj
Biografia
Kartezjusz. Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz. Kartezjusz, łac. Renatus Cartesius, (1596‑1650), wł. René Descartes. Francuski filozof, matematyk, metodolog nauk przyrodniczych. Pierwszy w dziejach twórca krytycznej teorii poznania, dzięki czemu zyskał miano ojca filozofii nowożytnej. Twórca nowożytnego racjonalizmu, którego formuła myślenia: Cogito ergo sum zaowocowała „przełomem kartezjańskim”, czyli przeniesieniem punktu ciężkości z ontologii („jaki jest świat?”) na epistemologię („jak ten świat poznajemy?”). Jest twórcą „dualizmu kartezjańskiego” – tezy o dwóch różnych substancjach: duchowej – res cogitans i materialnej – res extensa, która wywarła niebagatelny wpływ na nowożytną koncepcję człowieka. Kształcił się w słynnym jezuickim kolegium Collège Henri - IV w La Flèche, co nie pozostało bez wpływu na jego sposób filozofowania. Otrzymał tam wykształcenie klasyczne i matematyczne, ale też dostrzegł mankamenty koncepcji nauki zbudowanej na Arystotelesowskiej metafizyce. Ukończył prawo cywilne i kanoniczne na Uniwersytecie w Poitiers. Jako żołnierz walczył w wojnie trzydziestoletniej po stronie katolików, wiele podróżował. W końcu osiadł w ukryciu, by z dala od wielkich wydarzeń poświęcić się filozofii. Zamieszkał w Holandii (1628 – 1649), zajmując się metodologią nauk, optyką i mechaniką, lecz utrzymywał korespondencję z uczonymi z całej Europy. Listy te, wydane drukiem są niezmiernie ważne dla zrozumienia jego filozofii. Odkrycia Kopernika, Galileusza, Keplera czy Williama Harveya zainspirowały go do własnych badań. Obok Pascala i Fermata jest jednym z twórców geometrii analitycznej. Jego dzieła ujmują jasnym i precyzyjnym językiem. W Rozprawie o metodzie (1637), Medytacjach o filozofii pierwszej (1641) sceptycyzm metodologiczny doprowadza go do „odkrycia” cogito – nowego sposobu ujmowania rzeczywistości, Zasady filozofii (1644) to jego główne dzieło, stanowiące systematyczny wykład filozofii przyrody nieożywionej. Gdy królowa Krystyna zaproponowała mu posadę swojego korepetytora w 1649, przeniósł się do Sztokholmu i tam zmarł wskutek przeziębienia.
Tło historyczne
Życie i twórczość Kartezjusza przypadły na ciekawe i burzliwe czasy zmiany polityczno‑społecznych paradygmatów myślenia. Niezażegnane religijne spory wciąż straszyły widmem nowej wojny religijnej, wyczuwało się napięcia ideologiczne między autorytetem Kościoła a próbującą poszerzyć horyzont swoich rozważań myślą świecką. Potępienie Galileusza (1633) spowodowało, że Kartezjusz nie zdecydował się na publikację swego dzieła z zakresu filozofii przyrody Świat albo Traktat o świetle, które zostało opublikowane pośmiertnie. Intelektualny klimat epoki skłonił Kartezjusza do podjęcia próby ustalenia granicy rozważań między myśleniem filozoficznym i teologicznym w celu umożliwienia pokoju. Zaowocowało to nie tylko zmianą zainteresowań uczonych, ale nowym ujęciem tego, czym jest otaczająca nas rzeczywistość (także polityczna), wprowadziło rozdział między wiarą (teologią) a rozumem (filozofią) oraz zmieniło koncepcję nauki.
Średniowieczna hierarchia społeczna precyzyjnie i statycznie określała cele i zadania każdego członka społeczności za pomocą dialektyki pan‑poddany. Człowiek nie był definiowany jako indywiduum, lecz organicznie – jako część grupy społecznej, do której należał. Zmiany modelu gospodarki państwowej, szybsza wymiana towarowa, rozwój rzemiosła spowodowały rozkwit miast i ukonstytuowanie się międzynarodowej wspólnoty handlowej. Struktura świata feudalnego chyliła się nieubłaganie ku upadkowi, nadszedł czas na nowe zdefiniowanie roli i miejsca człowieka.
Nowa rzeczywistość domagała się nowego ujęcia, a te mogła dać jedynie nauka. Problem w tym, że w myśli scholastycznejscholastycznej punktem odniesienia badania rzeczywistości było Objawienie, a w zasadzie interpretacja Kościoła, który pośredniczył między intelektualną aktywnością człowieka a obiektywną prawdą o rzeczywistości. Kolejnym problemem było wyczerpanie możliwości eksplanacyjnych starego, arystotelesowskiego modelu nauki. Świat w ujęciu starożytnych był uporządkowaną i nierozerwalną jednością materialno‑inteligibilną, a nauka (również fizyka) polegała na udzieleniu odpowiedzi na pytanie o cztery przyczyny (materialną, formalną, sprawczą i celową). Niemożliwe jest więc ujęcie świata jako materialnego zjawiska, gdyż wyjaśnianie ma tu charakter jakościowy, a nie wyłącznie ilościowy. Dlatego w tym modelu matematyka jako narzędzie wyjaśniania nie wystarczy, potrzeba metafizyki odwołującej się do „natury rzeczy”, a fizyka również, jak każda nauka, ma odpowiedzieć na pytanie o przyczynę celową (np. nie tylko o to, jak powstaje ruch ale też – do jakiego celu zmierza).
U progu nowożytności nastąpiła zmiana w sposobie uprawiania nauki, polegająca na odejściu od założeń Arystotelesa. Pierwszym zwiastunem była już brzytwa Ockhama (XV w.), ale to Galileusz i, w pewnej mierze, Kopernik sformułowali nowy paradygmat uprawiania nauk przyrodniczych, w którym budowa teorii nie rozpoczyna się od spekulacji na temat „natury rzeczy”, ale od obserwacji i doświadczeń, polegających głównie na robieniu pomiarów. Okazało się, że „księga natury pisana jest matematycznym językiem” (Galileusz). Tylko matematyka może trafnie wyjaśnić rzeczywistość, która przyjmuje kształt materialnego obiektu, który można zważyć, zmierzyć i uzyskać rezultat pewny. Badanie rzeczywistości duchowej to jałowe spekulacje. Nastąpiło „rozdarcie” świata na rzeczywistość materialną i duchową. Wiedzę pewną ograniczono do przyczyn sprawczych, przyczyny celowe (entelecheiaentelecheia) zostawiając teologom. Odtąd fizyka będzie badać wyłącznie przyczyny i skutki. Czyli mechanizm przyczyn sprawczych. Było to praktyczne i płodne uproszczenie rzeczywistości. Mechanizacja obrazu świata, który stał się prostszy dzięki pominięciu kontekstu duchowego, otworzyła perspektywę rozwoju nauk przyrodniczych niemożliwą na gruncie arystotelizmu. Rozwoju, który rzeczywiście nastąpił; owocem tych zmian w myśleniu był system fizyki Newtonowskiej – ideał nowożytnej nauki.
Sama koncepcja nauki również uległa zmianie. Grecki ethos szukania prawdy dla niej samej, podtrzymany i wzmocniony przez scholastyków, został przez filozofów nowożytnych wyszydzony; podniesiono krytykę nauki jako czystej kontemplacji czy klasyfikacji zjawisk, ogłaszając postulat filozofii praktycznej (nie spekulatywnej), która pozwoli przezwyciężyć przyrodę. Nowożytność odkryła to, co najpełniej wyrazi K. Marks: że świat nie tylko należy wyjaśnić, ale przede wszystkim należy go zmieniać, udoskonalać. Dzięki nauce społeczeństwo będzie szczęśliwe. F. Bacon (1561–1626) zwracał uwagę na konieczność zmian sposobów rozumienia nauki. Teoria jest sensowna, gdy przekłada się na praktykę, dlatego „umysłowi ludzkiemu nie trzeba skrzydeł, lecz ołowiu”, a prawdziwa nauka to taka, która ma zastosowanie w technice. F. Bacon zgłasza również postulat wyboru właściwej metody badawczejmetody badawczej i dokonuje systematyki modelowych błędów, które wiążą się z używaniem umysłu.
Konieczność zastosowania metody wynika z tego, że nasze postrzeganie rzeczywistości jest zdeformowane poprzez sam fakt używania zmysłów (ale również umysłu), a metoda pozwala to zniekształcenie wyeliminować. Bacon stawia hipotezę, że „rozum ludzki podobny jest do zwierciadła, które będąc nierówne (dla promieni wysyłanych przez przedmioty), swoje właściwości na te przedmioty przenosi, przez co je zniekształca i zmienia”. Rozwinięciem tej hipotezy jest pierwsza krytyczna teoria poznającego umysłu: teoria „idoli poznawczych”, stanowiąca źródło Kartezjańskiego sceptycyzmu. Idole to iluzje poznawcze wynikające z uniwersalnych własności naszego umysłu, przyzwyczajeń powodujących nieuzasadnione generalizacje, takie jak „złudzenia plemienne – idola tribus”, np. antropomorfizm, szukanie celowości w świecie; „złudzenia jaskini – idola specus”, będące skutkiem wychowania i edukacji; „złudzenia rynku – idola fori”, spowodowane używaniem nieprecyzyjnego narzędzia, jakim jest język; czy wreszcie „złudzenia teatru – idola theatri”, wynikające z przywiązania do konkretnego systemu filozoficznego, systemu pojęć lub wartości.
Świat może być zrozumiany dzięki światłu autonomicznego (względem prawd religijnych) rozumu, który jednak popada w błędy intelektualnych i kulturowych przyzwyczajeń. Kwestionowanie zastanego porządku rzeczy (wątpienie) staje się pierwszym przykazaniem naukowca‑filozofa.
Poglądy
Nawiązania
Myśl Kartezjusza nie wpisywała się w scholastyczny porządek myślenia, zarówno jezuici jak i protestanci podnosili uwagi, że Kartezjusz oddziela filozoficzne poznanie rozumowe od teologii i nie pozostawia miejsca dla Boga w swoich badaniach. Pascal krytykował „dualizmdualizm człowieka”, a Kartezjańskie Principia philosophiae, opublikowane w Amsterdamie (1642 r.), spotkały się z tak gwałtownym odrzuceniem środowiska akademickiego protestanckich teologów (Uniwersytet w Utrechcie potępił jego tezy), że Kartezjusz rozważał przeprowadzkę do Anglii, a w następnych latach kilkakrotnie opuścił Holandię, aby w pośpiechu udać się do Francji. W 1663 r. pisma Kartezjusza zostały umieszczone przez Stolicę Apostolską na Index Librorum Prohibitorum. Postulat autonomii jednostki – fundament demokracji – wzbudził niechęć rojalistów. W 1691 r. wydano królewski zakaz rozpowszechniania wszystkich nauk Kartezjusza w szkołach francuskich.
Oponenci
B. Russell w A History of Western Philosophy utrzymuje, że Kartezjusz był pierwszym filozofem od czasów Arystotelesa, który ustanowił zupełnie nowy system myślenia, dlatego praktycznie każdy wielki filozof musiał się do tej myśli ustosunkować. Choć mechanika Kartezjusza została w dużej części zakwestionowana przez Newtona, pod wpływem jego filozofii nie tylko powstają nowożytne systemy racjonalistyczneracjonalistyczne (B. Spinoza, G.W. Leibniz, A. Geulincx, N. Malebranche), ale do jego koncepcji odwołują się również empiryści (D. Hume, G. Berkeley). Wielkim kontynuatorem krytycznej koncepcji poznania był I. Kant, aczkolwiek odnosił się krytycznie do uprawomocnienia cogito przez siebie samego. Według Kanta pewność wewnętrznego doświadczenia siebie postrzegana jest w czasie, warunkiem umieszczenia czegoś w czasie jest zewnętrzne doświadczenie przestrzeni. A więc punktem odniesienia pozostaje świat zewnętrzny.
Przygotuj notatkę z lekcji w formie mapy myśli.
Słownik
(łac. dualis – podwójny) w ontologii: pogląd mówiący, że istnieją tylko dwa rodzaje bytu, np. duch i materia, lub dwie zasady rzeczywistości
(gr. entélecheia – działanie) w metafizyce oznacza formę wewnątrz bytu, która jako akt kształtuje celowo materię, będącą możnością (potencją); w człowieku entelechia jest tożsama z duszą ożywiającą ciało
systematyczny i oparty na określonych regułach sposób osiągania wiedzy
(gr. to on – byt, logos – nauka) dziedzina filozofii zajmująca się tym, co istnieje jako byt
(łac. ratio – rozum) kierunek w filozofii klasycznej i nowożytnej, uznający rozum za podstawowe i jedynie wartościowe narzędzie poznania; także rodzaj światopoglądu (odwołującego się do ustaleń naukowych) oraz postawy - zarówno wobec własnego działania, opartego na realistycznym podejściu do świata, jak i wobec innych, wyrażająca otwartość na innego człowieka i jego przekonania
(łac. schola – szkoła) kierunek w średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, dążący do rozumowego uzasadniania wiary i dogmatów religijnych bez konieczności odwoływania się do doświadczenia; kierunek ten był związany z nurtem uniwersyteckim