Przeczytaj
Republika w kryzysie
Na podbitych przez siebie terenach, leżących poza Italią Rzymianie tworzyli prowincjeprowincje, na czele których stali namiestnicy wyznaczeni przez senatsenat. Efektem podbojów było powstanie Imperium Rzymskiego, do którego napłynęły liczne bogactwa oraz niewolnicy.
Liczne wojny prowadzone przez Rzymian doprowadziły do ruiny gospodarstwa chłopskie w Italii. Rolnicy porzucali swoje ziemie, aby pełnić służbę w armii. Wojska Hannibala celowo niszczyły wsie i rzymskie posiadłości, aby osłabić potencjał gospodarczy Rzymu. Zubożałym rolnikom w Italii trudno było konkurować z eksportem taniego zboża sprowadzanego przez Rzymian z podbitych prowincji. Ponadto coraz większą rolę w gospodarce imperium zaczęły odgrywać ogromne latyfundialatyfundia zakładane przez patrycjuszypatrycjuszy. Właściciele wielkich posiadłości ziemskich korzystali z darmowej i przymusowej pracy niewolników spoza Italii. Zrujnowani gospodarze przenosili się więc do Rzymu, gdzie zasilali szeregi miejskiej biedoty, czyli proletariuszy. Z braku stałego zatrudnienia proletariusze dawali się łatwo korumpować. Ponieważ posiadali prawo głosu na zgromadzeniach, więc ambitni i zamożni rzymscy politycy starali się pozyskiwać ich poparcie, organizując rozdawnictwo zboża albo igrzyska z udziałem gladiatorów. Kryzysowa sytuacja w rolnictwie miała jednocześnie bardzo niekorzystny wpływ na stan rzymskiej armii, której trzon w czasach republiki stanowili średnio zamożni rolnicy. Zubożenie tej warstwy ludności spowodowało trudności z rekrutacją.
Problem próbował rozwiązać trybun ludowytrybun ludowy Tybieriusz Grakchus, który zaproponował ograniczenie wielkości prywatnych gospodarstw. Nadwyżki planował rozdać najbardziej potrzebującym rolnikom. Przeciwko próbom reformy agrarnej zdecydowanie wystąpili właściciele ziemscy. Tyberiusz Grakchus padł ofiarą politycznego mordu w 133 r. p.n.e. Jego działalność reformatorską starał się kontynuować brat Gajusz, jednak również i on zginął tragicznie w 121 r. p.n.e.
Jednocześnie zaostrzała się walka polityczna pomiędzy dwoma stronnictwami: optymatamioptymatami i popularamipopularami. Optymaci, którzy wywodzili się głównie ze starych arystokratycznych rodów, żądali zaprzestania ekspansji Rzymu oraz demokratyzacji ustroju. Ich przeciwnicy, zwani popularami, opowiadali się za dalszymi podbojami, krytykowali rządy senatu i domagali się reform.
Próba ratowania republiki
Próbą ratowania republiki była dokonana przez Gajusza Mariusza (157‑86 p.n.e.) reforma armii, wprowadzająca wojsko zawodowe. Doprowadziła ona do odbudowy potęgi militarnej Rzymu, ale jednocześnie przyczyniła się do wzrostu roli wodzów i rozbudzenia ich politycznych ambicji, czego przykładem była kariera wybitnego wodza Sulli, który przejął w Rzymie dyktatorską władzę w 82 r. p.n.e. Sulla starał się przywrócić autorytet senatu, stosując brutalne represje wobec przeciwników politycznych. Próbując w ten sposób wzmocnić republikę, jeszcze bardziej ją osłabił, dając naganny przykład postępowania kolejnym ambitnym dowódcom. W 73 r. p.n.e. Rzymem wstrząsnęła krwawa wojna domowa. Italię ogarnęło największe w historii powstanie niewolnikówpowstanie niewolników, dowodzone przez Spartakusa, Kriksosa i Oinomaosa. W 71 r. p.n.e. powstańców rozgromił Marek Licyniusz Krassus w bitwie nad rzeką Silarus. Po tym zwycięstwie został wybrany (wraz z Gnejuszem Pompejuszem) na konsula, a jego wpływy polityczne urosły.
I triumwirat i rządy Juliusza Cezara
W 60 r. p.n.e. inny przywódca popularów – Gajusz Juliusz Cezar – zawiązał porozumienie pomiędzy nim a najsilniejszymi osobami w imperium: Gnejuszem Pompejuszem i Markiem Krassusem, nazwane później I triumwiratem. Po śmierci Krassusa doszło do rozluźnienia relacji między triumwirami. Pompejusz zawiązał przeciwko Cezarowi sojusz z większością w senacie, a Cezar w odpowiedzi przekroczył ze swoim wojskiem Rubikon, rzekę będącą granicą pomiędzy Italią a Galią Przedalpejską, co było zakazane przez senat. Przekraczając Rubikon, Cezar miał wypowiedzieć słynne słowa: Alea iacta est (Kości zostały rzucone), co oznaczało, że nie ma już odwrotu od tej decyzji. W republice rzymskiej rozpoczęła się wojna domowa.
Pokonując swoich rywali, Cezar przyjął uprawnienia dożywotniego dyktatoradyktatora i otwarcie dążył do skupienia w swoich rękach pełni władzy, zdając sobie sprawę, że ustrój republikańskirepublikański nie przystaje do rzeczywistości imperium. Cezar starał się silniej zintegrować z Rzymem zróżnicowane społeczności zamieszkujące olbrzymie państwo. Dlatego ograniczył wyzysk prowincji przez rzymskich urzędników. Umożliwił także szybszy awans arystokratom spoza Italii oraz nadał obywatelstwo mieszkańcom Galii Przedalpejskiej. Za rządów Cezara liczba senatorów wzrosła do 900.
Wyjaśnij, dlaczego cesarz ubrany jest w zbroję?
W 44 p.n.e. zastraszony senat przyznał Cezarowi zaszczytny tytuł pater patriae, czyli „ojca ojczyzny”. Obawiający się utraty swojej pozycji i wpływów rzymscy arystokraci zawiązali spisek przeciwko Cezarowi, w wyniku którego został on zamordowany w idy marcowe 44 r. p.n.e. Spiskowcy nie docenili jednak popularności Cezara. Liczni zwolennicy zamordowanego dyktatora nie zamierzali poddać się bez walki. W 43 r. p.n.e. Gajusz Oktawian, wnuk siostry Juliusza Cezara adoptowany przez niego i wyznaczony na następcę, oraz Marek Antoniusz i Marek Lepidus zawiązali II triumwirat, którego celem było uspokojenie sytuacji w imperium i pomszczenie Cezara. W 42 p.n.e. pod Filippi triumwirowie pokonali zwolenników republiki, a następnie podzielili Rzym między siebie – Antoniusz otrzymał Wschód, Oktawian Zachód, a Lepidus Afrykę. Ostatecznie jednak triumwirat się rozpadł i doszło do kolejnej wojny domowej, toczącej się aż do 30 r. p.n.e. Zwycięsko wyszedł z niej Gajusz Oktawian, który w bitwie morskiej pod Akcjum w 31 r. p.n.e. pokonał Antoniusza sprzymierzonego z Kleopatrą, co umożliwiło mu przejęcie władzy w imperium. Wyrazem tego było nadanie Oktawianowi przez senat w 27 r. p.n.e. przydomka Augustus – pełen boskiej mocy. Sam Oktawian nazywał siebie pierwszym spośród urzędników (princeps), wypełniając swoje zadania zgodnie z republikańską tradycją. Z chwilą tą nastąpił koniec republiki, a Rzym stał się cesarstwemcesarstwem.
Koniec wojen domowych zapoczątkował okres zwany Pax RomanaPax Romana – imperium zyskało wtedy największy zasięg terytorialny, co wiązało się z ograniczeniem dalszych podbojów. Od nowego tytułu cesarza ustrój panujący w Rzymie aż do końca III w. n.e. nazywany jest pryncypatempryncypatem. Władzę nad imperium po Oktawianie Auguście przejął jego pasierb Tyberiusz. Następcami Tyberiusza byli władcy z dynastii julijsko‑klaudyjskiej, którzy wywodzili się z rodziny Oktawiana (Juliusze) lub jego żony (Klaudiusze). Ostatnim przedstawicielem dynastii był Neron, który rządził w latach 54–68. Cesarze z dynastii julijsko‑klaudyjskiej kontynuowali politykę Oktawiana Augusta.
Najważniejsze wydarzenia
Najważniejsze postacie
Zapoznaj się z audiobookiem. W jaki sposób Swetoniusz ocenia postaci obu cezarów?
Jak sądzisz, dlaczego Julisz Cezar wypowiedział słowa „Cezarem jestem, nie królem”? Do czego się one odnosiły?
Słownik
nazwa powstała od imienia Juliusza Cezara; forma ustroju państwa – monarchii – w której panujący obdarzony jest tytułem cezara; cesarstwo rzymskie zostało zapoczątkowane przez Oktawiana Augusta
(łac. dictator od dictō - mówić i od tor - sprawca czynności) w republice rzymskiej urząd, który skupiał pełnię władzy; dyktator był powoływany na sześć miesięcy w okresach największego zagrożenia państwa, nie można było odwołać się od jego decyzji
(z łac. latus – rozległy, fundus – grunt, majątek) wielka posiadłość ziemska
(od łac. optimus - najlepszy) stronnictwo polityczne w starożytnym Rzymie dążące do pozostawienia władzy w rękach senatu i arystokratycznej elity rzymskiej
(z łac. patres - ojcowie) uprzywilejowana, wyższa warstwa społeczeństwa Rzymu w czasach monarchii i republiki
(z łac. pokój rzymski) określenie stanu pokoju, który zapanował w Imperium Rzymskim po zakończeniu wojen domowych u schyłku istnienia republiki rzymskiej w I wieku p.n.e., za rządów Oktawiana Augusta. Pokój trwał od ustanowienia pryncypatu przez Augusta w 27 r. p.n.e. do śmierci Marka Aureliusza w 180 r. n.e.
(z łac. plebes - lud, plebeius - prostacki) niższa warstwa społeczeństwa rzymskiego w czasach monarchii i republiki; najprawdopodobniej wywodziła się z ludności podbitej, z czasem zrównana w prawach politycznych z patrycjuszami
(od łac. populus – lud) stronnictwo polityczne w starożytnym Rzymie, którego celem było przede wszystkim wzmocnienie uboższej części społeczeństwa rzymskiego m.in. poprzez nadanie ziemi publicznej oraz wprowadzenie sprzedaży taniego zboża dla obywateli
konflikt zbrojny między republiką rzymską a niewolnikami w latach 73–71 p.n.e.; powstanie objęło tereny całej Italii i zagroziło bezpośrednio Rzymowi
jednostka administracyjna w starożytnym Rzymie utworzona na podbitym terenie, poza Italią, zarządzana przez namiestników
(łac. principatus) forma rządów w cesarstwie rzymskim wprowadzona przez Oktawiana Augusta, polegająca na koncentracji władzy w rękach jednej osoby przy zachowaniu pozorów ustroju republiki.
(łac. res publica - rzecz pospolita, rzecz publiczna) ustrój polityczny, w którym władza sprawowana jest przez obywateli poprzez wybory; starożytnym Rzymie było to niemonarchiczne sprawowanie władzy przez posiadających prawa polityczne obywateli
(łac. senatus) najważniejsza i najtrwalsza instytucja polityczna w starożytnym Rzymie ustanowiona zgodnie z legendą przez Romulusa; był obdarzony znacznym autorytetem, pełnił funkcję doradczą i opiniował projekty ustaw
urząd w antycznym Rzymie utworzony w 494 r. p.n.e. w celu ochrony interesów obywateli przed elitą rządzącą; do uprawnień trybuna należało: przewodniczenie obradom Zgromadzenia Ludowego, zwoływanie senatu, zgłaszanie projektów praw oraz prawo weta wobec inicjatyw senatu rzymskiego; na czas pełnienia urzędu trybun był nietykalny, co oznaczało, że zaatakowanie go uznawano za świętokradztwo
Słowa kluczowe
cesarstwo, Rzym, republika, podboje, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
M. Grant, Krótka historia cywilizacji klasycznej, tłum. M. Michowski, A. Mikicka, Poznań 1998.
Wielka Historia Świata, t. 3, Świat okresu cywilizacji klasycznych, pod red. A. Krawczuka, Kraków 2005.
A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.
Cywilizacje starożytne. Przewodnik encyklopedyczny, pod red. A. Cotterella, Łódź 1996.
M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1986.