Przeczytaj
Więcej na temat przywołanych w niniejszej lekcji filozofów przeczytasz w e‑materiałach:
Søren Kierkegaard: postać filozofa, problemy i wyzwaniaSøren Kierkegaard: postać filozofa, problemy i wyzwania
Słownik filozoficzny. Jean‑Paul Sartre: poglądySłownik filozoficzny. Jean‑Paul Sartre: poglądy
Emmanuel Mounier: poglądyEmmanuel Mounier: poglądy
Egzystencjalistyczne źródła personalizmu
Personalizm społeczno‑religijny Emmanuela Mouniera jest częścią szeroko rozumianego ruchu egzystencjalistycznego, obecnego w filozofii od lat 30. XX w. Ma on swe źródła w refleksji prekursorów egzystencjalizmuegzystencjalizmu i w samym egzystencjalizmie. Do filozofów, którzy inspirowali egzystencjalizm i wywarli wpływ na personalizmpersonalizm, należą przede wszystkim Blaise Pascal (1623‑1662) oraz Sǿren Kierkegaard (1813‑1855). Ten pierwszy w swej filozofii koncentrował się przede wszystkim na człowieku, jego kondycji w świecie, sprzecznościach jego losu, wartości i godności człowieka, problemach etycznych oraz relacji człowieka wobec transcendencjitranscendencji. Pascal podkreślał rolę świadomego przeżywania świata, emocjonalny charakter człowieka, jego niezaspokojone pragnienie doskonałości i nieskończoności. Sǿren Kierkegaard z kolei odróżniając świat przedmiotowy od podmiotowego, świat rzeczy od świata osób, wyrażał myśl, która stała się dla filozofii egzystencjalnej jednym z podstawowych założeń – egzystencjaegzystencja jest różna od esencjiesencji, a nawet, jak mówił później Jean‑Paul Sartre – poprzedza ją. Egzystencja dla Kierkegaarda jest podmiotowa i nie daje się sprowadzić do ujęcia przedmiotowego, tak jak osobaosoba, o której mówi Mounier, że nie jest przedmiotem, co wiąże się z odpowiedzialnością za swój los w realizacji etycznego wzorca życia.
Najważniejsze podobieństwa personalizmu społeczno‑religijnego do egzystencjalizmu to:
uznanie podmiotowości ludzkiego istnienia;
koncentracja na indywidualnym doświadczeniu każdego człowieka;
przyjęcie niepowtarzalności ludzkiego przeżywania świata;
przyznanie wartości każdemu człowiekowi;
akcentowanie ludzkiej godności i wolności;
podkreślanie odpowiedzialności człowieka za dokonywane wybory.
Różnice pomiędzy personalizmem a egzystencjalizmem
W odróżnieniu od egzystencjalizmu personalizm nie akcentuje jednak indywidualizmu ludzkiego losu i indywidualności ludzkiej osoby. Zwłaszcza nie wyłącza osoby ze świata społecznych relacji ani ludzkiego losu z losu społeczności. Osoba konstytuuje się według Mouniera w relacjach z innymi, w komunikacji i komunii z innymi. Dla egzystencjalizmu, zwłaszcza dla Sartre’a, człowiek określa się zaś w odróżnieniu od innych. Ludzie w ujęciu francuskiego egzystencjalizmu ateistycznego doświadczają swego losu przede wszystkim w samotności, bo, jak mówi Sartre, „piekło to inni” (dramat Przy drzwiach zamkniętych). Dla Mouniera istotnym rysem osoby jest jednak jej nakierowanie na transcendencję, dlatego inaczej pojmuje on wolność i odpowiedzialność – nie w doświadczeniu braku Boga, ale w odniesieniu do Boga.
Profesor filozofii, Wojciech Słomski pisze:
Duch personalizmuMounierowska krytyka egzystencjalizmu jest przede wszystkim skierowana przeciwko Sartre’owi. Człowiek – według Sartre’a – jest wielkim samotnikiem, który w nikim nie ma oparcia i przeżywa całkowite opuszczenie […], każdy człowiek stoi samotny wobec nicości. Pomiędzy ludźmi nie ma żadnej wspólnoty duchowej. […]
Duch personalizmuEgzystencjalistyczna koncepcja człowieka, sformułowana przez Sartre’a jest antropocentryczna, bo czyni człowieka ośrodkiem świata, człowiek ma go podnieść i opanować, licząc tylko na własne siły, bez uciekania się do pomocy wyższej, ponadludzkiej.
Najważniejsze różnice pomiędzy personalizmem społeczno‑religijnym a egzystencjalizmem to zatem:
relacje z innymi – w egzystencjalizmie: odrębność i samotność; w personalizmie: łączność i wspólnota;
wartość osoby – w egzystencjalizmie: samoistna, płynąca tylko z ludzkiej godności; w personalizmie: ustanawiana w relacji z innymi, w przekraczaniu siebie i swych potrzeb;
stosunek do transcendencji – w egzystencjalizmie (ateistycznym): antropocentryzm i ateizm; w personalizmie: teocentryzm i teizm;
stosunek do „sensu życia” – w egzystencjalizmie (ateistycznym): poczucie absurdu i braku nadrzędnego sensu życia; w personalizmie: przyjęcie religijnego sensu życia;
stosunek do wolności – w egzystencjalizmie (ateistycznym): wolność nieograniczona religijnymi normami; w personalizmie; wolność rozumiana w odniesieniu do norm religijnych.
Mounierowska krytyka egzystencjalizmu
Emmanuel Mounier w największym stopniu atakował egzystencjalistyczną koncepcję człowieka samotnego, pozbawionego relacji z innymi, a nawet wrogiego innym. Pisał:
PersonalizmOd samego początku rozważamy osobę w szerokiej perspektywie. Chodzi teraz o odnalezienie tego, co jest jej zasadniczym doświadczeniem. Wbrew rozpowszechnionej opinii nie polega ono na oryginalności, na wyróżnianiu się, na samotnej afirmacji; nie jest izolowaniem się, ale wzajemną łącznością, komunikacją. […] Życie społeczeństwa jest ustawicznym konfliktem. Tam, gdzie milknie wrogość, rozkwita obojętność. W tym olbrzymim niedostatku ludzkiego braterstwa wydają się niknąć drogi koleżeństwa, przyjaźni czy miłości. Heidegger i Sartre uczynili z tego filozofię. Według nich komunikacja skażona jest potrzebą posiadania i opanowywania. […] Daremnie oburzalibyśmy się na ten obraz świata. Trudno przeczyć, że odtwarza on ważny aspekt stosunków między ludźmi. Świat ludzi nie jest rajskim ogrodem. […]
PersonalizmAbstrakcyjny człowiek, bez powiązań i wspólnot naturalnych, najwyższy bóg, pośród wolności pozbawionej miary i kierunku, odnoszący się do drugiego z niechęcią, wyrachowaniem i żądaniami; instytucje, których działalność sprowadza się do zagwarantowania nienaruszalności własnego egoizmu lub polepszenia wydajności prze spółkę redukującą się do zysku: oto ustrój cywilizacji, która dogorywa na naszych oczach, jednej z najuboższych, jakie znała historia. […]
PersonalizmWidzimy więc, że pierwszą troską indywidualizmu jest ześrodkowanie jednostki na sobie samej, pierwszą troską personalizmu natomiast – dążenie do odwrócenia jej od siebie, ustawienie w otwartych perspektywach osoby. […] Przez doświadczenie wewnętrzne osoba ukazuje się nam także jako obecność skierowana ku światu i innym osobom, wmieszana w świat i między inne osoby, bez kresu, w perspektywie powszechności. Inne osoby nie ograniczają jej, one pozwalają jej być i wzrastać. Osoba istnieje, tylko zwracając się ku drugiemu człowiekowi, tylko przez drugiego człowieka, może siebie poznać tylko w drugim człowieku może siebie odnaleźć. Pierwotnym doświadczeniem osoby jest doświadczenie drugiej osoby. „Ty”, a z nim „my”, poprzedza „ja” lub co najmniej temu „ja” towarzyszy. […] Z chwilą kiedy łączność wzajemna słabnie albo kiedy się zrywa, zatracam się dogłębnie sam: wszystkie szaleństwa polegają na klęsce stosunków z drugim człowiekiem – alter (inny) staje się alienus (obcy), z kolei ja sam staję się dla siebie obcy, wyalienowany. Można by niemal powiedzieć, że istnieję jedynie w takim stopniu, w jakim istnieję dla kogoś drugiego, albo: być – znaczy kochać.
Słownik
(z łac. ex – poza i sistere – znajdować się) ludzkie istnienie, życie, rozumiane jako indywidualna realność, doświadczana przez każdego świadomego człowieka, zbiór sytuacji przeżywanych przez poszczególnych ludzi
(z łac. essentia – istota) istota (natura) rzeczy; zbiór cech, które sprawiają, że określony byt jest tym, czym jest, przesądzają o jego tożsamości
ruch filozoficzny powstały w latach 30. XX w. w Europie, który w centrum zainteresowania stawiał problematykę ludzkiego istnienia w świecie, zwłaszcza jego sensu i konsekwencji etycznych
człowiek pojmowany jako jednostkowy i niepowtarzalny byt o szczególnej wartości, wynikającej z jego osobowej godności, wyróżniającej spośród wszelkich bytów innego rodzaju, a także tworzący wartości w relacji z innymi i przekraczaniu siebie w komunikacji i współdziałaniu z innymi
(łac. persona – maska, osoba) nurt filozoficzny, stawiający w centrum zainteresowania człowieka i jego wartość, przyznający człowiekowi szczególną rolę w świecie
(łac. transcendens – przekraczający) rzeczywistość metafizyczna wykraczająca poza rzeczywistość empiryczną – dostępną zmysłom rzeczywistość materialną