Przeczytaj
Rozchwiane imperium
Tradycja walki Hindusów o niepodległość związana była z procesami narodotwórczymi, które nabrały rozmachu po I wojnie światowej. Brytyjczycy niejednokrotnie odpowiadali na działania emancypacyjneemancypacyjne swoich poddanych z Indii użyciem przemocy. Nie zahamowało to krzepnięcia organizacji walczących o samodzielność Indii: Kongresu Narodowego (1885 r.) oraz Ligi Muzułmańskiej (1906 r.). Podczas II wojny światowej nastroje niepodległościowe jeszcze się spotęgowały; wykrwawione, wyniszczone i zubożałe imperium nie było w stanie utrzymać swoich zamorskich posiadłości. Japońska okupacja Azji, szermowanie przez władze w Tokio hasłem „Azja dla Azjatów” dodatkowo skłaniały do pozbywania się znienawidzonych europejskich zwierzchników. Nastroje niepodległościowe nie ominęły także angielskiej „perły w koronie” – stosunkowo zamożnych, szczycących się wielowiekową, barwną i oryginalną kulturą Indii. W czasie II wojny światowej nieliczni Hindusi zaangażowali się po stronie Japonii. Uznanie ich przez Brytyjczyków za zdrajców sprawiło, że w Indiach uważano ich za bohaterów. Rolę przywódcy mieszkańców Indii w ich walce o niezależność odgrywał już od czasów międzywojennych Mahatma Gandhi, orędownik pokojowych sposobów dążenia do niepodległości półwyspu. Taktyka Gandhiego zakładała totalny bojkotbojkot towarów oraz administracji brytyjskiej przy jednoczesnym wzmacnianiu dumy narodowej, solidarności oraz pielęgnowaniu tradycji.
Jak Gandhi wyzwolił Indie[…] wyzyskowi Gandhi przeciwstawił drewniany kołowrotek nazywany czarkha. 40 tys. agitatorów ruszyło na wieś, by namawiać ludzi do przędzenia, tkania i porzucenia zagranicznych tkanin na rzecz khadi z surowej bawełny. Gandhi uważał, że praca przy kołowrotku przyczyni się do odrodzenia wsi i zjednoczenia społeczeństwa. Przez pół godziny dziennie prządł, modląc się – pod rytmiczny stukot wirującego koła recytował imię Boga: „Rama Rama”. Noszenie odzieży wyprodukowanej w Indiach stało się symbolem niezależności Indusów. W miastach na ogromnych stosach płonęły zagraniczne ubrania, a córka Nehru, Indira, która była wtedy małą dziewczynką, pisała we wspomnieniach: Jeszcze dziś żyją we mnie emocje tamtego dnia. Wielki taras pełen stosów ubrań – i to jak drogich, jak bajecznie kolorowych!
Źródło: Robert Stefanicki, Jak Gandhi wyzwolił Indie, „Ale Historia” dodatek do „Gazety Wyborczej” , 21 czerwca 2013.
Pomimo wyrzeczenia się przemocy indyjski ruch niepodległościowy spotkał się z brutalnymi akcjami odwetowymi ze strony władz w Londynie, co dodatkowo tylko odbierało administracji kolonialnej resztki autorytetu. Bezskuteczność działań Brytyjczyków skłoniła władze w Londynie do podjęcia rozmów z Indyjskim Kongresem Narodowym – organizacją niepodległościową kierowaną przez Gandhiego oraz jego współpracownika Jawaharlala Nehru. Kongres, reprezentując 300‑milionową społeczność wyznania hinduistycznego, stanowił główną siłę polityczną w Indiach Brytyjskich.
Trudna niepodległość
Reprezentująca ok. 100‑milionową społeczność wyznawców islamu Liga Muzułmańska, kierowana przez Muhammada Ali Jinnaha druga siła polityczna w Indiach, podzielała stanowisko Kongresu Narodowego w kwestii pozbycia się brytyjskiego zwierzchnictwa. Jinnah nie podzielał jednak wizji Gandhiego dotyczącej stworzenia jednego państwa gwarantującego szerokie prawa mniejszościom narodowym i religijnym. Muzułmanie mieli prawo obawiać się zdominowania przez wyznawców hinduizmu w państwie, w którym stanowiliby – nie zawsze darzoną sympatią – mniejszość. Dlatego przywódca indyjskich muzułmanów, bez oglądania się na opinię Kongresu Narodowego, w 1946 r. ogłosił niepodległość tych części kraju, na których liczebnie przeważali wyznawcy Allaha. Proklamacji niezawisłości towarzyszyła potężna fala przemocy pomiędzy wyznawcami skłóconych religii, która przetoczyła się przez kraj. W atmosferze przybierającego drastyczne formy konfliktu wewnętrznego ostatni wicekról Indii lord Louis Mountbatten latem 1947 r., w imieniu władz w Londynie, podpisał zgodę na podział „perły” na dwa odrębne państwa: Indie i Pakistan.
Zrzucenie zależności od Korony Brytyjskiej nie zahamowało spirali przemocy oraz masowych przesiedleń – muzułmanów z Indii i hinduistów z Pakistanu – które dotknęły ponad 10 mln osób. Już kilka tygodni po odzyskaniu niepodległości oba kraje zaangażowały się w wyniszczający konflikt o pograniczny Kaszmir: prowincję zamieszkaną w większości przez muzułmanów, ale należącą do Indii. Ofiarą wrogości pomiędzy Pakistanem a Indiami został Gandhi. Nawołujący do opamiętania się i zaniechania przemocy został zamordowany przez fanatycznego hinduistę w 1948 roku.
Podział Kaszmiru na część indyjską i pakistańską dokonany w 1948 r. przez ONZ nie zakończył konfliktu o tę prowincję. Co więcej, zarówno Indie (od 1974 r.), jak i Pakistan (od 1998 r.) dysponują bronią atomową, co stwarza ogromne zagrożenie dla globalnego bezpieczeństwa. Współczesne Indie, największa demokracja świata, zmagają się z licznymi problemami społecznymi, demograficznymi i gospodarczymi. Borykają się ze skutkami przeludnienia, rażącymi dysproporcjami rozwojowymi oraz problemem dyskryminacji najuboższych – „niedotykalnych”. Alarmująca jest również niska pozycja społeczna kobiet, skutkująca chociażby celowym uśmiercaniem dziewczynek. Z drugiej strony niepodległe Indie od dziesięcioleci niezwykle dynamicznie się rozwijają. Nacisk na rozwój nowoczesnych technologii wspiera się poprzez rozwój edukacji oraz nauki. Miarą ogromnego potencjału intelektualnego kraju jest działalność ponad 400 uniwersytetów. W rezultacie analitycy zgodnie wskazują Indie jako jeden z najbardziej przyszłościowych rynków świata. Z kolei międzynarodowa pozycja Indii, niezwykle aktywnych na forum ONZ, w misjach pokojowych i organizacjach współpracy regionalnej, sprawia, że kraj – nie bez racji – domaga się uznania jego statusu światowego mocarstwa.
„Biali”, „kolorowi” i „rdzenni”
Niezwykle głębokie podziały społeczne położyły się również cieniem na losach innej części dawnego brytyjskiego „imperium, w którym słońce nie zachodzi” – Związku Południowej Afryki. Na przełomie XIX i XX w. o wpływy w Afryce Południowej Brytyjczycy walczyli z pochodzącymi z Holandii Burami (Afrykanerami), których cechowały rasizm i chęć dominacji na kolonizowanym obszarze. W wyniku tzw. wojen burskich w Afryce Południowej powstało kilka brytyjskich kolonii. Następnie w 1910 r. z czterech kolonii utworzono brytyjskie dominium – Związek Południowej Afryki (ZPA). Dominium stanowiło ustrojową formę pośrednią między samorządną kolonią a suwerennym państwem. Toteż, pomimo dominacji brytyjskiej, język niderlandzki zachował status urzędowego. Jednocześnie biali niepodzielnie dzierżyli ster władzy, prowadząc dyskryminacyjną politykę względem czarnoskórych mieszkańców kraju. W 1931 r. Południowa Afryka uzyskała niepodległość z zachowaniem przyjaznych relacji z Londynem.
Podczas II wojny światowej, kiedy władze ZPA solidarnie wspierały Brytyjczyków, społeczeństwo ZPA składało się głównie z czarnoskórych Afrykanów (8,5 mln). Sporą część ludności stanowili jednakże biali Afrykanerzy (2,6 mln) oraz „kolorowi” Hindusi i Azjaci (ok. 1,5 mln). Dobra koniunktura gospodarcza, która nastała w ZPA po zakończeniu zmagań na drugowojennych frontach, nie zapobiegła konfliktom na tle rasowym. Zapalnikiem stał się powrót do kraju licznych kombatantów, którzy zaczęli wypierać Afrykanów ze stanowisk pracy wymagających kwalifikacji. W 1948 r. wybory wygrała partia reprezentująca Afrykanerów. Nowe władze zdecydowały się na wprowadzenie apartheiduapartheidu – systemu rasowej segregacji faworyzującej białych mieszkańców kraju. W 1950 r. wprowadzono ustawę o rejestracji ludności i zatwierdzono podział na ludność białą, kolorową, Azjatów i „ludność rdzenną”. Wkrótce czarnoskórych mieszkańców kraju pozbawiono możliwości legalnego zamieszkiwania w miastach, podejmowania każdej pracy oraz prawa do strajku. Segregacja obejmowała także m.in. wyznaczanie odrębnych miejsc dla różnych ras w środkach transportu czy w miejscach publicznych.
Triumf zza krat
Na czarnoskórych Afrykanów sprawujący władzę Afrykanerzy nałożyli obowiązek mieszkania na obszarach plemiennych, tzw. bantustanach. Związane z tym przesiedlenia potęgowały niezadowolenie większości społeczeństwa, podobnie jak dramatyczne rozwarstwienie majątkowe oraz wyzysk czarnoskórych pracowników w kopalniach złota i diamentów. Konfliktom społecznym towarzyszyły jednakże wyraźny rozwój gospodarczy i sukcesy naukowe, takie jak przeprowadzenie pierwszego przeszczepu serca 3 grudnia 1967 r. przez kardiologa z Kapsztadu Christiaana Barnarda. Niemniej wzrost siły gospodarczej kraju oraz jego prestiżu na niwie naukowej nie przekładały się na poprawę warunków życia rdzennych mieszkańców Południowej Afryki.
Sukcesy niepodległościowych ruchów w Afryce w latach 50. skłoniły do wzmożenia działań przeciwko apartheidowi przez reprezentujący czarnoskórych Narodowy Kongres Afrykański (ANC). Na czele ruchu niezadowolonych stanął czarnoskóry prawnik Nelson Mandela, który początkowo proponował przyjęcie taktyki non‑violence. Jednak brutalne stłumienie przez policję antydyskryminacyjnej demonstracji w Sharpeville w 1960 r. skłoniło go do podjęcia działań partyzanckich. W wyniku serii zamachów władze aresztowały oskarżanego o ich organizację Mandelę. Przywódca walki z apartheidem blisko 30 lat spędził w więzieniu na wyspie Robben Island, pozbawiony łączności ze światem zewnętrznym.
Izolacja RPA na arenie międzynarodowej, będąca skutkiem polityki apartheidu, pogarszająca się w latach 80. sytuacja gospodarcza kraju oraz ciągłe niepokoje społeczne zmusiły władze do ustępstw. Przywódca południowoafrykańskich nacjonalistów Frederik Willem de Klerk jesienią 1989 r. zerwał z polityką apartheidu. Niedługo później zwolnił z więzienia niezwykle popularnego w kraju i za granicą Nelsona Mandelę, który w 1994 r. został pierwszym czarnoskórym prezydentem Republiki Południowej Afryki. Jako głowa państwa Mandela odżegnał się od represji wobec winnych polityki dyskryminacyjnej i konsekwentnie dążył do pojednania pomiędzy mieszkańcami kraju, czym zasłużył sobie na ogromny autorytet ze strony społeczności międzynarodowej.
Słownik
(z ang. boycott) częściowe lub całkowite zerwanie kontaktów handlowych albo stosunków dyplomatycznych z firmą, organizacją, państwem
wyzwolenie i obdarzenie osoby bądź pewnej zbiorowości pełnią praw
zamknięta grupa społeczna w Indiach; przynależność do kasty jest dziedziczna
inaczej pariasi, zbiorcza nazwa grup należących tradycyjnie w Indiach do najniższych kast lub w ogóle znajdujących się poza systemem kastowym
(hindi svarāj – własne rządy) hasło nacjonalistów indyjskich dążących do uzyskania autonomii dla Indii
(ang., bez przemocy) postawa, strategia odrzucająca stosowanie przemocy zarówno w życiu społecznym, jak i działalności politycznej, za twórcę owej koncepcji uważa się Mahatmę Gandhiego
(z jęz. afrikaans apartheid – oddzielność, rozróżnienie) teoria głosząca konieczność osobnego rozwoju społeczności różnych ras, a także bazujący na tej teorii system polityczny panujący w Republice Południowej Afryki do połowy lat 90. XX w., oparty na segregacji rasowej
Słowa kluczowe
Afryka, dekolonizacja, dyskryminacja, Półwysep Indyjski, zimna wojna, świat po II wojnie światowej, integracja europejska
Bibliografia
W. Jagielski, Trębacz z Tembisy. Droga do Mandeli, Warszawa 2013.
J. Kieniewicz, Historia Indii, Wrocław 2003.
J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.
P. Wilk, Lalki w ogniu. Opowieści z Indii, Warszawa 2011.