Dlaczego miłość i przyjaźń są problemami etycznymi?

Zarówno miłość, jak i przyjaźń stawiają nas wobec dylematów moralnych. Jakie są granice lojalności wobec naszych przyjaciół? Czy miłość może usprawiedliwić nieetyczne zachowanie? Wszyscy ludzie, którzy żyją w związkach uczuciowych i mają przyjaciół w pewnym momencie stają przed podobnymi pytaniami. Czy jednak miłość i przyjaźń są, same w sobie, problemami etycznymi?
By odpowiedzieć na to pytanie, zastanówmy się, co oznacza etykaetykaetyka. Wywodzi się ona od greckiego słowa ethos, które oznaczało „zwyczaj” lub usposobienie. Etyka – filozoficzna nauka o wartościach, normach i powinnościach człowieka – wywodzi się więc z namysłu nad tym, jak zachowują się ludzie oraz jakie postawy zajmują wobec innych. Zarówno miłość, jak i przyjaźń jest pewnym typem relacji między dwojgiem ludzi. W tym sensie pytanie o naturę oraz funkcję obu tych kategorii w życiu człowieka należy właśnie do etyki. Jaki jest związek miłości i cnotycnotacnoty? Czy przyjaźń jest cnotą oraz jaką rolę spełnia w życiu człowieka?

Miłość w filozofii Platona

Platon był autorem idealistycznegoidealizmidealistycznego systemu filozoficznego, który opierał się na oddzieleniu niematerialnego, doskonałego i realnie istniejącego świata ideiideaidei od dostępnego zmysłom świata rzeczy, który był według filozofa jedynie złudzeniem – cieniem rzeczywistości idealnej.
Idee tworzą hierarchię, na której szczycie znajduje się według Platona idea Dobra. Podobnie jak byt może być idealny lub materialny, tak dobro bytuje zarówno w świecie idei, jako Dobro samo w sobie, jak i w świecie materialnym.

Platońska teoria miłości

R10QWHsBXra4q1

Zdjęcie przedstawia pomnik. Widoczny jest jego szczyt. Znajduje się na nim postać Erosa. Jest on ukazany jako młodzieniec. Jest nagi. Z jego ramion wyrastają duże, pierzaste skrzydła. Eros trzyma w lewej ręce łuk. Stoi na lewej nodze. Jego ciało przechylone jest do przodu. Prawa noga jest uniesiona lekko ku górze.

W etyce Platona najbardziej wartościowe nie są różne dobra doczesne – jak pieniądze, sława, władza, przyjemności ciała – lecz Dobro samo w sobie. Zarazem jednak w naszym życiu obecne są przyjemności ciała – nie jest nam przecież obojętne, jak smakuje to, co jemy, a zakochując się, czerpiemy przyjemność z bliskości fizycznej.  Jak pogodzić ze sobą dobra materialne i Dobro idealne? Oto pytanie etyczne, które doprowadziło go do sformułowania teorii miłości. Wyraził ją Platon w dialogu Uczta. Podczas tytułowej biesiady, która odbywa się u tragika Agatona, kolejne postaci wygłaszają pochwałę Erosa. Zwieńczeniem dialogu jest słynna mowa ku czci Erosa, którą wygłasza Sokrates. Zastrzega on, że w swojej mowie przekazuje jedynie to, co usłyszał od wieszczki Diotymy z Mantinei na temat stopni miłości i piękna. Platon wyraża swoją koncepcję miłości ustami występujących w dialogu postaci. Mowa Sokratesa, której fragment możesz przeczytać poniżej, porusza jej kluczowy aspekt.

RHeuuMuBHTpG61

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna stoi. Ukazany jest jego prawy profil. Lewy łokieć wspiera na skale. Podpiera prawą dłonią głowę. Mężczyzna ma geste, ciemne włosy i bokobrody. Mężczyzna ubrany jest w koszulę i spodnie. Pod szyją ma zawiązaną chustę. Jego ramiona okrywa futro z długim, ciemnym włosem.

Platońska teoria miłości odpowiada na pytanie o stosunek dóbr realnych do idealnych. Wyrażona w mowie Sokratesa koncepcja nazywana bywa drabiną Diotymy, bowiem wieszczka przedstawiła mu miłość jako drogę stopniowego wznoszenia się od piękna zmysłowego do piękna ponadzmysłowego, idealnego. Pierwszym przedmiotem miłości jest piękno cielesne. Prowadzi ono jednak do zrozumienia, że od pięknych ciał bardziej wartościowa jest piękna dusza. Umiłowanie piękna duchowego prowadzi do zrozumienia, że właściwym przedmiotem miłości nie są ciała, ani nawet dusze, lecz samo Piękno, wspólne wszystkim pięknym przedmiotom. To z kolei pozwala wznieść się jeszcze wyżej i ujrzeć wieczną ideę Piękna.

Kochając, człowiek wznosi się po drodze miłości. Na jej szczycie znajduje się idea Piękna. Dobra realne są więc niezbędnym etapem w drodze do Dobra idealnego, a wszystkie piękne ciała, piękne uczynki są odbiciem wiecznego, idealnego Piękna.

Umiłowanie piękna, które prowadzi człowieka od dóbr materialnych do idealnych, jest zarazem dążeniem etycznym. U podstaw koncepcji miłości leżała bowiem szczególnie istotna dla Platona teza, że Piękno i Dobro są ze sobą nierozerwalnie związane, jak gdyby były dwiema stronami tej samej idei. Miłość w koncepcji Platona była więc zarazem dążeniem ku Pięknu, jak i ku Dobru.

Miłość a cnota

Etyka Platona za wartościowe uznawała dobra idealne, zaś na ich szczycie znajdowała się idea Dobra. Według Platona cnota polegała na dążeniu do niej. Nie chodziło o to, aby dobra realne potępiać, lecz by zobaczyć w nich drogę do dóbr wyższego rzędu. Popędy ciągną duszę człowieka w dół, ku temu, co cielesne. Natomiast miłość prowadzi człowieka w górę – ku dobrom idealnym.

Przyjaźń w etyce Arystotelesa

Etyka Arystotelesa odrzucała istnienie idealnych dóbr. Jedyne, co istnieje, to dobra realne, osiągalne cele, normy ustalane w sposób empirycznyempiryzmempiryczny. W przeciwieństwie do Sokratesa i Platona Arystoteles uważał, że cnót jest wiele – tyle, ile czynności właściwych człowiekowi. Zamiast określać, czym jest cnota sama w sobie, Arystoteles dążył w swojej etyce do stworzenia wzoru człowieka dobrego i mądrego. Ten, kto w każdej sytuacji przyjmował usposobienie zachowujące środek – a więc nie popadał w skrajności, lecz w każdej sytuacji potrafił zachować się właściwie – posiadał eudajmonięeudajmonizmeudajmonię, czyli doskonałość (słowo tłumaczone również jako „szczęście”). W swojej teorii przyjaźni Arystoteles uzasadnia, dlaczego przyjaźń jest niezbędna człowiekowi, który chce osiągnąć ową doskonałość jednostkową, wymienił także trzy typy przyjaźni.

Arystotelesowska teoria przyjaźni

Przyjaźń jest pewnym dobrem niezbędnym do tego, by osiągnąć eudajmonię, bez przyjaźni człowiek nie mógłby być bowiem szczęśliwy. Arystoteles wymienił trzy rodzaje więzi przyjacielskiej i uporządkował ją od najniższego do najwyższego, najbardziej szlachetnego rodzaju.

Słownik