Przeczytaj
Dlaczego miłość i przyjaźń są problemami etycznymi?
Zarówno miłość, jak i przyjaźń stawiają nas wobec dylematów moralnych. Jakie są granice lojalności wobec naszych przyjaciół? Czy miłość może usprawiedliwić nieetyczne zachowanie? Wszyscy ludzie, którzy żyją w związkach uczuciowych i mają przyjaciół w pewnym momencie stają przed podobnymi pytaniami. Czy jednak miłość i przyjaźń są, same w sobie, problemami etycznymi?
By odpowiedzieć na to pytanie, zastanówmy się, co oznacza etykaetyka. Wywodzi się ona od greckiego słowa ethos, które oznaczało „zwyczaj” lub usposobienie. Etyka – filozoficzna nauka o wartościach, normach i powinnościach człowieka – wywodzi się więc z namysłu nad tym, jak zachowują się ludzie oraz jakie postawy zajmują wobec innych. Zarówno miłość, jak i przyjaźń jest pewnym typem relacji między dwojgiem ludzi. W tym sensie pytanie o naturę oraz funkcję obu tych kategorii w życiu człowieka należy właśnie do etyki. Jaki jest związek miłości i cnotycnoty? Czy przyjaźń jest cnotą oraz jaką rolę spełnia w życiu człowieka?
Miłość w filozofii Platona
Platon był autorem idealistycznegoidealistycznego systemu filozoficznego, który opierał się na oddzieleniu niematerialnego, doskonałego i realnie istniejącego świata ideiidei od dostępnego zmysłom świata rzeczy, który był według filozofa jedynie złudzeniem – cieniem rzeczywistości idealnej.
Idee tworzą hierarchię, na której szczycie znajduje się według Platona idea Dobra. Podobnie jak byt może być idealny lub materialny, tak dobro bytuje zarówno w świecie idei, jako Dobro samo w sobie, jak i w świecie materialnym.
Platońska teoria miłości
W etyce Platona najbardziej wartościowe nie są różne dobra doczesne – jak pieniądze, sława, władza, przyjemności ciała – lecz Dobro samo w sobie. Zarazem jednak w naszym życiu obecne są przyjemności ciała – nie jest nam przecież obojętne, jak smakuje to, co jemy, a zakochując się, czerpiemy przyjemność z bliskości fizycznej. Jak pogodzić ze sobą dobra materialne i Dobro idealne? Oto pytanie etyczne, które doprowadziło go do sformułowania teorii miłości. Wyraził ją Platon w dialogu Uczta. Podczas tytułowej biesiady, która odbywa się u tragika Agatona, kolejne postaci wygłaszają pochwałę Erosa. Zwieńczeniem dialogu jest słynna mowa ku czci Erosa, którą wygłasza Sokrates. Zastrzega on, że w swojej mowie przekazuje jedynie to, co usłyszał od wieszczki Diotymy z Mantinei na temat stopni miłości i piękna. Platon wyraża swoją koncepcję miłości ustami występujących w dialogu postaci. Mowa Sokratesa, której fragment możesz przeczytać poniżej, porusza jej kluczowy aspekt.
Przeczytaj poniższy fragment i zastanów się: jeśli prawdziwie wartościowe jest Dobro idealne, do czego człowiekowi służą dobra materialne?
UcztaWięc kto od kochania chłopców zaczął, jak należy, a wznosząc się ciągle wyżej już to piękno oglądać zaczyna, ten stanął prawie u szczytu. Bo tędy biegnie naturalna droga miłości, czy ktoś sam po niej idzie, czy go kto drugi prowadzi: od takich pięknych ciał z początku ciągle się człowiek ku temu pięknu wznosi, jakby po szczeblach wstępował: od jednego do dwóch, a od dwóch do wszystkich pięknych ciał, a od ciał pięknych do pięknych postępków, od postępków do nauk pięknych, a od nauk aż do tej nauki na końcu, która już nie o innym pięknie mówi, ale człowiekowi daje owo piękno samo w sobie; tak że człowiek dopiero przy końcu istotę piękna poznaje. Na tym szczeblu życia, Sokratesie miły – mówiła niewiasta z Wieszczego Grodu w obcym kraju – na tym szczeblu dopiero życie jest coś warte; wtedy, gdy człowiek piękno samo w sobie ogląda.
Platońska teoria miłości odpowiada na pytanie o stosunek dóbr realnych do idealnych. Wyrażona w mowie Sokratesa koncepcja nazywana bywa drabiną Diotymy
, bowiem wieszczka przedstawiła mu miłość jako drogę stopniowego wznoszenia się od piękna zmysłowego do piękna ponadzmysłowego, idealnego. Pierwszym przedmiotem miłości jest piękno cielesne. Prowadzi ono jednak do zrozumienia, że od pięknych ciał bardziej wartościowa jest piękna dusza. Umiłowanie piękna duchowego prowadzi do zrozumienia, że właściwym przedmiotem miłości nie są ciała, ani nawet dusze, lecz samo Piękno, wspólne wszystkim pięknym przedmiotom. To z kolei pozwala wznieść się jeszcze wyżej i ujrzeć wieczną ideę Piękna.
Kochając, człowiek wznosi się po drodze miłości. Na jej szczycie znajduje się idea Piękna. Dobra realne są więc niezbędnym etapem w drodze do Dobra idealnego, a wszystkie piękne ciała, piękne uczynki są odbiciem wiecznego, idealnego Piękna.
Umiłowanie piękna, które prowadzi człowieka od dóbr materialnych do idealnych, jest zarazem dążeniem etycznym. U podstaw koncepcji miłości leżała bowiem szczególnie istotna dla Platona teza, że Piękno i Dobro są ze sobą nierozerwalnie związane, jak gdyby były dwiema stronami tej samej idei. Miłość w koncepcji Platona była więc zarazem dążeniem ku Pięknu, jak i ku Dobru.
Miłość a cnota
Etyka Platona za wartościowe uznawała dobra idealne, zaś na ich szczycie znajdowała się idea Dobra. Według Platona cnota polegała na dążeniu do niej. Nie chodziło o to, aby dobra realne potępiać, lecz by zobaczyć w nich drogę do dóbr wyższego rzędu. Popędy ciągną duszę człowieka w dół, ku temu, co cielesne. Natomiast miłość prowadzi człowieka w górę – ku dobrom idealnym.
Przyjaźń w etyce Arystotelesa
Etyka Arystotelesa odrzucała istnienie idealnych dóbr. Jedyne, co istnieje, to dobra realne, osiągalne cele, normy ustalane w sposób empirycznyempiryczny. W przeciwieństwie do Sokratesa i Platona Arystoteles uważał, że cnót jest wiele – tyle, ile czynności właściwych człowiekowi. Zamiast określać, czym jest cnota sama w sobie, Arystoteles dążył w swojej etyce do stworzenia wzoru człowieka dobrego i mądrego. Ten, kto w każdej sytuacji przyjmował usposobienie zachowujące środek – a więc nie popadał w skrajności, lecz w każdej sytuacji potrafił zachować się właściwie – posiadał eudajmonięeudajmonię, czyli doskonałość (słowo tłumaczone również jako „szczęście”). W swojej teorii przyjaźni Arystoteles uzasadnia, dlaczego przyjaźń jest niezbędna człowiekowi, który chce osiągnąć ową doskonałość jednostkową, wymienił także trzy typy przyjaźni.
Arystotelesowska teoria przyjaźni
Etyka nikomachejskaPozostaje nam obecnie omówienie przyjaźni; jest ona bowiem pewną cnotą lub czymś z cnotą związanym, a ponadto jest czymś dla życia najkonieczniejszym; bo bez przyjaciół nikt nie mógłby pragnąć żyć, chociażby posiadał wszystkie inne dobra; wszak i ci, którzy mają bogactwa, stanowisko i władzę, zdają się najbardziej potrzebować przyjaciół; jakaż bowiem korzyść z takiej przyjemności, jeśli się jest pozbawionym [możności] wyświadczania przysług drugim, z której przede wszystkim i w sposób najchwalebniejszy korzysta się wobec przyjaciół? I w jaki sposób można by pomyślności tej ustrzec i uchować ją, nie mając przyjaciół? Przecież im większa, tym bardziej jest narażona na niebezpieczeństwa. Także w ubóstwie i we wszystkich nieszczęściach jedyną ucieczką są – wedle powszechnego mniemania – przyjaciele. Przyjaźń dopomaga młodzieńcom do unikania błędów, starszych otacza opieką i uzupełnia ich pracę w tym, co przerasta ich nadwątlone siły, ludzi w kwiecie wieku pobudza do większych czynów.
Przyjaźń jest pewnym dobrem niezbędnym do tego, by osiągnąć eudajmonię, bez przyjaźni człowiek nie mógłby być bowiem szczęśliwy. Arystoteles wymienił trzy rodzaje więzi przyjacielskiej i uporządkował ją od najniższego do najwyższego, najbardziej szlachetnego rodzaju.
Słownik
(gr. arete – zaleta, doskonałość, cnota moralna) zbiór cech charakteru, postawa lub siła moralna charakteryzujące jednostkę, która żyje według norm etyki i dąży do osiągnięcia doskonałości osobistej; życie cnotliwe polega na przedkładaniu dobra etycznego nad przyjemności.
(gr. émpeiros – doświadczony) stanowisko teoriopoznawcze głoszące, że wiedza, jaką posiada człowieka pochodzi z doświadczenia zmysłowego
(gr. ethos – zachowanie) dziedzina filozofii zajmująca się rozważaniami dotyczącymi zasad i norm postępowania
(gr. eudaimon – szczęśliwy) pogląd etyczny, zgodnie z którym najwyższym dobrem i ostatecznym celem życia człowieka jest szczęście; eudajmonistami byli: Demokryt, Arystoteles, epikurejczycy, stoicy, św. Augustyn, św. Tomasz; u Arystotelesa eudajmonia to stan doskonałości etycznej, szczęścia, w którym człowiek za pomocą rozumnego kierowania wolą osiągną stan, który jest zgodny z jego naturą
(gr. idea – to, co widoczne; kształt; wyobrażenie; postać; wzór) u Platona: samoistne, wieczne, niezmienne, niezłożone, ogólne i doskonałe byty, które są wzorami zmiennych bytów materialnych
(gr. idea – to, co widoczne; kształt; wyobrażenie; postać; wzór) w ontologii: stanowisko głoszące, że jedynym istniejącym samoistnie bytem jest idea, duch, itd. (byt niematerialny), który istnieje niezależnie od rzeczywistości materialnej; rzeczywistość idealna może być przyczyną lub – jak u Platona – wzorem rzeczywistości materialnej