Nowożytna koncepcja umowy społecznej wynikała z interpretacji faktu życia zbiorowego człowieka poza autorytetem objawienia. Wywodziła się z racjonalnej refleksji filozoficznej. Koncepcja umowy zawierała wyjaśnienie przyczyn powstania społeczeństwa. Było ono jednak podstawą do podjęcia kwestii ważniejszej – uprawomocnienia określonego kształtu społeczeństwa.

Chodziło o nowożytne społeczeństwo mieszczańskie z charakterystyczną dla niego wykładnią ludzkiej wolności i równości. Nietrudno też w idei umowy społecznej dojrzeć tworzenie się ogólnych podstaw nowożytnego liberalizmu. Miarodajne w tych sprawach rozwiązania widzimy przede wszystkim u Hobbesa, Locke’a i Kanta, choć filozofowie ci znacznie różnią się w niektórych kwestiach.

Idea umowy sprzężona była z dwiema innymi koncepcjami – koncepcją prawa natury i koncepcją stanu natury.

Filozofowie wieków XVII i XVIII, kiedy to rodziła się nowożytna koncepcja umowy, nie prowadzili oczywiście badań zmierzających do wykazania, że stan natury i umowa społeczna miały rzeczywiście miejsce w historii. Niektórzy z nich interpretowali tak stan natury, jak i umowę nie tyle jako fakt historyczny, ile psychologiczny. Wyobrażali sobie stan natury i umowę jako zespół wewnętrznych skłonności człowieka lub też idee zawarte w ludzkim rozumie.

Sens tych koncepcji jest następujący – stan natury daje możliwość uchwycenia człowieka poza jakimikolwiek społecznymi wpływami, w sytuacji, która odkrywa jego naturalne, uniwersalne właściwości.

R7xELE8lWqouJ1

Zdjęcie przedstawia kartkę pierwszego wydania Umowy społecznej. Na rysunku znajduje się kobieta trzymająca w jednej ręce wagę, w drugiej parasol, którym osłania się od słońca. Na stronie zamieszczone są liczne tytuły w języku francuskim.

W koncepcji J. Locke’a taką właściwością jest rozumność, która prowadzi do decyzji o  wyjściu ze stanu natury. Według Locke’a w stanie natury wprawdzie każdy ma równe prawa (naturalne), lecz nie każdy ma możność ich skutecznej realizacji. Powoduje to nierozumne konflikty i nierówności. Następuje akt umowy i przejście do stanu społecznego celem lepszej realizacji praw naturalnych. Jedynym źródłem władzy i prawa oraz ich uprawomocnieniem staje się zbiorowa wola jednostek – suwerennych podmiotów umowy. Wolność jednostkowa zostaje zagwarantowana, ale jednocześnie ograniczona w imię nienaruszania wolności innych. W społeczeństwie człowiek zyskuje pełniejszą realizację osobistej i majątkowej wolności niż w stanie natury, zaś stopień realizacji tych wolności staje się kryterium oceny władzy i prawa. W koncepcji T. Hobbesa naturalna rozumność człowieka spełnia podobną rolę, aczkolwiek inaczej nakreślony jest mechanizm władzy i uprawnienia obywateli. Suwerenna władza, której powierzono rządy na mocy umowy, jest absolutna i nieodwoływalna.

Inaczej doktryna umowy społecznej wygląda w interpretacji J. J. Rousseau. Dochodzi w niej do głosu krytyka społeczeństwa mieszczańskiego z jego kultem własności, konfliktami i nierównościami. Rousseau traktuje przejście od stanu natury do stanu społecznego jako regres, bowiem stan natury uważa on za stan panowania naturalnej równości i pokoju. Dopiero rozwój cywilizacyjny wyprowadzający ludzkość ze stanu natury skutkuje wzrostem nierówności, egoizmu i próżniactwa.

Wprawdzie, zdaniem Rousseau, nie ma możliwości powrotu do stanu natury, ale można, na drodze umowy społecznej, przywrócić równość. Umowa społeczna jest więc dla niego aktem powołania egalitarnej wspólnoty politycznej, która byłaby zdolna do naprawy społeczeństwa dzięki rozumnej woli powszechnej, artykułującej dobro wspólne.

Rousseau uniezależnia treść „woli powszechnej” od rzeczywistej woli obywateli, czyniąc z niej wcielenie obiektywnej rozumności. Rousseau pisze:

W konsekwencji brak w państwie Rousseau miejsca na istnienie zróżnicowanych grup interesu oraz na artykulację i mediację ich partykularnych woli.

R4LlDW80mrGTs1

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny. Ma krótkie, gładko zaczesane włosy na prawy bok. Na nosie ma okulary. Ubrany jest w sweter oraz koszulę z białym kołnierzykiem.

Historia idei umowy społecznej nie wyczerpuje się w doktrynach XVII i XVIII wieku. Współcześnie nawiązuje do niej, na przykład, J. RawlsJohn Rawls (1921–2002)J. Rawls w koncepcji sprawiedliwości społecznej, a także jego adwersarz, R. NozickRobert Nozick (1938–2002)R. Nozick, związany z doktryną libertariańskąlibertarianizmlibertariańską. Teoria sprawiedliwości J. Rawlsa nie zawiera wprawdzie bezpośrednich odwołań do umowy, ale trzeba pamiętać, że każda zasada przyjęta konsensualnie na gruncie wspólnoty wartości jest swojego rodzaju umową. Teoria Rawlsa jest właśnie próbą wypracowania zasad społecznego współżycia na fundamencie etycznym – równości, wolności i sprawiedliwości, którą autor pojmuje jako bezstronność. Autor starał się pokazać po pierwsze, racjonalną metodę dochodzenia do wspólnych zasad oraz, po drugie, ich treść. Teoria Rawlsa stała się ważnym punktem odniesienia dla liberalnych oraz socjaldemokratycznych ruchów politycznych. Robert Nozick jest natomiast zwolennikiem pierwszeństwa jednostki w stosunku do zbiorowości. „Wolność” lub „sprawiedliwość”, to, jego zdaniem, pojęcia mające zastosowanie przede wszystkim do jednostkowego życia. Nozick jest zwolennikiem państwa minimalnego. Nawiązując do koncepcji umowy Locke`a pokazuje, że jedyna funkcja państwa powinna wiązać się z ochroną życia i własności obywateli. Odrzuca więc wszelkie zadania państwa wykraczające poza to.

Godną uwagi kwestią jest pewne pokrewieństwo między ideą umowy społecznej i współczesnym konstytucjonalizmemkonstytucjonalizmkonstytucjonalizmem.

Konstytucje państw można traktować jako swojego rodzaju umowy wiążące państwo i obywateli i dotyczące gwarancji przestrzegania podstawowych praw i wolności oraz prawnego ładu w państwie. Do koncepcji prawa natury nawiązuje z kolei dzisiejsza koncepcja praw człowieka, jako że mamy w niej do czynienia z katalogiem praw traktowanych jako niezbywalne, powszechne i niezależne od władzy państwowej bądź innej. Można też przypuszczać, że idea umowy miała wpływ na kształtowanie się w Europie politycznej kultury konsensu i kompromisu.

Słownik