Przeczytaj
Czas i miejsce wojny trojańskiej
Spór o istnienie Homera wciąż nie jest zakończony. Jednak współcześni badacze są przekonani, że Homer to postać autentyczna. Przyjmuje się, że żył prawdopodobnie w VIII w. p.n.e. Uznaje się również, że stworzył dwa obszerne dzieła przedstawiające historie zawarte w mitach trojańskich: Iliadę i o około 50 lat późniejszą Odyseję.
Wydarzenia, które stały się kanwą mitu i obu utworów, rozegrały się około 1200 lat p.n.e. Heinrich Schliemann, miłośnik kultury antycznej, odkrył miejsce ich przebiegu dzięki analizie opisów zawartych w eposieeposie Homera. Archeolog ostatecznie udowodnił, że dawna Troja znajdowała się na terenach, które w XIX w. nazywano wzgórzem Hissarlik, ulokowanym w północno‑zachodniej części Turcji. Z uważnej lektury antycznego dzieła wynikało, że Troja leżała kilka kilometrów od wybrzeży morza, otoczona dwiema niewielkimi rzekami Skamander i Symoejs. Znajdowało się tam miasto, które kilka razy niszczono i odbudowywano, tak że powstało aż dziewięć warstw ruin zamku istniejącego już około 1600 r. p.n.e. Wprawdzie niemiecki odkrywca nie dotarł do tych pokładów ruin, które należy łączyć z wojną trojańską, ale jego osiągnięciem było ustalenie lokalizacji Troi.
Późniejsze odkrycie tzw. Troi VIIATroi VIIA pozwoliło poznać kulturę jednego z ważniejszych ośrodków znajdujących się na terenie Azji Mniejszej. Został on zniszczony przez najazd jednego z plemion greckich – Achajów, którzy przez kilkaset lat zdobywali kolejne krainy na lądzie oraz na wyspach Morza Śródziemnego. Czas ekspansji Achajów to równocześnie epoka nazywana mykeńską. Określenie wywodziło się od Myken, najpotężniejszego miasta w ówczesnej Grecji, znajdującego się na stałym lądzie, w krainie Argolida na Półwyspie Peloponeskim. Wojna trojańska rozgrywała się w ostatnim etapie świetności Myken.
Czasy wojny trojańskiej a epoka Homera
Homer podał jako przyczynę walk porwanie przez trojańskiego królewicza Parysa Heleny – żony Menelaosa, władcy Myken. Twórca Iliady zainspirował się licznymi legendami opowiadającymi o zmaganiach grecko‑trojańskich. Te historie nie podawały prawdziwych przyczyn sporu – walka o dominację gospodarczą i militarną została w nich przedstawiona jako wojna o kobietę. Zasygnalizowana różnica między rzeczywistością a tym, co znalazło się w eposie, nie jest jedyna. Opisując wojnę, autor nawiązał do istniejących już dzieł, ale zawarł w utworze odniesienia do świata sobie współczesnego – połączył przeszłość (XII w. p.n.e.) ze swoimi czasami (VIII w. p.n.e.). W eposie wspomina się np. Fenicjan, których Grecy nie znali w czasach walk o Troję. W tej wojnie nie używano jeszcze żelaza, podczas gdy w Iliadzie poświadcza się jego stosowanie. Achajowie pod Troją nie jeździli na koniach, walczono wtedy pieszo, ewentualnie wykorzystując siłę koni do ciągnięcia zaprzęgów bojowych. W eposie natomiast jest mowa o akrobatach wykonujących sztuki w trakcie jazdy wierzchem. Odmienny jest też obraz stosunków społecznych: w czasach, kiedy żył Homer, panował już ustrój niewolniczy, podczas gdy kilkaset lat wcześniej Grecy tworzyli ustrój rodowy.
Dwa światy w Iliadzie
Jak pisze Jerzy Łanowski, w epopei Homera:
Wstęp[…] uzyskujemy obraz bogaty i pełny, ale […] jednak nie historyczny, bo łączący w sobie i utrwalający w jednolitym kształcie rysy, jakie chyba nigdy wszystkie razem współcześnie nie występowały […]. Tak jak człowiek homerycki, heros, tak i „kultura homerowa” istnieje tylko w świecie poetyckim i nierzeczywistym, z rzeczywistości dziejowych – różnych – zbierając i łącząc tylko elementy.
Źródło: Jerzy Łanowski, Wstęp, [w:] Homer, Iliada, tłum. K. Jeżewska, Wrocław 1986.
W Księdze II Iliady znajduje się, liczący niemal 170 wersów, tzw. katalog okrętów, w którym Homer wymienia poszczególne plemiona greckie biorące udział w wojnie trojańskiej oraz informuje, ile okrętów wystawiły poszczególne państwa i ludy. Autor zaczerpnął te wiadomości z tradycji – uważa się, że niemal bez zmian włączył on uformowany w dalekiej przeszłości opis armii Achajów.
IliadaNad BeotamiBeotami wódz Lajtos i Peneleos przewodził […]
Z GraiZ Grai, Tespei, a także z ziem Mykalesu przestronnych; […]
Ci wyruszyli na wojnę na pięćdziesięciu okrętach,
A stu dwudziestu płynęło z nich w każdym młodych Beotów. […]
Nad FokejamiFokejami miał Schedios dowództwo i Epistrofos, […]
Ci pociągnęli na wojnę w czterdziestu czarnych okrętach […]
A EubeiEubei mieszkańców, dzielnością natchnionych Abantów, […]
Tych Elefenor prowadził, co AresowiAresowi był równy. […]
Z nim wyruszyło na wojnę czterdzieści czarnych okrętów. […]
Ateńczykami dowodził Peteja syn, Menesteus. […]
Wraz z Menesteusem ruszyło pięćdziesiąt czarnych okrętów. […]
Owi, co ArgosArgos dzierżyli, a także Tyrynt warowny, […]
Nimi wszystkimi dowodził Diomedes o głosie donośnym,
A osiemdziesiąt ciągnęło za nimi czarnych okrętów.
Ci, co MykenyMykeny dzierżyli, wzniesione miasto powabne,
Korynt bogaty i pięknie zbudowaną Kleonę, […]
Tych Agamemnon był wodzem i stu przewodził okrętom […].
Ci, co władali głęboką doliną LakedajmonuLakedajmonu,
Spartą […] pod wodzą
Szli Menelaja o głosie donośnym, brata Atrydy.
Mieli sześćdziesiąt okrętów i z dala się uzbrajali.
[…]
Ci zaś, co w Pylos mieszkali, a także w ArenieArenie powabnej […]
Tymi to Nestor dowodził, przesławny jeździec gereński,
Z nim dziewięćdziesiąt płynęło okrętów gładko ciosanych. […]
Lud KefallenówKefallenów o duszach wzniosłych prowadził Odysej, […]
Z nim purpurowo barwionych płynęło dwanaście okrętów.Źródło: Homer, Iliada, tłum. K. Jeżewska, Wrocław 1986, s. 48–54.
W Pieśni XVIII Iliady Homer zamieścił obszerny, około 130‑wersowy opis tarczy Achillesa, którą na prośbę Tetydy, matki herosa, wykonał Hefajstos. Bóg ognia ozdobił każdy z pięciu kręgów tarczy płaskorzeźbami przedstawiającymi miejsca, postaci i wydarzenia, m.in. zaślubiny, pracę przy żniwach, tańce młodych ludzi.
IliadaPotem wyrzeźbił dwa miasta dla mową władnących ludzi,
Piękne. Z nich w jednym szykują ucztę i gody weselne,
W blaskach płonących pochodni prowadzą oblubienicę
Z komnat do miasta. Niedługo odbędą się zaślubiny.
Młodzi pląsają ochoczo, a w korowodzie tanecznym
Dźwięczą formingiformingi i flety śpiewne. Kobiety wybiegły
Przed swe domostwa i patrzą na pląsających w podziwie.
W rynku tymczasem przechodnie stanęli ciżbą, bo waśnią
Jacyś mężowie tam byli dwaj o zapłatę skłóceni.
Jeden z nich mówił, że okup za mężobójstwo dałokup za mężobójstwo dał, drugi
Wobec zebranych zaklinał się, że zapłaty nie dostał.
Aby rozstrzygnąć spór, sędziów obydwaj powoływali.
Słuszność krzykliwie przyznają każdemu z nich zwolennicy,
Których zapały hamują heroldzi, bowiem starszyzna
W świętym kolisku zasiadła na wygładzonych kamieniach,
Berła heroldów o głosie donośnym dzierżąc w swych rękach.
Z nimi powstają i każdy z kolei swój wyrok ogłasza.
Między sędziami na środku leżały dwa złote talenty,
które otrzymać miał z sędziów ten, co najsłuszniej rozsądzi.
[...]
Potem ukazał na tarczy dobra królewskie. Żniwiarze,
Ostre trzymając w swych rękach sierpy, łan żęli dojrzały.
Jedni więc bujne pokosy zboża rzucali na ziemię,
Drudzy wiązali je w snopy z pomocą powróseł ze słomy.
Trzech się trudziło wiązaniem. Za nimi zboże skoszone
Chłopcy gorliwie zbierali i naręczami nosili
Do związujących je w snopy. Pan między nimi w milczeniu,
Berło trzymając, przy snopach stał w sercu rozradowany.
Z dala pod dębem heroldzi wieczerzą się zajmowali.
Wielki, zarżnięty wół na to był poświęcony. Kobiety
Mąkę zsypują przesianą, szykując żeńcom wieczerzę.
[…]
Jeszcze na tarczy wyrzeźbił wsławiony sztuką KulawiecKulawiec
Łąkę w uroczej dolinie ze srebrzystymi owcami.
Stały szałasy tam, stajnie, zagrody dachem pokryte.
Na łące piękny korowód dał sławny sztuką Kulawiec,
Bardzo podobny do tego, który był w KnossosKnossos szerokiej
Kunsztem Dedala stworzony dla pięknowłosej Ariadny.
Chłopcy tam oraz dziewczęta bogato wyposażone,
Wzajem za giętkie ramiona trzymając się, wiedli tany.
W szatach przejrzystych tańczyły dziewczęta, a chłopcy w chitonach
Tkanych misternie i lśniących miękkim połyskiem oliwy.
W wieńce urocze dziewczęta były przybrane, a chłopcy
Mieli mieczyki złociste na srebrem kutych rzemieniach.
Korowód zwijać się zaczął pląsającymi stopami
Łatwo i lekko – tak garncarz wypróbowuje swe koło,
Czy mu swobodnie wiruje w sprawnych do pracy ramionach.
Potem tańczyli inaczej, naprzeciw siebie, rzędami.
Liczni widzowie korowód prześliczny w krąg otoczyli
Rozradowani, a pośród nich pieśniarz boski pieśń śpiewał,
Grą na formindze wtórując, i jeszcze dwaj tam kuglarze
Koziołkowali pośrodku do taktu pieśni śpiewaka.Źródło: Homer, Iliada, tłum. K. Jeżewska, Wrocław 1986, s. 445–449.
Cała Pieśń XXIII Iliady została poświęcona opisowi pogrzebu Patroklesa. Obrzędy przygotował jego najbliższy przyjaciel Achilles. On też zarządził, by uroczystości zakończyły się igrzyskami na cześć zabitego przez Hektora wojownika – uczestnicy pogrzebu rywalizowali m.in. w powożeniu zaprzęgiem konnym i w boju na pięści.
IliadaAle zgromadźcie się tutaj z wozami swoimi i końmi,
Żeby opłakać Patrokla, umarłych czcić bowiem należy […]”.
Tak powiedziałTak powiedział. Jęknęli gromadnie, z nich pierwszy Achilles.
Trzykroć dokoła zwłok konie o pięknych grzywach obwiedli
Płacząc. […]
Piasek od łez ich zwilgotniał i zwilgotniały ich piękne
Zbroje od płaczu. Tęsknili do męża, co wrogów przerażał. […]
Były tysiące zebranych. On ucztę wyprawił dla wszystkich.
Wiele tam wołów, co lśniły tłustością, pod ostrym żelazem
Rycząc padało i wiele baranów, i kóz beczących, […]
Wokół martwego Patrokla płynęła krew strumieniami. […]
Gdy zaś pragnienie napojem, a jadłem głód nasycili, […]
Lament więc znów rozpoczęli nad biednym ciałem, aż wzeszła
EosEos o palcach różanych. Tymczasem wódz Agamemnon
Ludzi i wozy wyprawia spod ścian namiotu, by drzewo
Z lasu czym prędzej sprowadzić. […]
W końcu na brzeg je rzucili jedno przy drugim, gdzie Achill
Dla Patroklesa wyznaczył grób, a w przyszłości dla siebie.
Kiedy już z drzewa wszystkiego ogromny stos ułożyli, […]
Jazda stanęła na czele, a za wozami piechota
Nieprzeliczona. Pośrodku zaś towarzysze dźwigali
Zwłoki Patrokla okryte ściętymi z żalu włosami. […]
Kiedy przybyli na miejsce, które im wskazał Achilles,
MaryMary z poległym złożyli i z drew stos wznieśli ogromny. […]
Trwał nieprzerwanie ten lament do chwili, gdy słońce zagasło. […]
Z sercem zbolałym złożyli zmarłego na stosu szczycie.
Wiele baranów i wołów, kroczących wolno, zabili
Obok siebie przy stosie i skóry z nich zdarli, a tłustość ze wszystkich
Zdjął i otulił nią zwłoki o wielkiej duszy Achilles,
Całe od stóp aż do głowy. […]
[…] Zerwały się wichry […],[…] wtedy płomień z łoskotem strasznym wybuchnął.
Uniósł się więc, wyprostował i w takie odezwał się słowa:
„[…] Najpierw żar stosu zalejcie ciemnego wina strumieniem
Wszędzie, gdzie tylko tli jeszcze żar ognia. Potem zbierzemy
Kości mężnego Patrokla […].
Potem je w urnie złocistej, dwukrotnie w tłuszcz owinięte,
Złóżmy, dopóki sam także nie zejdę w podziemia Hadesa.
Również – jak myślę – mogiły zbyt wielkiej nie usypiemy,
Tylko niedużą. A kiedyś ten kopiec możecie, Achaje,
W górę wznieść jeszcze, a także poszerzyć, kiedy już po mnie
Tu zostaniecie na ziemi przy wielowiosłowych okrętachŹródło: Homer, Iliada, tłum. K. Jeżewska, Wrocław 1986, s. 523–531.
Słownik
(gr. épos - słowo, opowieść) – inaczej epopeja; gatunek epiki obejmujący utwory, zazwyczaj wierszowane, w których przedstawiano mitycznych lub historycznych bohaterów biorących udział w wydarzeniach przełomowych dla określonej społeczności
(łac. enumeratio – wyliczenie) – środek stylistyczny polegający na wymienianiu poszczególnych elementów