Naturalizm w Europie

Naturalizm pojawił się we Francji już pod koniec lat 60. XIX wieku i w ciągu czterech dekad objął swym zasięgiem kilka literatur narodowych (umowne granice czasowe naturalizmu wyznaczają daty 1865–1904). Prekursorami naturalizmu byli bracia GoncourtowieGoncourtowieGoncourtowie, za jego twórcę zaś uważany jest Émile Zola (1840–1902), autor dwudziestotomowego cyklu powieściowego Rougon‑Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa wydawanego w latach 1871–1893. Teorię naturalizmu Zola wyłożył w studium Powieść eksperymentalna (1880). Sformułował także postulaty dotyczące nowego dramatu (Naturalizm w teatrze, 1881), który powinien odpowiadać na wyzwania epoki i pokazywać rzeczywistość zgodnie z założeniami filozofii pozytywistycznej Comte’a i Taine’a, opierającej się na racjonalnymracjonalizmracjonalnym myśleniu i empirycznymempiryzmempirycznym stosunku do otaczającego świata. Dramat, podobnie jak powieść, miał pokazywać „nagą prawdę życia”, wprowadzić na scenę zwykłego bohatera, mówiącego naturalnym językiem i przedstawionego w autentycznym otoczeniu. Sztuczną akcję „sztuk dobrze skrojonych” (prosty schemat z podziałem na białe i czarne charaktery, w którym wszystko kończy się melodramatycznym rozdaniem nagród i kar) miała zastąpić analiza sytuacji, a dramat miał być zbudowany z kilku epickich obrazów przypominających fragmenty prawdziwego życia.

Nowatorskie postulaty Zoli zrealizował André Antoine (1858–1943) w założonym przez siebie w 1887 r. w Paryżu ThéâtreLibre, który stał się trybuną naturalistycznej sztuki. Antoine pragnął stworzyć na scenie wierną kopię rzeczywistego świata. Służyła temu naturalna dekoracja – prawdziwe meble i przedmioty tworzyły repliki autentycznych wnętrz. Dla dopełnienia iluzji zastosowano oświetlenie z góry i z boku, zamknięto obraz sceniczny od strony widowni niewidzialną „czwartą ścianą”, dzięki czemu widzowie mogli ulec złudzeniu, że podglądają wydarzenia rozgrywające się w prawdziwym mieszkaniu. Aktorzy bowiem zachowywali się na scenie tak, jakby publiczności nie było: jedli, palili papierosy, odwracali się tyłem do widowni, jeśli wymagała tego sytuacja sceniczna, i nigdy nie zwracali się do niej bezpośrednio. Ich zwyczajne ubiory, naturalny ruch sceniczny, autentyczna mimika, gesty i czynności miały oddać prawdę codziennego życia.

RZeXA0ceb6iKX

Rysunek przedstawia pięć osób zgromadzonych przed Théâtre Libre. Na podwyższeniu, wyglądającym jak fragment balkonu, stoi troje ludzi. Po prawej stronie otyły mężczyzna w średnim wieku. Jest łysawy, ma wąsy. Ubrany jest w strój atlety. Ma na sobie krótkie spodenki i koszulkę na ramiączkach. Jest bez butów, w samych skarpetach. W lewej części stoją dwie kobiety. Starsza, wyższa jest krągła. Trzyma skrzyżowane ręce. Młodsza, niższa i szczuplejsza stoi tuż obok niej. Pochyla w jej kierunku głowę. Ma także skrzyżowane ręce. Obie kobiety są ubrane w stroje baletnic i puenty. Po prawej stronie rysunku, na ścianie napis Théâtre Libre. Przyglądają mu się dwaj mężczyźni ubrani w mundury wojskowe.

Naturalizm w Polsce

W Polsce naturalizm nie zaistniał tak silnie jak w rozwiniętych ekonomicznie krajach europejskich, ponieważ przed „zgnilizną obyczajową” chronił tutaj bufor katolicyzmu i romantycznej tradycji. Jednak także u nas pojawiły się dzieła obnażające skażone obszary społecznego i rodzinnego życia. Największe zasługi w tym względzie miała niewątpliwie twórczość Gabrieli Zapolskiej (1857–1921), która w swych dramatach (Żabusia, Moralność pani Dulskiej, Ich czworo, Panna Maliczewska) podjęła bezpardonową walkę z kołtuństwemkołtunkołtuństwem, podwójną moralnością, ukrytą prostytucją i wszelkimi przejawami kłamstwa.

RpUHI1hXqJQ2S

Obraz przedstawia portret kobiety. Jest ona w średnim wieku. Ma gęste włosy, uczesane starannie. Kobieta siedzi. Ma założoną nogę na nogę. Jej łokcie wspierają się prawdopodobnie na stojących za nią meblach. Kobieta jest ubrana w elegancką, bogato zdobioną, długą suknię. Na szyi ma długi naszyjnik. Prawą dłonią trzyma jego koniec. W tle wisi niewielkie, prostokątne lustro. Odbija się w nim tył głowy kobiety. Po lewej stronie lustra stoi niewielka karafka. Po prawej stronie lustra stoją w lichtarzach dwie świece.

Na gruncie tych fascynacji powstało jedno z najbardziej wpływowych dzieł polskiego naturalizmu – dramat Moralność pani Dulskiej (1906). Utwór Zapolskiej opowiadający o stosunkach panujących w typowej mieszczańskiej rodzinie można odczytywać jako studium obłudy i strachu przed społeczną kompromitacją. Postępowanie tytułowej bohaterki odsłania panującą w miejskim środowisku dwulicowość, a także skąpstwo, kołtuństwo i demoralizację dzieci. Autorka piętnuje również wygodnictwo – przedstawia syna Dulskiej, Zbyszka, jako osobę, która dostrzega moralną nędzę swojej rodziny, lecz w krytyce ogranicza się tylko do słów. Intryga sztuki, skupiona wokół jego związku ze służącą Hanką, ujawnia hipokryzję bohatera: mimo głośnych deklaracji Zbyszko unika odpowiedzialności i ma na uwadze jedynie własny komfort. Naturalistyczny dramat rodzinnej patologii przyjmuje kształt kołtuńskiej – jak ją nazwała sama autorka – tragifarsy:

Autorka nazwała swój utwór tragifarsą, ponieważ rozgrywający się tu dramat prowadzi do nieuchronnej, tragicznej „katastrofy” – następnemu pokoleniu przekazane zostają (przez matki: Dulską i Tadrachową) reguły obłudnej i wyrachowanej gry z życiem. Sztukę Zapolskiej można zatem czytać jako dramat rodzinnej deprawacji, która dotyczy obydwu przedstawionych w nim warstw społecznych: zdeprawowaniu ulegają nie tylko Zbyszko i Hesia, ale i służąca Hanka –przyjmie pieniądze Dulskich, którzy w ten sposób uwolnią się odpowiedzialności za nią i dziecko Zbyszka.

Słownik