Marta Eloy Cichocka „Życie to sen”: Calderón w nowej odsłonie

Pierwsza niespodzianka: nie wiemy, w którym roku miała miejsce premiera La vida es sueño [...]. Tekst sztuki zachował się w przynajmniej trzech wydaniach: jednym oficjalnym (Madryt, 1636), drugim mniej oficjalnym, w postaci składanki popularnych sztuk różnych autorów (Saragossa, 1636), a trzecim pirackim, przypisywanym zgoła innemu autorowi (Sewilla, 1632–1634). [...] Wersja oficjalna z 1636 roku to przemyślana autorska przeróbka tekstu wystawianego wcześniej na scenie. W tamtej epoce było bowiem normą, że dramatopisarz sprzedawał tekst sztuki dyrektorowi teatru, który eksploatował ją pięć lat, po czym sprzedawał dalej – albo innej trupie teatralnej, albo przedsiębiorczemu drukarzowi. Jeśli pierwsze „pirackie” wydanie miało miejsce mniej więcej pięć lat po premierze – to premiera odbyła się w latach 1627–1629. A w takim razie autorem La vida es sueño nie był dojrzały i niemal czterdziestoletni twórca, faworyt królewski i niebawem kawaler elitarnego zakonu św. Jakuba – ale ambitny i młody autor przed trzydziestką, co prawda już po debiucie (1623), ale nadal dopiero aspirujący do miana wybitnego dramatopisarza [...].

1 Źródło: Marta Eloy Cichocka, „Życie to sen”: Calderón w nowej odsłonie, „Przekładaniec”, nr 31/2015, s. 184–185.

Antoni Słonimski Gwałt na Melpomenie

Dramat dzieje się w nieprawdziwej Polsce, którą rządzi król Bazyli. Monarcha ten słynie z mądrości. Odczytał w gwiazdach, że syn jego będzie potworem, że sięgnie gwałtem po koronę, że rządy jego będą pasmem zbrodni i nieprawości. Wydał więc walkę gwiazdom. Pragnąc zmienić wyroki nieba, zakuł swego syna w kajdany, rzucił do wieży i trzymał pod strażą. Kiedy Zygmunt doszedł do pełnoletniości, Bazyli zapragnął się przekonać, czy istotnie syn jego jest bestią. Zrobił wszystko, aby z człowieka uczynić zwierzę, chciwe zemsty i potem dał temu zwierzakowi władzę. [...] Uśpiony odurzającymi ziołami, Zygmunt nagle z dna upodlenia przeniesiony zostaje na tron. Z tronu znów wraca do wieży, aby raz jeszcze być przez zbuntowany lud wyprowadzony z ciemnicy. Jawa łączy się z snem. Sny realizują się i granica między marzeniem a rzeczywistością zasnuta jest oparami [...]. Bohater Calderona poznaje marność i złudę życia. Poznaje piękno słów. Loch więzienny jest prawdą, a dwór królewski złudą senną, to znów prawdą jest władza i tron, a więzienie sennym koszmarem.

2 Źródło: Antoni Słonimski, Gwałt na Melpomenie, t. 2, 1959, s. 380–381. Cytat za: Beata Baczyńska, Historia literatury hiszpańskiej, Warszawa 2014, s. 230. .

Marta Eloy Cichocka „Życie to sen”: Calderón w nowej odsłonie

Polskie motywy u autora z kraju leżącego dwa tysiące kilometrów od granic naszego (z poprawką na ówczesne relacje przestrzenno‑komunikacyjne) budzą zrozumiałe emocje. Na ile Calderónowska Polska jest krainą fikcji i literackiej fantazji, a na ile echem historii zasłyszanych w dzieciństwie i w młodości?... Zapewne i jednym, i drugim. Matką chrzestną starszego brata naszego autora była wszak Juana Dantisco, rodzona córka Jana DantyszkaJan DantyszekJana Dantyszka, ambasadora Zygmunta Starego na dworze cesarskim i na królewskim dworze hiszpańskim. Imię Zygmunt, tak znaczące w przypadku La vida es sueño, powraca też w kontekście dynastii Wazów i wstrząsającej historii narodzin przyszłego króla Polski: Eryk XIV, obłąkany król Szwecji, kazał bowiem uwięzić swego brata Jana wraz z żoną Katarzyną Jagiellonką w lochach królewskiego zamku, gdzie urodził się Sigismund, przyszły Zygmunt III Waza [...].

Co ciekawe, hiszpański dramat barokowy ma równoległy czeski trop [...]. Według jego zwolenników, swój główny wątek La vida es sueño zawdzięcza inspiracji zaczerpniętej z dziejów dynastii Habsburgów, panującej również w Hiszpanii. Cesarz Rudolf II, król Czech i Węgier, siostrzeniec króla Hiszpanii Filipa II, trzymał na swoim dworze całą armię magów, alchemików, astrologów i kabalistów, którym ufał bezgranicznie. Nie ożenił się z lęku przed przepowiednią, która twierdziła, że zostanie pozbawiony tronu przez prawowitego spadkobiercę. Proroctwo się spełniło: wobec braku legalnego potomstwa, następcą Rudolfa został jego brat, Maciej, który rzeczywiście go zdetronizował. Dodajmy, że sam Rudolf wtrącił do więzienia najstarszego z własnych nieślubnych synów, winnego brutalnego gwałtu i morderstwa jednej z poddanek. Ten autentyczny wątek dynastyczny został, co całkiem prawdopodobne, uszlachetniony przez Calderóna, wzbogacony o filozoficzne wątki rodem z Platona i przeniesiony do Polski, gdzie stał się pretekstem do ponadczasowej zadumy nad istotą władzy i polityki, przeznaczenia i wolnej woli, miłości i pożądania, rzeczywistości i iluzji

3 Źródło: Marta Eloy Cichocka, „Życie to sen”: Calderón w nowej odsłonie, „Przekładaniec”, nr 31/2015, s. 188.

Marta Eloy Cichocka „Życie to sen”: Calderón w nowej odsłonie

W przypadku La vida es sueño zapewne wzruszał [...] los księcia uwięzionego przez własnego ojca, podobał się [...] również wątek romansowy i trójkąt miłosny między Rosaurą, Astolfem i Estrellą, a cięte repliki służącego Clarina wywoływały zamierzone przez autora salwy śmiechu. Natomiast nieśmiertelność dramatu Calderóna to zasługa ponadczasowości jego problematyki i uniwersalności motywów, które porusza. Konflikt pokoleń, walka płci, problem predestynacjipredestynacjapredestynacji i wolnej woli, rywalizacja serca z rozumem, iluzja jawy i realność snu – to tylko kilka z nich.

4 Źródło: Marta Eloy Cichocka, „Życie to sen”: Calderón w nowej odsłonie, „Przekładaniec”, nr 31/2015, s. 186.