Oświecenie

Immanuel Kant w 1784 r. na pytanie jednej z gazet: Co to jest oświecenie?, udzielił słynnej odpowiedzi:

Rgdffig5uVuzd1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia mężczyzny. Ma on owalną głowę, bardzo krótkie, rzadkie włosy, poziome zmarszczki na czole oraz głęboko osadzone oczy. Mężczyzna ubrany jest w togę.

W odpowiedzi tej zaakcentowane zostały przynajmniej trzy kardynalne przeświadczenia składające się na oświeceniowy światopogląd. Po pierwsze, że cała poprzedzająca epokę oświecenia historia ludzkiej umysłowości (wiedzy, kultury, reguł postępowania) to historia dziecinnych rojeń, wspierających się na pozaracjonalnych autorytetachautorytetautorytetach. Po drugie, że człowiek z natury wyposażony jest w rozum zdolny w autonomicznyautonomiaautonomiczny sposób rozstrzygać o wszystkich ważnych (w sensie poznawczym i w sensie praktycznożyciowym) dla niego sprawach. Po trzecie, że dla osiągnięcia tej autonomii rozumu potrzebna jest wola działania i zdobycie się na odwagę przełamania barier (domyślamy się: instytucjonalnych, społecznych, obyczajowych) stojących na drodze swobodnego jego używania. Dewizą oświecenia byłoby zatem, zdaniem Kanta, zawołanie: sapere aude – odważ się być mądrym – które nadawałoby temu prądowi umysłowemu charakter programu etycznego, pragmatycznego, społecznego i intelektualnego.

Właśnie ze względu na taki swój charakter oświecenie wykracza poza ramy jakiejś zwartej szkoły filozoficznej, chociaż nazywane było, do czego wrócimy, „wiekiem filozofii”. Jest to raczej epoka występowania pewnego typu, jak powiedzieliśmy, całościowego światopoglądu, poddającego się, jako całość właśnie, zbiorczej charakterystyce. Poglądy poszczególnych oświeceniowych myślicieli umieścimy zatem (z pewnymi wyjątkami) w ramach tej ogólnej charakterystyki, której istotnymi elementami będą – co jest niezbędne przy analizie światopoglądu – nie tylko treści czysto filozoficzne, lecz także podejście socjologiczne i kulturowe.

Jak wspominaliśmy wcześniej, pod względem filozoficznym oświecenie zawdzięczało najwięcej brytyjskiemu empiryzmowiempiryzmempiryzmowi (Locke, Hume). Niektórzy nawet za początek epoki oświecenia uznają rok 1685 – datę wydania Listu o tolerancji Locke’a. Przemawia za tym sporo racji, ale ze względu na spoistość szkoły empiryzmu właściwsze wydaje się traktowanie oświecenia jako nurtu odrębnego, którego charakterystyka dalece wykracza poza problemy stawiane przez brytyjskich empirystów. Zobaczymy to choćby na przykładzie szczególnego rodzaju relacji, jakie w myśleniu oświeceniowym zawiążą się między postawą empirystyczną a racjonalistyczną.

Ideologia ta oddziałała z pewnością na Locke’a, ale też przyczyniła się do rozpowszechnienia oświeceniowego deizmu. Taką inspirującą rolę odegrał również pietyzmpietyzmpietyzm – ruch religijny powstały na gruncie luteranizmu, kładący akcent na subiektywną, emocjonalną stronę przeżycia religijnego, skierowany przeciwko skostniałej teologiiteologiateologii szkolnej – to on nadał nieco odrębny charakter oświeceniu w Niemczech. Z kolei we Francji najbardziej znaczącą rolę przy narodzinach tej formacji intelektualnej i kulturowej, jaką było oświecenie, odegrał libertynizmlibertynizmlibertynizm – ruch umysłowy i obyczajowy drugiej połowy XVII w., skierowany przeciwko autorytetom religijnym i tradycyjnym modelom życia. Wiązał się on z laickąlaickilaicką, sceptycznąsceptycyzmsceptyczną i hedonistycznąhedonizmhedonistyczną postawą, a znajdował wyraz w twórczości literackiej i w obyczajowych ekscesach arystokratycznego salonu. Wielkie znaczenie dla rozwoju oświeceniowego światopoglądu miało też po prostu dojrzewanie kolejnych gałęzi wiedzy do rangi nauki: po astronomii, matematyce i fizyce palmę pierwszeństwa zaczynają teraz dzierżyć chemia, fizjologia, psychologia, a nawet pierwociny ekonomii politycznej. Te wszystkie splątane oddziaływania (nie mówiąc już o okolicznościach historycznych i politycznych) sprawiły, że oświecenie było nurtem umysłowym (epoką) bardzo niejednolitym, pełnym napięć ideowych, a nawet sprzeczności i wewnętrznych antynomii. Jednocześnie charakteryzowało się pewnymi względnie stałymi cechami (światopoglądowymi, kulturowymi i filozoficznymi), które nabierały nieco odrębnego kolorytu w zależności od narodowych odmian tego nurtu, ale dawały się zidentyfikować w większości krajów europejskich w XVIII stuleciu. Najwyraźniej ów charakteryzujący oświecenie zespół cech wystąpił jednak we Francji i dlatego za wzorcowy obiekt analizy myślenia oświeceniowego, zastępujący tu poszczególne jego krajowe odmiany, przyjmujemy oświecenie francuskie.

Słownik