Wiedza o niewiedzy, samowiedza jako kryterium prawdy

Sokrates czuł się mądrzejszy od innych, co czyni go w naszych oczach być może zarozumiałym. Poczucie to miało jednak swoje uzasadnienie. Filozof przedstawiał je mniej więcej tak: obszary mej niewiedzy są tak samo bezbrzeżne jak twoje, ja nie wiem i ty nie wiesz, ja nie rozumiem i ty także nie. A jednak jestem od ciebie mądrzejszy. Wiesz, dlaczego? Ponieważ jedna rzecz jest mi znana, a tobie nie. Otóż ja wiem, że w istocie nie wiem nic, podczas gdy ty wciąż się łudzisz pozorami wiedzy. Wiem, że nic nie wiem – oto znana maksyma Sokratesa i istotny punkt wyjścia jego metody. Jak jednak rozumieć to zagadkowe zdanie?

Wiem, że nic nie wiem oznacza: zrozumiałem, że moja wiedza jest pozorna, ponieważ przejąłem ją od innych w sposób bezrefleksyjny. Jest pozorna, bo opiera się na tradycyjnych poglądach, zwykłych mniemaniach, przekonaniach potocznych i obiegowych – brakuje jej więc ugruntowania w jakimś dającym pewność kryterium. Kryterium tym nie jest jednak ani logika, ani empiria, gdyż Sokrates nie pytał o kosmos, lecz o człowieka. Świadomość niewiedzy oznacza więc tyle: nic nie wiem, jeśli nie wiem, kim jestem. W tym sensie podstawowym kryterium wiedzy staje się dla Sokratesa indywidualna samowiedza. Na nic więc zda się tutaj akademicki wykład i wtłaczanie wiedzy do głowy ucznia. Nie o taką wiedzę chodzi. Sokrates mówił o świadomości siebie, którą można zdobyć jedynie poprzez refleksję. Służy temu droga indywidualnego poszukiwania prawdy, ścieżka osobistego wysiłku.

Rx54w9FRtfQiP

Na zdjęciu ruiny starożytnej budowli. W tle znajduje się krajobraz górski.

RjHn4PU63ewFF1

Na zdjęciu szyba z napisem w języku greckim.

Warto w tym miejscu nawiązać do słów znajdujących się na starożytnej świątyni w Delfach: Poznaj samego siebie. Ten popularny wśród sofistów aforyzm przejął także Sokrates i uczynił zeń jedną z podstawowych kategorii swej filozofii. W istocie Sokratesowi chodziło o poznanie siebie, nie zaś o zgłębianie tajemnic przyrody. Był bowiem przekonany, że nie ma sensu marnować czasu na rzeczy tak odległe, a przez to niepewne, jak kosmos, podczas gdy nic jeszcze nie wie się o rzeczy o wiele bliższej i ważniejszej, tj. o sobie samym, o tajemnicy własnej duszy. Poznaj samego siebie jest więc dla Sokratesa głównym celem filozofowania. Co to znaczy poznać samego siebie? To znaczy poznać najpierw własną niewiedzę. Człowiek jest przecież pełen fałszywych poglądów na swój temat,  pełen mniemań i samozakłamania. Poznanie powinno zaczynać się od pozbywania się iluzji, od demistyfikacji. Z drugiej strony – jak tłumaczy Ksenofont – w poznaniu siebie chodziło Sokratesowi również o bardziej konkretną i praktyczną stronę, mianowicie o poznanie własnych możliwości i zdolności, talentów czy naturalnych predyspozycji, dzięki którym można uniknąć niepowodzeń w przerastających nasze możliwości działaniach, osiągnąć zaś sukces przez robienie tego, do czego jesteśmy „powołani”. Ogólnie można powiedzieć tak: Poznanie siebie jest poznaniem i troską o własną duszę. Dusza jest bowiem początkiem myślenia i etycznego działania jednostki – jako taka stanowi więc o intelektualnej i moralnej osobowości. Stanowi o indywidualnym „Ja”. Samowiedza oznacza odkrycie własnego przeznaczenia, własnego celu życia.

Metody Sokratesa

Metoda Sokratejska nie może być zatem metodą nauczania w sensie ścisłym, lecz raczej sposobem wspólnego dochodzenia do prawdy. Sokrates nie uważał się za prawdziwego nauczyciela: nic nie wyjaśniał, nic nie tłumaczył, nie przekazywał żadnej wiedzy. Nie mógł tego czynić, ponieważ cała jego wiedza, jak już wiemy, to tylko świadomość niewiedzy. Jedyne, co mógł więc robić, to pomagać innym, by także osiągnęli tę świadomość: on tylko nawoływał do cnoty, zachęcał, by osiągnąć samoświadomość – stosował protreptykęprotreptykaprotreptykę.

R1PVZUQU874F9

Ilustracja przedstawia młodą kobietę, ubraną w jasne szaty, siedzącą przy stole ze starszym mężczyzną. Na stole leżą kwiaty i stoi dzbanek. Kobieta pokazuje coś rękami, starszy mężczyzna słucha z uwagą obok niego stoi młody mężczyzna z hełmem na głowie który również przysłuchuje się kobiecie.

Sokrates uwielbiał rozmawiać. Był przekonany, że właśnie rozmowa, a nie dydaktyczny wykład, jest miejscem rodzenia się prawdy. Dyskusję rozpoczynał filozof od zastosowania ironii i metody elenktycznejelenktykaelenktycznej. Wyglądała ona mniej więcej tak: Sokrates przedstawiał się rozmówcy jako ten, kto nie zna się na poruszonym właśnie zagadnieniu i dawał mu odczuć, że absolutnie wierzy w jego wiedzę i kompetencję. Oczekuje więc pouczenia, liczy na to, że ten go oświeci. Zadawał więc pytanie i ochoczo przyjmował odpowiedź, którą chwalił. Już jednak po chwili, po pierwszych komplementach, zadawał kolejne pytania, zaczynał dociekać, iść głębiej, chciał uszczegółowienia – w ten sposób, punkt po punkcie, wskazywał niedostatki odpowiedzi i zmuszał rozmówcę, by wprowadził konieczne poprawki. Poprawki się pojawiały, lecz były niewystarczające. Sokrates wciąż wskazywał na niedokładność czy niespójność kolejnych propozycji. Robiło się nerwowo. Rozmówca tracił pewność siebie, gubił się i coraz słabiej odpierał ataki Sokratesa. To, co miało być wiedzą pewną, okazywało się pozorem.

Gdy grunt został oczyszczony, Sokrates już wiedział, czy ma do czynienia z człowiekiem głupim, czy z kimś, w kim ukrywa się jakiś zalążek wiedzy. Cóż, jedni noszą w sobie ukryty skarb, inni zaś – nie. Są przecież ludzie zupełnie puści, traktujący zwykłe mniemania jako najwyższą mądrość. Zarozumiali i pewni siebie nie dostrzegają nawet, jak gęsta jest mgła pozoru, przez którą nie może się przebić światło prawdy. Tkwią w swych iluzjach i złoszczą się, gdy ktoś chce tę iluzję obnażyć. Złoszczą się więc na Sokratesa, bo ten postanowił zadrwić z ich głupoty. Lecz Sokrates już się nimi nie zajmował.

Koncentrował się na tych, którzy byli „brzemienni” w wiedzę. Wobec tych stosował metodę majeutycznąmajeutykamajeutyczną. Tu również zadanie nauczyciela było skromne: skoro uczeń był „ciężarny mądrością”, nauczyciel pomagał tylko tej wiedzy wydobyć się na powierzchnię. Znów więc pojawiał się dialog, pytanie i odpowiedź, wspólne kroczenie drogą rozumowania. Retoryczny chwyt i perswazja były tu na nic, Sokrates nie wbijał żadnych wiadomości do głowy ucznia. On tylko asystował przy narodzinach. Był akuszerem. Gdyby bowiem uczeń nie miał w sobie żadnej ukrytej, jeszcze nieuświadomionej wiedzy, nauczyciel nie zdziałałby nic. W ten sposób filozofia staje się sztuką położniczą, majeutyką.

R1LA2mE5dOBBR

Na obrazie grupa dyskutujących ze sobą mężczyzn. Jeden z nich w pozycji półleżącej przemawia z wyciągniętą ku górze ręką. Młodzieniec podaje mu kielich. Po lewej stronie starszy mężczyzna siedzi na krześle z opuszczoną głową i zamkniętymi oczami.

Trzeba jednak zaznaczyć, że wiedza, której Sokrates pomagał się narodzić, nie była wiedzą pozytywną, lecz wiedzą negatywną. Nie prowadziła ona do konstatacji, czym jest badana rzecz, lecz tylko dezawuowała, uświadamiając, czym dana rzecz nie jest. Sokrates nie wskazywał obiektywnej prawdy, nie stworzył systemu, nie przekazał uniwersalnych norm postępowania. Jego zasługą było odrzucenie złudzeń.

Jakie były efekty jego działalności? Pisze o nich m.in. Diogenes:

Słownik