Od dwóch państw do dwóch religii

Od wydanego w 380 r. edyktu tesalońskiegoedykt tesalońskiedyktu tesalońskiego chrześcijaństwo było religią państwową imperium rzymskiego. Wszystkie inne religie były nielegalne. Chrześcijanie byli zorganizowani w trzy równorzędne patriarchaty, tj. okręgi podlegające najważniejszym stolicom kościelnym i ich biskupom – na ich czele stał patriarchapatriarchapatriarcha, którego siedzibą było jedno z trzech największych miast imperium: Rzym, AleksandriaAleksandriaAleksandria i AntiochiaAntiochiaAntiochia. W późniejszych latach dołączyły do nich Konstantynopol i Jerozolima. W 395 r. cesarz Teodozjusz podzielił imperium rzymskie między dwóch synów: zachodnią część otrzymał Honoriusz, a wschodnia przypadła Arkadiuszowi. Teoretycznie państwo miało być rządzone wspólnie przez dwóch równych sobie władców. W sytuacji gdyby jednego z cesarzy zabrakło, drugi stawałby się jedynowładcą całego imperium. W praktyce, poprzez wyznaczenie granic i różnych rządzących, nastąpił faktyczny podział państwa na dwie części. Odtąd mieszkańcy każdej z części uznawali za swoją stolicę inne miasto – jedni Konstantynopol, a drudzy Rzym. Podział administracyjny nakładał się na istniejący już podział kulturalny: na wschodzie językiem elit była greka, a na zachodzie – łacina.

Rozłam przypieczętowały konsekwencje upadku Rzymu po zdobyciu miasta przez barbarzyńcówbarbarzyńcabarbarzyńców w 476 roku. Powstałe na zachodzie rywalizujące ze sobą państwa barbarzyńskie nie uznały władzy Bizancjum. Popierał je w tym biskup Rzymu – papieżpapieżpapież, któremu zależało na utrzymaniu autorytetu jako najwyższego zwierzchnika Kościoła rzymskiego, następcy św. Piotra. Jego autorytet wśród państw powstających na ziemiach dawnego cesarstwa zachodniorzymskiego wynikał przede wszystkim z tego, że plemiona barbarzyńskie stopniowo przyjmowały chrześcijaństwo i uznawały jego zwierzchnictwo religijne. Inaczej było w Bizancjum, gdzie władza religijna nadal znajdowała się w rękach cesarza. Cesarstwo wschodnie było teokracjąteokracjateokracją. Jego władca skupiał zarówno władzę polityczną, jak i religijną. To on stał na czele państwa, realizując boską wolę i będąc pośrednikiem między Bogiem a poddanymi; miał m.in. zwierzchność nad Kościołem, ustanawiał prawa, był jednocześnie najwyższym wodzem. Na wschodzie podkreślano konieczność współpracy między pięcioma biskupstwami – Rzymu, Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy, a także uznawanie nie dekretów papieskich, ale dekretów wydawanych przez cesarza.

Która władza ważniejsza: świecka czy religijna?

Silna władza centralna cesarza na wschodzie sprzyjała wykształceniu się modelu, w którym cesarz został zwierzchnikiem wszystkich czterech patriarchatów (tzw. cezaropapizmcezaropapizmcezaropapizm). Zarządzający piątym z nich, patriarcha Rzymu, odmówił mu posłuszeństwa. W zachodniej części byłego imperium prymatprymatprymat religijny biskupa Rzymu szybko zamienił się w dążenie do kontrolowania władzy świeckiej, a on sam chciał uzyskać zwierzchnictwo religijne nad władcami cesarstwa bizantyjskiego. Patriarcha Rzymu i cesarz stali się więc rywalami do władzy nad światem chrześcijańskim. Choć żaden z nich nie podważał znaczenia Rzymu, sprzyjało to pogłębianiu się innych różnic.

W 800 r. papież Leon III koronował w Rzymie króla Franków Karola Wielkiego na cesarza. Było to formalne wypowiedzenie posłuszeństwa cesarzowi rządzącemu całym dawnym imperium rzymskim ze stolicy w Konstantynopolu. Karola Wielkiego uznano w Bizancjum za uzurpatora, a papieską koronację za zdradę.

Wielka schizma wschodnia

Formalne rozdzielenie (tzw. wielkie rozdzielenie lub wielka schizma, w jęz. greckim schisma znaczy rozdarcie, rozdwojenie) Kościoła dokonało się w 1054 roku. Spór między Kościołami rzymskim i bizantyjskim istniał od dawna, dotyczył nie tylko rywalizacji o dominację w Europie i strefę wpływów (zwłaszcza na chrystianizowanej Słowiańszczyźnie), ale również miał podstawy dogmatyczne oraz liturgiczne. Dyskutowano o liczbie sakramentów, pochodzeniu Ducha Świętego, celibaciecelibatcelibacie księży, a nawet o noszeniu zarostu przez duchownych. Do schizmy doszło, gdy Michał I Cerulariusz, patriarcha konstantynopolitański, wysłał list do papieża i biskupów zachodnich, w którym krytykował używanie chleba przaśnego (z niekwaszonej mąki pszennej) do sprawowania Eucharystii przez chrześcijan z zachodu. Na list odpowiedział papież Leon IX, podkreślając swój prymat nad światem chrześcijańskim. Nie chcąc jednak zaogniać stosunków z Bizancjum (w tym samym czasie zmagał się bowiem z NormanamiNormanowieNormanami, którzy wkroczyli do Italii), wysłał do Konstantynopola swoich legatów z kardynałem Humbertem z Silva Candida na czele.

R1GdnYzqMEmlD1

Ilustracja przedstawia zasiadającego na tronie patriarchę. Ma na sobie czerwoną szatę. Przed nim stoi dwóch mężczyzn. Jeden w białej szacie, drugi w niebieskiej.

Rozmowy skończyły się w lipcu 1054 r., trzy miesiące po śmierci papieża Leona IX, gdy na ołtarzu w konstantynopolitańskim kościele Hagia Sophia Humbert złożył bullębullabullę ekskomunikującąekskomunikaekskomunikującą patriarchę Konstantynopola. Była to reakcja na zamknięcie w tym mieście kościołów, w których odprawiano liturgię według obrządku łacińskiego. Cerulariusz za zgodą chwiejnego cesarza Konstantyna IX Monomacha zwołał synodsynodsynod i także przeklął Humberta. Narastające nieporozumienia i spory doprowadziły do rozłamu w chrześcijaństwie, które podzieliło się na Kościoły: katolicki i prawosławny. Słowo „katolicyzm” pochodzi od greckich słów kata – według, przez i holos, co razem oznacza: w całości, ogólnie; od nich pochodzi przymiotnik katholikos – powszechny, ogólny, „katolicki” znaczyłoby więc „powszechny”. Z kolei „prawosławie” jest tłumaczeniem greckiego słowa orthodoksia – prawowierność, prawidłowa wiara, powstałego ze złożenia orthos – prawy, prawdziwy, prawidłowy i doksa – pogląd, nauka, ale też: sława, oddanie czci. Od niego pochodzi przymiotnik orthodoksos – prawowierny, czyli określający prawidłowe wyznanie. Już same te nazwy wskazują, że oba Kościoły rościły sobie pretensje do bycia tą jedyną właściwą wspólnotą wiernych.

Podbój Bizancjum w czasie IV wyprawy krzyżowej zorganizowanej na początku XIII w. i założenie tam w 1204 r. Cesarstwa Łacińskiego pogrzebały szanse na pojednanie między oboma Kościołami.

RI5z10YJ1Gjnn

Obraz przedstawia wojska krzyżowców wkraczające do Konstantynopola. Miasto to posiada liczne, grube białe mury obronne. Krzyżowcy łupią i zabijają mieszkańców, którzy błagają ich o litość. Na pierwszym planie znajdują się krzyżaccy przywódcy jadący na koniach. W tle znajdują się płonące budynki, zatoka, port i wzgórza.

Niektóre różnice między chrześcijaństwem wschodnim i zachodnim

Słownik

Słowa kluczowe

katolicyzm, prawosławie, wielka schizma wschodnia, Europa w okresie krucjat

Bibliografia

H. Chadwick, Historia rozłamu Kościoła wschodniego i zachodniego. Od czasów apostolskich do soboru florenckiego, tłum. P. Sajdek, Wydawnictwo WAM, Kraków 2009.

E. Przybył, Prawosławie, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006.

W.H. Carroll, Historia chrześcijaństwa, tłum. J. Morka, Wydawnictwo Wektory, Wrocław 2009.