Przeczytaj
Barok to w najszerszym rozumieniu epoka w historii kultury europejskiej – choć jego wpływy pojawiły się także w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej – obejmująca zjawiska artystyczne od końca XVI do połowy XVIII w. Słowo barok, o niewyjaśnionej do czasów obecnych genezie, pojawiło się w XVII w. i pierwotnie oznaczało dziwactwa, nieregularności w sztuce.
Początkowo oceniany negatywnie, jako zwyrodniały styl renesansowy, jednak pod koniec XIX wieku zaczęto pogłębiać studia nad tym okresem i wyodrębniać go jako osobny kierunek. O baroku jako epoce kultury pisał po raz pierwszy B. Croce (1929), choć jego cechy uważał za zaprzeczenie artyzmu.
Kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów religijnych (reformacja i kontrreformacja), teologicznych (zagadnienie stosunku Biblii do nauki) i filozoficznych (krytyka filozofii klasycznej i scholastyki w imię subiektywizmu i sceptycyzmu). Rozwój nauk przyrodniczych sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się matematyczne pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). W sferze religijnej wyrazem baroku stała się tzw. pobożność barokowa odznaczająca się m.in. uczuciowością, tryumfalizmem, moralizatorstwem i przewagą obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół głównych prawd wiary.
Dualizm to pogląd filozoficzny oparty na przyjęciu istnienia dwóch niesprowadzalnych do siebie czynników. Termin pochodzi od łacińskiego słowa dualis, które oznacza „podwójny”, „dotyczący dwóch”. Można wyróżnić kilka typów dualizmu zależnie od przyjmowanej perspektywy.
Dualizm metafizyczny przyjmuje, że istnieją tylko dwa byty lub dwa wyjściowe tworzywa bytowe (np. duch i materia), a ich przejawami są wszystkie rzeczy.
Dualizm antropologiczny zaś kwestionuje jedność psychofizyczną człowieka i przyjmuje, że jest on skutkiem połączenia dwóch substancji: ducha i ciała.
Dualizm metafizyczny był charakterystyczny dla nowożytności, kiedy głosił go René Descartes, ujmując człowieka jako składającego się z dwóch substancji: rozciągłej — materialnej oraz duchowej — myślącej.
Według dualizmu etycznego świat stanowi pole zmagania się dwóch pierwiastków: dobrego i złego.
René Descartes (1596‑1650), zwany Kartezjuszem, był jednym z najbardziej znanych filozofów XVII wieku. Terminem kartezjanizm określa się zarówno jego koncepcję filozoficzną, jak poglądy oraz kierunki, które podejmują i rozwijają koncepcje zawarte w jego pracach lub do nich nawiązujące.
Można wyróżnić dwa główne nurty kartezjanizmu: naturalistyczny i okazjonalistyczny. Przedstawiciele pierwszego kładli nacisk na fizykę Descartes’a i interpretowali jego filozofię w duchu naturalistycznym, podkreślając jej antyscholastyczne tendencje oraz dążność do objaśniania świata wyłącznie przez naturalne przyczyny. Nurt ten w końcu XVII w. doprowadził do licznych postaw synkretycznych, które przyczyniły się do ukształtowania racjonalistycznej postawy wobec świata i różnych nurtów myśli oświecenia.
Drugi nurt rozwijał głównie wątki metafizyczne doktryny Descartes’a, skupiał się na teorii duszy i Boga i opracował tzw. doktrynę okazjonalistyczną, która kwestionowała w ogóle istnienie w stworzonym przez Boga świecie, naturalnej przyczynowości sprawczej, przypisując wszelkie domniemane związki przyczynowe bezpośrednim interwencjom Boga.
Konceptyzm (wł. concetto – świetny, wyszukany pomysł) to kierunek i styl w literaturze epoki baroku, ukształtowany w literaturze hiszpańskiej i włoskiej. Jego istotą był sposób wyrażania myśli — posługiwanie się nieoczekiwanymi skojarzeniami i przeciwstawieniami, zaskakująca, dowcipna i błyskotliwa puenta.
Głównymi przedstawicielami tego kierunku na gruncie europejskim byli: Francisco de Quevedo y Villegas, Baltasar Gracián y Morales. W Polsce program literacki konceptyzmu sformułował Michał Kazimierz Sarbiewski, zaś najważniejszym przedstawicielem był Jan Andrzej Morsztyn.
Kontrreformacja to prąd w Kościele katolickim kształtujący w wiekach XVI–XVII reformę życia kościelnego, będący reakcją na reformację. Za początek i podstawę programową kontrreformacji uważa się postanowienia soboru trydenckiego (1545–63), które zawierały definicje dogmatyczne w kwestiach do tej pory spornych (m.in. rola tradycji, współpraca woli ludzkiej z łaską Bożą, sakramenty, czyściec, odpusty i kult świętych) oraz rozporządzenia dyscyplinarne (m.in. dotyczące obowiązków duszpasterskich biskupów, zadań kardynałów, reformy kapituł i zakonów).
W ramach reformy Kościoła, stanowiącej istotę kontrreformacji, sprecyzowano doktrynę i zasady liturgii katolickiej oraz przeprowadzono gruntowną reformę kalendarza liturgicznego.
Położenie przez kontrreformację nacisku na formację intelektualną i religijną duchowieństwa przyniosło w rezultacie odnowę wydziałów teologicznych na uniwersytetach i powstanie pierwszych seminariów duchownych. Towarzyszyła temu reforma starych zgromadzeń zakonnych i powstanie wielu nowych, wśród których szczególnie ważną rolę odegrali jezuici i kapucyni. W rezultacie tych różnorodnych działań uformowały się elity katolickie, wzrosła pobożność ludowa, rozwinęła się działalność charytatywna oraz ujawniły się nowe formy wrażliwości mistycznej.
Następstwem kontrreformacji było rozszerzenie oświaty (głównie przez rozwój szkolnictwa jezuickiego) oraz ukształtowanie się baroku jako odrębnego prądu w kulturze europejskiej. Dotyczyło to także polskich realiów, rozwinęła się bowiem literatura o charakterze religijnym (np. autorstwa Piotra Skargi).
W epoce baroku bardzo ważne stały się kwestie związane z metafizyką. Jest to pojęcie wprowadzone w czasach antycznych przez Arystotelesa, który podzielił naukę na dwie dopełniające się części: fizykę i metafizykę. Pierwsza z nich miała zajmować się tym, co można zobaczyć i zbadać, czyli naturą i jej prawami. Druga natomiast – obszarem, który wymyka się poznaniu zmysłowemu i wszystkim tym, co ponadfizyczne, czyli właśnie „metafizyczne”. Termin „metafizyka” odnosi się zatem do spraw duchowych, filozoficznych, religijnych.
W baroku kwestie metafizyczne były uznawane za niezwykle istotne. Stawały się przedmiotem dysput i rozważań filozoficznych oraz teologicznych, ale nurt metafizyczny był także obecny w sztuce epoki. Na przełomie XVI i XVII w. wykształcił się nurt poetycki określany jako poezja metafizycznapoezja metafizyczna. Jego przedstawiciele podejmowali trudną, filozoficzną problematykę, skupioną wokół takich tematów jak kwestia przemijania, kondycji człowieka, natury otaczającego nas świata.
W Polsce najwięcej cech charakterystycznych dla poezji metafizycznej odnajdziemy w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego czy Sebastiana Grabowieckiego.
Mistycyzm to prąd filozoficzno‑religijny, który w epoce baroku ma szczególne znaczenie kulturowe. Termin pochodzi od greckiego słowa mystikós oznaczającego „tajemny”. Mistycyzm uznaje możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z ostateczną Rzeczywistością, w szczególności z Absolutem (pojmowanym jako byt osobowy lub nieosobowy, a w kontekście religijnym — jako sacrum bądź Bóg religii monoteistycznych), zwłaszcza za pomocą intuicji i objawienia jako najwyższych form poznania.
Charakterystycznym elementem polskiego baroku była ideologia sarmatyzmu, związana z poglądami, obyczajowością i stylem życia polskiej szlachty od schyłku XVI do połowy XVIII wieku. Koncepcja sarmatyzmu opierała się na tzw. micie sarmackim, według którego obszar Rzeczypospolitej był częścią starożytnej Sarmacji, a szlachta polska pochodziła od walecznych Sarmatów. Sarmackie dziedzictwo stało się źródłem stanowej i narodowej dumy.
Z sarmatyzmem łączy się ideał szlachcica‑rycerza, który miał być patriotą i katolikiem. Sarmata kochał wolność, był przywiązany do dawnych obyczajów i bronił swego trybu życia przed obcymi wpływami. Ideałem stał się ziemiański żywot wiejski i dbanie o przywileje osobistej wolności. Istotnym składnikiem ideologii sarmackiej była religijność oraz przekonanie o szczególnej roli Polski jako „przedmurza chrześcijaństwa”. Sarmaci idealizowali swojskość: piękno rodzimych obyczajów przeciwstawiano wzorom obcym. Prowadziło to z jednej strony do budowania poczucia narodowej dumy, z drugiej zaś do megalomanii, nietolerancji, skrajnego konserwatyzmu i ksenofobii.
Nurt sarmacki miał silny wpływ na kulturę polskiego baroku. Spowodował rozwój heraldykiheraldyki i pamiętnikarstwa (m.in. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska). Był również widoczny w sztuce poetyckiej, w której równolegle rozwijały się dwa nurty: poezja dworska, czerpiąca z wzorców zachodnich, oraz poezja ziemiańska, związana z kultem swojskości (m.in. twórczość Hieronima Morsztyna, Wacława Potockiego).
Sarmatyzm miał wpływ również na specyficzny kierunek rozwoju sztuk plastycznych. W barokowej Rzeczypospolitej szczególną popularnością zaczęły się cieszyć portrety, które służyły utrwalaniu sławy rodu. Szlachta prezentowała się często w ozdobnych strojach szlacheckich, których charakterystycznymi elementami były płaszcze nazywane kontuszami oraz szerokie, zdobione pasy. Typowa była również bogato dekorowana broń.
Szczególną odmianą portretu stał się tzw. portret trumienny, związany z bogatym sarmackim ceremoniałem pogrzebowym. Portrety te umieszczano na sześciokątnym boku trumny, stąd ich charakterystyczny kształt.
Sceptycyzm to kierunek filozoficzny, który można łączyć z postacią francuskiego filozofa żyjącego w XVII stuleciu: Blaise’a Pascala. Pascal jest autorem wielu rozważań nad naturą świata oraz miejscem człowieka w skomplikowanej rzeczywistości, której nie jesteśmy w stanie do końca zbadać. Filozof wyraził pogląd, zgodnie z którym najskuteczniejszym narzędziem pozwalającym na dojście do prawdy o tym, jak naprawdę funkcjonuje świat, jest metoda naukowa i logiczne wnioskowanie. Rozum nie daje odpowiedzi na wszystkie wątpliwości i pytania, ponieważ ma swoje ograniczenia. Sceptyk powinien być tego świadomy. Tam, gdzie nie ma badań pozwalających na pewne wnioskowanie w danym temacie, sceptycyzm sugeruje opieranie się na prawdopodobieństwie.
Nie wyklucza też poglądów metafizycznych. Co więcej, Pascal w rozumowy, matematyczny sposób udowodnił korzyści płynące z wiary w Boga.
Według tzw. zakładu Pascala można przyjąć, że istnieją dwa równorzędne i nierozstrzygalne założenia: “Bóg istnieje” lub “Bóg nie istnieje”. Niezależnie od tego, która z hipotez jest prawdziwa, człowiek ma dwie możliwości zachowania się wobec danego problemu: może wierzyć w Boga i żyć zgodnie z przykazaniami religii lub nie wierzyć. Pascal dowodzi, że jeśli Bóg nie istnieje, w obu przypadkach niczego nie tracimy i niczego nie zyskujemy. Jeśli zaś Bóg istnieje – osoby wierzące zyskują bardzo wiele: zbawienie i życie wieczne, niewierzących natomiast czeka piekło i potępienie. Na tej podstawie Pascal wysnuł oczywisty wniosek, że „opłaca się” wierzyć w Boga.
Wyrazem poglądów Pascala jest jego słynna maksyma: „Człowiek jest tylko trzciną, najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą”.
Termin vanitas oznacza w języku łacińskim „próżność”. W sztukach plastycznych epoki baroku słowem tym określano zespół motywów ikonograficznych, które obrazowały marność i nietrwałość rzeczy doczesnych. Najpopularniejsze motywy przedstawiane wówczas w sztuce, a wpisujące się w motyw vanitas, to czaszka, gasnąca lub zgaszona świeca, więdnące kwiaty, owoce oraz dym.
Słownik
(wł. concetto – świetny, wyszukany pomysł; łac. conceptus – ujęcie) wyszukany, oryginalny i niespodziewany pomysł, na którym oparty jest utwór poetycki; wykorzystuje zazwyczaj takie środki stylistyczne, jak antyteza, paradoks czy oksymoron, a jego celem jest wywołanie zaskoczenia odbiorcy
(gr. ta metá ta physiká – to, co po przyrodzie, ponad przyrodą) nurt wywodzący się z angielskiej poezji XVII w.; była to poezja intelektualna, erudycyjna, wyrosła z barokowego niepokoju i atmosfery niepewności typowej dla tej epoki; poeci metafizyczni wykorzystywali niezwykłe skojarzenia, nawiązywali do kultury, nauki i sztuki
(łac. vanitas – marność) nawiązujący do ulotności ludzkiego życia, próżności, daremności starań oraz nieuchronności przemijania