Czym było odrodzenie?

Wiek XVI to okres renesansu w Europie. RenesansrenesansRenesans, inaczej odrodzenie, narodził się we Włoszech w końcu XIII w. i wyznaczył początek nowej epoki nowożytnej. Termin ten należy rozumieć szeroko: jako odrodzenie nauk i sztuk w duchu wzorców zaczerpniętych od starożytnych uczonych, Greków i Rzymian, a także jako wyzwolenie się człowieka z tradycji scholastycznej, która obowiązywała w średniowieczu, nakazując rozpatrywanie wszelkich aspektów życia wyłącznie z uwzględnieniem Boga jako stwórcy wszechrzeczy.

Prąd umysłowy, który od łacińskiego słowa humanitas, czyli człowieczeństwo, nazwany został humanizmemhumanizmhumanizmem, opanował najpierw Italię (XV w.), aby w następnym wieku promieniować na resztę Europy. Humanizm nakazywał koncentrowanie się na zdobywaniu rzetelnego wykształcenia i rozwoju ludzkich zdolności zgodnie z ideałami starożytnej Grecji i Rzymu. Dzięki temu człowiek stawał się doskonalszy, a wiedza, którą zdobywał wzbogacała resztę społeczeństwa. Doskonale oddał ducha tej epoki inny wielki mistrz Odrodzenia, Erazm z Rotterdamu, zwany też księciem humanistów, który twierdził: człowiek jest ze swej natury dobry, a zło pochodzi z niewiedzy.

Renesans włoski

Włochy w XV w., rozdrobnione na dziesiątki rywalizujących ze sobą księstw i państw‑miast, ze społeczeństwami rozdartymi pomiędzy ideałami republikańskimi, a monarchistycznymi, stały się kolebką europejskiego odrodzenia. Rosły w siłę arystokratyczne rody, które swoje fortuny zawdzięczały nowym stosunkom społeczno‑ekonomicznym opartym na handlu i usługach: Borgiowie, Medyceusze, Orsini, Gonzaga, Sforza, d'Este, wśród których było wielu mężów stanu, kardynałów i papieży. Walcząc o władzę i wpływy, chcąc pokazać swoją świetność i potęgę, arystokraci wznosili rezydencje, pałace, budynki użyteczności publicznej i świątynie, dekorując wnętrza i zamawiając dzieła u najznakomitszych mistrzów epoki: Leonarda da Vinci, Rafaela Santi, Michała Anioła, Tycjana, Sandro Botticellego, otaczając ich swoim mecenatemmecenatmecenatem. Twórcy renesansu czerpali wzorce z antyku. Ich ideałem był człowiek wszechstronnie wykształcony, dążący do poznania świata i czerpiący radość z otaczającej przyrody. Często odwoływali się do słów Terencjusza, znanego rzymskiego komediopisarza z II  w. p.n.e.: Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto, czyli: człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce.

REXOE9MboT1Nt

Ilustracja przedstawia Pałac Medyceuszy we Florencji. Jest to stara kamienica z brązowego kamienia znajdująca się w środku miasta. Posiada po rzędzie małych okien na każdym z dwóch pięter oraz kilka dużych drzwi na parterze. Widać spacerujących wokół ludzi.

Idealne proporcje

W okresie odrodzenia wielkim przemianom uległy sztuki plastyczne. W średniowieczu twórcy skupiali się głównie na przekazywaniu treści o charakterze religijnym, a ich dzieła pełniły przede wszystkim funkcje propagandowe i dydaktyczne. Dzieła twórców renesansu cechowało piękno i harmonia. Wielką wagę przywiązywano do symetrii i proporcji. W architekturze odwoływano się do rozwiązań antycznych, stosując kopuły, budowle na planie centralnym, łuki, sklepienia beczkowe. Dla rozwoju malarstwa najważniejszym osiągnięciem było zastosowanie perspektywy linearnej oraz zwrócenie uwagi na szczegóły anatomiczne i idealne proporcje ciała ludzkiego na wzór antyczny. Podobnym zasadom hołdowali także rzeźbiarze.

R1MKh51mCDTjC

Ilustracja przedstawia rzeźbę Dawida wykonaną przez Michała Anioła. Młody, nagi mężczyzna z kręconymi włosami spogląda przez siebie. Ma wysportowaną sylwetkę. Rzeźba wykonana jest z białego marmuru, znajduje się w muzeum.

R1bHylTKPMoFG

Ilustracja przedstawia Tempietto. Jest to renesansowa mała kaplica wzniesiona na dziedzińcu Kościoła św. Piotra Montorio w Rzymie. Jest zbudowana na planie okręgu. Ma dużą kopułę oraz balkon widokowy dookoła, który jest podparty ozdobnymi kolumnami.

RudA5AR0q8UVx

Ilustracja przedstawia obraz Leonarda da Vinci pod tytułem „Dama z gronostajem”. Jest na nim młoda kobieta o szlachetnym wyrazie twarzy, trzymająca zwierzę. Jest ubrana w niebiesko‑czerwoną szatę. Ma spięte włosy oraz naszyjnik z czarnych pereł na szyi.

Odrodzenie w nauce

RXgoEuLqIxyDe1

Ilustracja przedstawia mapę wszechświata. W centralnej części symbol słońca z ludzką twarzą, wokół niego cztery planety ustawione zgodnie z kierunkami świata. Między planetami na eliptycznych torach (orbitach) gwiazdy. Słońce, planety i gwiazdy umieszczone są w dużej elipsie na krańcach której uwidocznione są znaki zodiaku. Całość umieszczona w dużym okręgu. W tle widać postacie ludzkie.

Zgodnie z duchem epoki rozwijano antyczne wzorce w sferze edukacji i nauki, koncentrując się na tzw. septem artes liberales, czyli siedmiu sztukach wyzwolonych: na poziomie niższym, czyli trivium, były to: gramatyka, retoryka i dialektyka, natomiast na poziomie wyższym, czyli quadrivium – arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka; oba poziomy inspirowały się głównie naukami Platona i Pitagorasa. W XVI w. po raz pierwszy na uniwersytetach pojawiają się (obok astronomii) inne przedmioty przyrodnicze – biologia, chemia, fizyka i geografia, stosując nowoczesną metodologię opartą na podstawach matematycznych. Na gruncie odejścia od średniowiecznych, skostniałych zasad scholastycznych i zainteresowania się przedmiotami ścisłymi, którym to regułom hołdowały ówczesne największe uniwersytety (Bolonia, Padwa, Paryż, Cambridge, Oksford, Leuven), została na nowo opisana teoria budowy Układu Słonecznego, ze Słońcem w centrum i planetami obracającymi się wokół niego, zwana przewrotem kopernikańskim. Kopernik nie był twórcą teorii heliocentrycznejheliocentryzmheliocentrycznej, stworzył tylko pewien model; dzięki swojej odwadze przeciwstawienia się dogmatom kościelnym i zastosowaniu obliczeń matematycznych mógł przyjąć takie założenie i opisać ten układ w swoim dziele De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) wydanym drukiem w 1543 roku.

Ry4zE1mwQuO81

Ilustracja przedstawia rysunek zawieszonego ludzkiego szkieletu na drewnianym słupie. Są widoczne pojedyncze ścięgna oraz mięśnie.

RU6Laxke3acz2

Ilustracja przedstawia krajobraz zimowy małego miasteczka. Widoczne jest lodowisko, widać ludzi bawiących się na śniegu i jeżdżących po lodzie. W oddali znajdują się ośnieżone góry. Widać latające ptaki. Na pierwszym planie są myśliwi trzymający broń i włócznie, są w towarzystwie psów. Obok ludzie palą ognisko.

RQcAXWcmaNV1x

Ilustracja przedstawia obraz na ścianie wykonany przez Michała Anioła pt. „Stworzenie Adama”. Widoczny jest na nim młody mężczyzna, nagi, leżący na trawie. Wyciąga on rękę w stronę Boga unoszonego przez anioły. Boga ukazano jako dojrzałego mężczyznę z brodą i siwymi włosami.

RNruBZNydfBhn

Ilustracja przedstawia portret młodej wenecjanki. Ma ona rude włosy oraz pomarańczowe nakrycie głowy. Spogląda spokojnym wzrokiem przed siebie. Ma perłowo‑bladą skórę. Na szyi ma założony naszyjnik z kamieni oraz pereł. Ma na sobie ubraną pomarańczową suknię.

R1HNyVNttSFXl

Ilustracja przedstawia obraz zatytułowany „Walka karnawału z postem”. Jest na nim mnóstwo ludzi w różnych codziennych sytuacjach. Jeden mężczyzna nabiera wody ze studni, inny gra na gitarze; kupcy próbują sprzedać swoje towary, widoczni są żebracy.

R1Ws4YlTGpLLD

Ilustracja przedstawia obraz Hieronima Boscha pt. Pokutujący św. Hieronim. Jest na nim mężczyzna ubrany w białe szaty, leżący na brzuchu ze złożonymi rękami. Leży on na ziemi w jamie wykopanej w ziemi, wokół niego porozrzucane są kawałki materiału. Obok zakrada się rudy kot. W oddali znajduje się kościół oraz domy mieszkalne. Rozciąga się krajobraz jeziora.

Reformacja

R1YLh7a99VuZh1

Ilustracja przedstawia czterech mężczyzn w średnim wieku zebranych przed drzwiami miejskiego budynku. Ubrani są w długie szaty, a na głowach mają płaskie czapki. Jeden z mężczyzn trzyma młotek w prawej ręce wskazując dwie zadrukowane kartki papieru, wiszące na środku drzwi.

W 1517 r., ćwierć wieku przed wydaniem przełomowego dzieła Mikołaja Kopernika, inny kleryk, mnich i teolog Marcin Luter przybił do drzwi kościoła w Wittenberdze 95 tez, które dały początek rewolucji duchowej, reformom, a w efekcie rozłamowi w Kościele katolickim, które nazywamy reformacją. Luter w swoich tezach wystąpił głównie przeciwko kupowaniu odpustów, czyli praktyce odpuszczania grzechów i nabywania łaski Bożej za pieniądze. Zwyczaj ten rozpowszechnili papieże, pozyskując w ten sposób środki na budowę bazyliki św. Piotra w Rzymie i zwrot długów, które zaciągali na potrzeby swojego dworu. Ponadto Luter dążył do przeprowadzenia gruntownej reformy Kościoła: domagał się przejęcia przez społeczeństwo dóbr kościelnych, likwidacji zakonów, zniesienia celibatu i sakramentów (z wyjątkiem chrztu i komunii), sprzeciwiał się dogmatowi o nieomylności papieży oraz stawianiu tradycji Kościoła ponad Pismem Świętym.

Reformy Lutra padły na podatny grunt: chłopi upatrywali w nich szansę uwolnienia się od ciężarów feudalnych, szlachta i bogate mieszczaństwo – przejęcia majątków kościelnych i zakonnych, feudałowie – uzyskania większej swobody względem cesarstwa i papiestwa, natomiast niższe duchowieństwo pociągała możliwość założenia rodziny. Ruch reformatorski miał też  swój radykalny odłam – anabaptystówanabaptyścianabaptystów; reprezentował go Tomasz Müntzer, przywódca i ideolog powstania chłopskiego w 1524 roku. Miało ono doprowadzić do stworzenia królestwa bożego na ziemi – bezklasowego społeczeństwa, w którym wszelkie dobra byłyby wspólne. Zamiast powszechnego szczęścia w chrześcijańskich komunach państwa niemieckie pogrążyły się w wieloletnich wojnach religijnych, zakończonych dopiero w 1555 r. pokojem w Augsburgu. Wtedy to porozumiano się w myśl słynnej maksymy: cuius regio, eius religio, co oznaczało: czyja władza, tego religia – tak więc, jeśli władca wyznawał określoną religię, mógł ją narzucić swoim poddanym. W wyniku reformacji narodziły się nowe wyznania: luteranizmluteranizmluteranizm, kalwinizmkalwinizmkalwinizm oraz anglikanizmanglikanizmanglikanizm, który w Anglii wprowadził król Henryk VIII – ogólnie nazywane wyznaniami protestanckimi. Oprócz państw niemieckich, Anglii, a początkowo także Francji (hugenoci) protestantyzm zakorzenił się na stałe w krajach nordyckich, Niderlandach, Czechach i Szwajcarii, często działo się to jednak na drodze wieloletnich wojen o charakterze religijnym. W odpowiedzi na reformację w łonie Kościoła katolickiego podjęto działania mające na celu uzdrowienia stosunków w Kościele. Wraz z soborem trydenckimsobór trydenckisoborem trydenckim kraje katolickie Europy wkroczyły w okres zwany kontrreformacją, zakończony wybuchem wojny trzydziestoletniejwojna trzydziestoletniawojny trzydziestoletniej.

Zmiany w gospodarce

W Europie XVI w. działy się ważne rzeczy także w innych dziedzinach życia: społeczeństwa Europy zachodniej powoli przechodziły od stosunków feudalnych do pierwszych form kapitalizmu. Przyczyn tych zmian jest kilka: wielkie odkrycia geograficzne spowodowały napływ cennych kruszców, złota i srebra, a więc dużą podażpodażpodaż pieniądza. Pieniędzy było więcej niż towarów, a zjawisko to spotęgowało się po upadku Konstantynopola (zdobytego przez tureckie wojska w 1453 r.) i bezpośrednim odcięciu od rynków Wschodu, pojawiła się inflacjainflacjainflacja. Rynki zachodniej Europy zareagowały na to koncentracją kapitałową: w miastach, obok wielu drobnych zakładów rzemieślniczych zrzeszonych w cechach, powstawały duże manufaktury oparte na systemie pracy nakładczej, gdzie przedsiębiorca, do którego należały surowce i narzędzia, zlecał najemcom wykonanie określonych towarów i usług, płacąc im umówione stawki, dbając o rynek zbytu tej produkcji i przeznaczając środki pieniężne z tych transakcji nie tylko na własną konsumpcję, lecz na dalszą produkcję. Tak narodził się kapitał i wolny rynek oparty na zasadach konkurencji.

Natomiast na wsi, choć ciągle dominowały stosunki feudalne, zaczął się proces koncentracji ziemi, upraw i hodowli w rękach najbogatszych właścicieli ziemskich – zjawisko to, rozpoczęte w XVI w. w Anglii tzw. grodzeniem pastwisk, przyczyniło się do upadku małych gospodarstw i odpływu ludzi ze wsi do miast. Kraje Europy Wschodniej pozostały zaś w sferze oddziaływania gospodarki feudalnej. W ten sposób w życiu gospodarczym Europy XVI w. narodził się dualizmdualizm gospodarczydualizm.

O hegemonię w Europie

Wiek XVI w Europie to okres kształtowania się wielkich monarchii i czas rywalizacji między nimi o wpływy. Największe imperium stworzyli Habsburgowie. Karol, syn infantki hiszpańskiej Joanny Szalonej i przedwcześnie zmarłego arcyksięcia austriackiego Filipa Pięknego, w 1516 r. odziedziczył koronę Hiszpanii, a trzy lata później tytuł cesarza niemieckiego, stając się w ten sposób władcą ogromnych terytoriów w Europie. Niestety, zarząd nad tak licznymi i różniący się od siebie pod wieloma względami państwami okazał się w dłuższej perspektywie trudny. Długoletnie wojny włoskiewojny włoskiewojny włoskie z Francją, konflikt z Turcją oraz zamęt wewnątrz cesarstwa wywoływany pojawieniem się reformacji spowodowały, że cesarz ostatecznie abdykował w 1556 roku. Podzielił imperium między swojego syna Filipa, któremu przypadła korona Hiszpanii wraz ze znajdującymi się pod jej kontrolą obszarami (Niderlandami i księstwami włoskimi), oraz brata Ferdynanda, który przejął dziedzictwo Habsburgów w Europie Środkowej, łącznie z tytułem cesarskim. Od tej pory losy dwóch części władztwa habsburskiego potoczyły się odmiennym torem. Hiszpania po przegranej Wielkiej Armady z Anglią w 1588 r. i mimo napływających z Nowego Świata bogactw coraz bardziej pogrążała się kryzysie politycznym i gospodarczo‑społecznym. Natomiast Habsburgowie austriaccy po przejęciu po wymarciu Jagiellonów korony czeskiej i węgierskiej ostatecznie zdobyli na szereg dziesięcioleci dominację w Europie Środkowo‑Wschodniej.

Najważniejsze wydarzenia w Europie w XVI w.

Najważniejsze postacie

Słownik

Słowa kluczowe

odkrycia, reformacja, renesans, odrodzenie, Europa w XVI–XVII w., wiek XVI

Bibliogafia

Z. Wójcik, Historia Powszechna. Wiek XVI‑XVII, Warszawa 2005.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.