Wskrzeszenie wzorów antycznych

Renesans był postrzegany przez historyków dziejów i idei bądź jako nowa epoka, zrywająca ze średniowieczem i jego ograniczeniami, bądź jako okres zapoczątkowany w średniowieczu, który je dopełniał i zamykał. Dwaj XIX‑wieczni historycy: Francuz Jules Michelet i Szwajcar Jacob Burckhardt sformułowali i uzasadniali pogląd o przeciwstawności obydwu epok. Głosili, iż w czasach renesansu w literaturze i sztuce, systemie edukacji, instytucjach politycznych oraz w mentalności nastąpiło wskrzeszenie wzorów i wartości antycznych, a tym samym odrodzenie duchowe ludzkości, wyzwolenie z poprzedzającego je – ich zdaniem – okresu barbarzyństwa, wstecznictwa i ciemnoty. Nastąpił też wzrost znaczenia jednostki, doszło do zwycięstwa natury i rozumu, odkrycia na nowo człowieka i świata, zeświecczenia kultury oraz rehabilitacji ducha pogańskiego.

Historiografia

R1aLWR2GdilIM1

Ilustracja przedstawia wizerunek mężczyzny w podeszłym wieku. Jest ubrany w strój zakonnika, na głowie ma kaptur. Ukazany jest z profilu, ma spokojny wyraz twarzy.

Dawniej, zapiskom o przeszłych zdarzeniach nadawano znaczenie praktyczne: uświetnianie czynów, szukanie wzorców postępowania (historia magistra vitae), upamiętnianie początków religii; w ten sposób wykształciła się tzw. historiografia pragmatyczna. Należą do niej historyczne teksty egipskie, hetyckie, izraelskie (związane m.in. z redagowaniem ksiąg Starego Testamentu), jednak przede wszystkim rozwijała się w starożytnej Grecji (m.in. Herodot i Tukidydes) i Rzymie (Liwiusz i Tacyt).

Od XV w. w historiografii zaczęto stosować krytycyzm wobec dawnych źródeł. Neapolitański humanistahumanizmhumanista i ksiądz katolicki Lorenzo Valla, uznawany za jednego z najwybitniejszych filologów renesansowych, prowadził studia krytyczne nad Biblią i historią papiestwa. Jednak nurt krytyczny, wraz z początkami tzw. nauk pomocniczych historii, stał się charakterystyczny dopiero dla historiografii nowożytnej.

Pod wpływem kruszenia się uniwersalizmu papieskiego i cesarskiego oraz rozwoju nowożytnych państw, z ich racjami stanu, oraz w związku z rozłamem reformacyjnym w Kościele, historiografia zainteresowała się w większym stopniu treściami świeckimi, zaś dzieje Kościoła stały się przedmiotem polemik.

Do ogromnego wzrostu zainteresowania historią przyczyniło się rozpowszechnienie druku w drugiej połowie XV wieku. Historiografię tego okresu można nazwać erudycyjną, gromadziła bowiem wiedzę o przeszłości, rozwijając zarazem metody jej badania. Do jej rozwoju przyczynili się m.in. francuski prawnik, zwolennik absolutyzmu – Jean Bodin i niderlandzki historyk Gerordus Joanes Vossius. Paradoksalnie – najpełniej krytykę źródeł prowadziły w tamtym okresie ośrodki kościelne, dokonując reinterpretacji historii Kościoła i historii świętych.

W XVII w. jezuita Jean Bolland zapoczątkował serię żywotów świętych pt. Acta sanctorum, którą zwolennicy jego metody naukowej (bollandyści) kontynuowali do 1940 roku. Benedyktyn Jean Mabillon odbył kilka podróży naukowych po bibliotekach i archiwach włoskich i niemieckich, gdzie gromadził wszelkie materiały wiążące się z dziejami Francji. Opracował też pierwszy podręcznik dyplomatykidyplomatykadyplomatyki (De re diplomatica libri sex); dzieło to uznawane jest za jedno z najwybitniejszych osiągnięć swojej epoki w zakresie krytycznego badania materiałów historycznych.

W 1582 r. decyzją papieża Grzegorza XIII wprowadzono reformę kalendarza, która poprawiała naliczanie lat przestępnych. W związku z tym wiele pisano o mierzeniu czasu. Francuski uczony Joseph Scaliger stworzył podstawy chronologii starożytnej, a w 1583 r. wprowadził pojęcie daty juliańskiej. Jego prace kontynuował i uzupełnił jezuicki teolog Dionizy Petavius.

Pod koniec XVI w. powstały też wielkie syntezy dziejów chrześcijaństwa. Autorem katolickiej wersji był włoski kardynał Cezary Baroniusz; 12‑tomowe dzieło Annales ecclesiasticia a Christo nato ad annum 1198 przedstawiało dzieje Kościoła od czasów Chrystusa do 1198 r. i ukazywało się w latach 1588‑1607. Wersję protestancką napisał niemiecki działacz reformacyjny Matthias Flacius. Opisując historię Kościoła od czasów apostołów, starał się wykazać, jak stopniowo odchodził on od prawdy, aż do czasu, gdy Luter odnowił w nim prawdziwą ewangelię.

R77wyTPPYazdb1

Ilustracja przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma on krótko przystrzyżone włosy, wyraźnie zaznaczone kości policzkowe, ciemne oczy oraz zarost. Ubrany jest w czarną szatę z czerwonym kołnierzykiem.

W wielu krajach powstawały dzieła o ich historii i wydawnictwa źródłowe, nowe podręczniki metod i nauk pomocniczych. Jednym ze znanych historyków, bardzo popularnym do dziś, był pochodzący z Florencji Niccolò Machiavelli. W swojej najsłynniejszej książce – traktacie o sprawowaniu władzy p.t. Książę – sformułował doktrynę, w myśl której polityka to sztuka skutecznego działania, która musi być oddzielona od moralności – wszak w polityce chodzi o skuteczność, a nie o czynienie dobra. Przekonywał, że dla osiągnięcia własnych racji, dla dobra państwa,  można korzystać z wszelkich dostępnych środków (także np. podstępu i okrucieństwa). Doktryna, zwana makiawelizmem, jest współcześnie synonimem bezwzględnego postępowania w myśl hasła „cel uświęca środki”.

Niezwykle interesującym myślicielem przełomu XVI i XVII w. był niderlandzki prawnik i filozof, Hugo Grocjusz, nazywany czasem „ojcem” prawa międzynarodowego. Sformułował on przypisane człowiekowi prawa natury, najważniejsze z nich to m.in.: pacta sunt servanda – czyli „umów należy dotrzymywać”, wyrządzoną szkodę należy naprawić, za popełnione przestępstwa należy karać oraz każdemu przysługuje prawo do własności. W pracy Mare liberum (Wolność mórz) postawił tezy, że odkrycie nowego lądu nie daje jeszcze prawa do panowania nad nim i nikt nie może mieć monopolu na żeglugę po morzach.

REfW5h1FDRyu01

Ilustracja przedstawia pierwszą stronę dzieła Hugo Grocjusza. Widnieją na niej łacińskie napisy, dwie postacie.

Do licznego zastępu historyków należeli też m.in. londyńczyk Wiliam Camden, autor dzieła Britannia, opisującego szczegółowo historię Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz pochodzący z Niemiec, a pracujący w Szwecji Samuel von Pufendorf, który wprowadził do języka nauki termin „kultura” na oznaczenie wszelkich wynalazków  człowieka.

Pragmatyzm historiografii nowożytnej stopniowo był zastępowany obiektywizmem, mającym łączyć wszystkich uczonych. Rosło też zainteresowanie życiem codziennym, gospodarką, techniką. W XVIII w. pojawiła się tendencja do przezwyciężania erudycjonizmu, przez dążność do rozwiązywania w historiografii wielkich problemów dziejowych; przykładem może być  jedna z najsławniejszych książek historycznych wszechczasów - Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego Edwarda Gibbona, wydana w latach 1776–1789 w sześciu tomach w Londynie.

W XVIII w. historią zajęli się filozofowie, m.in. Giambattista Vico, David Hume, Voltaire czy Johann Gottfried von Herder. Rozpoczął się proces profesjonalnego kształcenia historyków na uniwersytetach, w czym na przełomie XVIII i XIX w. przodowały miasta niemieckie, głównie Getynga.

Filozofia i filologia

Filozofia zrodziła się w starożytnej Grecji, a najstarsze informacje na jej temat pochodzą z VII w. p.n.e. Myśliciele epoki renesansu z pasją sięgali do początków, poświęcając filozofii antycznej wiele uwagi.

Współczesne badania nad filozofią XV‑wieczną, prowadzone m.in. przez polskiego historyka filozofii – Stefana Swieżawskiego, kładą nacisk na znaczenie renesansu jako epoki kształtowania się wielorakich wątków myślenia filozoficznego. Były one kontynuowane i rozwijane w epoce nowożytnej, znacząco oddziałując na sztukę, literaturę i naukę.

Myśl renesansu, w tym w szczególności XV w., nie tylko pozostawała pod istotnym wpływem głównych szkół i podstawowych zagadnień filozofii oraz nauki starożytnej i średniowiecznej. Obejmowała także problematykę astrologiczną, magię, medycynę, fizykę i kosmologię, naukę o cudach i czarach, wymykając się upraszczającej charakterystyce epoki jako zdominowanej przez postawy racjonalistyczne i scjentystyczne.

Z kolei orientacja laicka, choć nie antychrześcijańska, współistniała w renesansie z żarliwością religijną i moralną, skierowaną przeciwko intelektualizmowi religijnemu scholastyki. Ten drugi nurt nawiązywał do devotio moderna – pobożności, rozwijającej się w XIV i XV w. w Niderlandach i Nadrenii wśród mieszczan, propagującej cnoty ubóstwa i miłosierdzia (jej przedstawicielem był teolog Tomasz à Kempis), poezji mistycznej św. Jan od Krzyża i chrześcijańskiej medytacji św. Teresy z Ávili.

R6mnBb0ZTbwhg1

Ilustracja przedstawia młodego zakonnika w brązowej szacie. Ma on beżową narzutę na ramionach. W ręku trzyma krzyż oraz czaszkę ludzką. Ma zamyślony wyraz twarzy.

Kształtująca się XVI–XVII w. nauka zrodziła problem jej filozoficznego uprawomocnienia, jako autonomicznej formy poznawczego stosunku człowieka do świata. Powstawały pytania o źródła i metody uzyskiwania wiedzy bezwzględnie pewnej, oraz o strukturę bytu przyrody, badanej przez naukę.

Głównymi sporami filozoficznymi XVII–XVIII w. stały się dyskusje między kierującymi się rozumem racjonalistami, a opierającymi się na doświadczeniu empirykamiempiryzmempirykami oraz spór o substancję, między dualistami (dualizmdualizmdualizm), monistami (monizmmonizmmonizm) i pluralistami (pluralizmpluralizmpluralizm) oraz między idealistami (idealizm) a materialistami (materializm). Epokę, rozpoczętą wystąpieniem „ojca” filozofii nowożytnej – Kartezjusza, zamyka Immanuel Kant z programem filozofii jako analizy struktury umysłu poznającego świat, która stanowi warunek wszelkiego możliwego doświadczenia, a zatem wszelkiej działalności naukowej.

Oprócz filozofii, bardzo ważną rolę w renesansie odgrywała filologia, dzięki której na nowo dostrzeżono walory łaciny klasycznej, zbudowano podstawy biblistyki, opracowując krytycznie teksty biblijne i tłumacząc je z greki (m.in. przekład Nowego Testamentu Erazma z Rotterdamu).

Inne nauki

RleqslvWE4Oqu1

Ilustracja przedstawia wizerunek dojrzałego mężczyzny. Ma on rudą brodę i dłuższe włosy. Na głowie ma czarny kapelusz. Pod szyją ma biały koronkowy kołnierz. Na sobie ma ozdobną skórzaną szatę ze złotymi ozdobami na rękawach.

Przemiany, dokonujące się w nauce w okresie renesansu, cechowała zarówno zależność od uznanych przez scholastykę autorytetów filozoficznych i naukowych, jak i przełamywanie niektórych ograniczeń z nią związanych. Angielski filozof Francis Bacon był twórcą nowożytnej metody naukowej, opartej na eksperymencie i indukcji czyli metodzie tworzenia uogólnień na podstawie obserwacji i doświadczeń – dlatego jest też uważany za jednego z twórców empiryzmu. Tym samym odrzucony został arystotelesowski racjonalizm i myślenie dedukcyjne czyli wnioskowanie o szczególnych przypadkach ze znanej ogólnej reguły. Praktyczne funkcje nauki wyszły na pierwszy plan.

Tendencja do matematyzacji nauk przyrodniczych i wzrost znaczenia eksperymentu, oddalające stopniowo naukę epoki renesansu od dominujących standardów średniowiecznych, w pewnej mierze wynikały z rozwinięcia wcześniejszych idei, z końca XII i XIII wieku. Wówczas angielski franciszkanin Robert Grosseteste, jako pierwszy w średniowieczu, docenił wartość eksperymentu, stając się protoplastą nowoczesnego myślenia naukowego. Podkreślał, że fakty są możliwe do poznania tylko za pomocą nauk eksperymentalnych. Jego uczniem był Roger Bacon, skrajny empirysta i  przeciwnik – dominującego w jego epoce – spekulatywnego rozstrzygania problemów filozoficznych. Sam dokonywał licznych eksperymentów i budował w tym celu przyrządy. Bacon przewidział wiele wynalazków, które dopiero po wiekach zostały skonstruowane (np. pojazdy mechaniczne, urządzenia optyczne).

Powstała w XV w. teoria polskiego astronoma Mikołaja Kopernika może być zarówno świadectwem wysokiego poziomu niektórych nauk ścisłych w okresie dominacji scholastyki i arystotelizmu, jak i wyrazem narastających w tym czasie we Włoszech tendencji neoplatońskich i pitagorejskich, które, poza względami czysto teoretycznymi i obliczeniowymi, skłoniły Kopernika do przyjęcia stanowiska heliocentrycznego. Ogólnofilozoficzne znaczenie teorii kopernikańskiej wzrosło dzięki XVII‑wiecznym uczonym Johanesowi Keplerowi i Galileuszowi, którzy publicznie bronili tez Polaka. Jednak dopiero poglądy włoskiego uczonego  – Giordano Bruna nadały teorii Kopernika wymowę antydogmatyczną i antykościelną: Ziemia i człowiek nie tylko przestali zajmować centralne miejsce we wszechświecie, ale – w związku z koncepcją nieskończonej liczby światów – utracili swój wyjątkowy charakter.

System kopernikański stanowił zamknięcie epoki średniowiecza w nauce, natomiast wyprowadzone zeń – przez badaczy XVII‑wiecznych – konsekwencje przyczyniły się do utrwalenia nowych wzorców metodologicznych. Działalność naukowa Galileusza, ugruntowująca zastosowanie eksperymentu i matematyki w fizyce, choć pozostawała w pewnych związkach z teoriami Arystotelesa, torowała drogę fizyce Isaaca Newtona i wpłynęła w istotny sposób na utrwalenie się nowożytnego podejścia do nauki. W ten sposób osiągnięcia wybitnego polskiego uczonego epoki renesansu, których znaczenie docenili w pełni jego XVII‑wieczni następcy, stały się pomostem, łączącym tak odległe czasowo średniowiecze ze współczesnością.

Słownik

Słowa kluczowe

empiryzm, Europa w XVII w., filozofia, humanizm, klasycyzm, nauka, racjonalizm, renesans

Bibliografia

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

J. Ziomek, Historia literatury polskiej. Renesans, Warszawa 1980.