Gettoizacja miast – przyczyny i skutki

Gettoizacja to proces powstawania homogenicznychhomogenicznyhomogenicznych obszarów w przestrzeni miejskiej, którymi są m.in. osiedla zamknięte (ang. gated communities). Są one uważane za następstwo historycznych gett. Termin getto wywodzi się z XVI‑wiecznego dialektu weneckiego języka włoskiego i pochodzi od pierwszej nowożytnej dzielnicy żydowskiej, która powstała na hałdzie przy odlewni – gietto. W Polsce termin ten ma jednoznacznie negatywne skojarzenia, ponieważ podczas II wojny światowej getta (wydzielone części miast otoczone murami) tworzone były przez władze III Rzeszy w okupowanych krajach. Sprowadzano tam przymusowo ludność żydowską i całkowicie uzależniano jej los od dostaw żywności i energii. Był to pierwszy etap eksterminacjieksterminacjaeksterminacji tego narodu.

R1WDpaj77tXs3

Czarno-biała fotografia przedstawia getto warszawskie w czasie II wojny światowej. Na pierwszym planie widoczny jest mur zbudowany z ciegieł. Na jego szczycie rozciągnięte są druty kolczaste. Za murem znajduje się ulica. Na niej widoczni są ludzie, wóz konny, furgonetka oraz tramwaj, a dalej przedwojenne kamienice.

Proces powstawania osiedli grodzonych nie jest nowym zjawiskiem. Już w latach 20. XX w. wydzielono szlabanem jedną z ulic osiedlowych w Stanach Zjednoczonych, ograniczając dostęp do niej tylko dla mieszkańców. Od lat 80. XX w. zaczęły pojawiać się w tym kraju osiedla grodzone, które w Polsce zaczęły powstawać pod koniec ubiegłego wieku i były związane z transformacją gospodarczą i ustrojową. Celem ich tworzenia było zapewnienie ich mieszkańcom poczucia bezpieczeństwa oraz komfortu korzystania z przestrzeni zamkniętej – niedostępnej dla innych mieszkańców miasta. Są więc one wypadkową rosnącego lęku i strachu w społeczeństwie oraz potrzeby prestiżu klasy średniej głównie zamieszkującej te osiedla. Wpływ na ich powstawanie mogą mieć także uwarunkowania lokalne, np. podziały na tle religijnym, ideologicznym czy ekonomicznym.

RjkcG1VcIuGyu

Zdjęcie z lotu ptaka przedstawia Osiedle Ażurowych Okiennic na Mokotowie w Warszawie. Teren jest otoczony białym ogrodzeniem. Na osiedlu są kilkupiętrowe apartamenty. Mieszkania posiadają duże balkony, ściany budynków są białe oraz brązowe. Na osiedlu pomiędzy blokami znajdują się tereny zielone.

Dzisiejsze osiedla zamknięte, podobnie jak inne osiedla, skupiają na wydzielonym i ogrodzonym obszarze określoną liczbę budynków jedno- lub wielorodzinnych. W skład osiedla niejednokrotnie wchodzą obiekty usługowe przeznaczone z reguły dla mieszkańców osiedla, na terenie którego się znajdują. Osiedle zamknięte jest w wyraźny sposób wydzielone z przestrzeni. Wpływa na to indywidualny styl architektoniczny, na ogół odmienny od sąsiedniej zabudowy, ogrodzenie oraz obecność zieleni urządzonej w taki sposób, aby podkreślić odrębność osiedla. Charakterystyczne dla osiedli zamkniętych są także systemy zabezpieczeń w postaci alarmów, monitoringu, kamer oraz ochrony fizycznej. Osiedla zamknięte są obszarami półprywatnymi. Mogą z nich korzystać jedynie mieszkańcy oraz osoby do tego upoważnione. Wspólna przestrzeń jest wyposażona w parkingi, tereny zieleni i place zabaw.

R1XKZnHDhVDkL

Zdjęcie przedstawia Osiedle Oliwkowe w Szczecinie. Osiedle składa się z długich, kilkupiętrowych bloków z dwuspadowym dachem pokrytym brązowymi dachówkami. Fasady budynków mają kolor biało-brązowy. Mieszkania na parterze posiadają patio, a na wyższych piętrach balkony. Pod blokiem znajduje się parking samochodowy.

Wydzielenie osiedli grodzonych z przestrzeni miejskiej nie sprowadza się jednak tylko do sfery przestrzennej, ale ma także charakter mentalny, wynikający m.in. ze zbliżonego statusu mieszkańców danego obszaru, ich poczucia odrębności społecznej i świadomościowej oraz braku potrzeby relacji z otoczeniem.

Generalnie wydziela się trzy główne typy osiedli zamkniętych:

1. osiedla bezpieczeństwa (ang. security communities), których mieszkańcy mają duże potrzeby w zakresie ochrony, często przed wyimaginowanymi zagrożeniami;

2. osiedla prestiżu (ang. prestige communities), które wybierane są przez osoby chcące zaznaczyć swą odrębność od innych czy wyeksponować swój status materialny. Z reguły osiedla prestiżowe zamieszkiwane są przez bogatszą część klasy średniej, która pragnie odizolować się od ludzi mniej zamożnych, natomiast wymaga otoczenia osób o podobnym statusie;

3. osiedla stylu życia (ang. lifestyle communities), których mieszkańców łączą wspólne pasje, zainteresowania, spędzanie czasu w określony sposób, potrzeby spokoju, kontaktu z przyrodą; przykładem mogą być np. osiedla senioralne.

Grodzenia miejskie są także wynikiem wtórnego wygradzania nie tylko nowych zespołów mieszkalnych, zamykane są również istniejące już ulice, powstałe w latach wcześniejszych apartamentowce, wolnostojące budynki i całe osiedla bloków mieszkalnych – tak niekiedy oddzielają swój teren spółdzielnie lub wspólnoty mieszkaniowe, zwłaszcza na obszarach występowania patologii społecznych. Powoduje to wtórne wyłączenie przestrzeni z użytku publicznego. Czasem wyodrębnienie ma charakter umowny – następuje poprzez wprowadzenie „zielonych ogrodzeń” i nadanie budynkom spójnej formy architektonicznej.

R124YmHVUSvWh

Zdjęcie przedstawia osiedle 40-lecia PRL-u w Matarni. Osiedle to składa się głównie z domów typu bliźniak o żółtej elewacji i czerwonych dachówkach. Na osiedlu jest dużo terenów zielonych, trawników i żywopłotów.

Gettoizacja przestrzeni miejskiej pociąga za sobą szereg pozytywnych i negatywnych skutków. Pozornie może się wydawać, że grodzenie osiedli ma wyłącznie skutki pozytywne: ludzie zmieniający swój styl życia, co ma z reguły związek z awansem społecznym i poprawą sytuacji materialnej, oczekują możliwości realizacji potrzeb wyższych – osiedle grodzone zapewnia bezpieczeństwo (realne lub wyimaginowane), poczucie komfortu, estetykę miejsca i dbałość o nie.

R1LxmS2Epjyuy

Na zdjęciu widoczne jest Osiedle Apartamenty Warszewo w Szczecinie. Wjazd na osiedle jest zabezpieczony szlabanem. Ulice osiedlowe są zbudowane z kostki brukowej. Po lewej stronie widoczny jest budynek mieszkalny - segmentowiec. Ma on dwie kondygnacje, płaski dach i białe oraz brązowe ściany.

Jednak zdaniem specjalistów jest to zjawisko zdecydowanie niekorzystne, zwłaszcza na płaszczyźnie społecznej i przestrzennej. Mieszkańcy określonej części miasta zaczynają dzielić się na „my”, lepsi, mieszkający na osiedlu grodzonym, i „wy”, gorsi, zamieszkujący poza nim. Nasila się więc zjawisko polaryzacji społecznej, wzrasta izolacja i wyobcowanie, zanikają więzi międzyludzkie. Dotyczy to w równym stopniu relacji między wspomnianymi grupami społecznymi, jak i mieszkańcami osiedla. Mieszkańcy osiedli zamkniętych z reguły izolują się od siebie, a ich sąsiedzkie relacje nie istnieją lub mają jedynie wymiar formalny czy grzecznościowy.

Wprowadzanie osiedli grodzonych do przestrzeni miejskiej wpływa na jej fragmentaryzacjęfragmentacjafragmentaryzację, a przez to na istniejącą strukturę przestrzenno‑funkcjonalną. Oprócz zajmowania dostępnego dotąd dla wszystkich terenu częstym zjawiskiem jest zamykanie ulic lub zmiana ulic publicznych w niedostępne dla wszystkich drogi osiedlowe, co generuje niekiedy ostre konflikty społeczne. Dla mieszkańców terenów zewnętrznych bariera taka może stanowić bowiem problem, np. wydłużać trasę ich codziennych wędrówek lub utrudniać dostęp do terenów rekreacyjnych – parków, lasów, plaż czy placów zabaw.

Intensywny rozwój osiedli grodzonych powoduje, że z użytku publicznego są wyłączane kolejne fragmenty przestrzeni publicznej, co prowadzi do zaburzenia ładu przestrzennego i degradacji spójnego krajobrazu miasta. Forma architektoniczna i układ przestrzenny nowo powstających osiedli grodzonych często nie są powiązane z charakterem otoczenia i formami zagospodarowania terenu.

Warto też wspomnieć o ekologicznym aspekcie rozprzestrzeniania się osiedli grodzonych w przestrzeni miejskiej. Z ich budową związana jest m.in. utrata tzw. powierzchni biologicznie czynnych i zieleni miejskiej, nasadzenia zastępcze rzadko rekompensują straty związane z wycięciem drzew i krzewów. Związane z nimi bariery przestrzenne utrudniają migracje zwierząt, powodują wzrost powierzchni uszczelnionych, a przez to zwiększają ryzyko powodzi błyskawicznych występujących po opadach burzowych oraz wpływają niekorzystnie na cyrkulację powietrza, co ma szczególne znaczenie w granicach tzw. klinów napowietrzających.

Gettoizacja polskich miast

W Polsce pierwsze osiedle zamknięte wybudowano pod koniec lat 90. Powstała wtedy w podwarszawskim Piasecznie ogrodzona enklawa domów jednorodzinnych. W krótkim czasie tego typu osiedla pojawiły się w innych miastach Polski i na terenach podmiejskich zyskując dużą popularność wśród lepiej sytuowanych mieszkańców miast, co miało bezpośredni związek z rozwojem wolnego rynku nieruchomości w Polsce. Niemal od początku stały się symbolem bezpieczeństwa, prestiżu i statusu materialnego – ich cena na rynku pierwotnym nieruchomości była (i jest) wyższa niż mieszkań na osiedlach otwartych. Forma architektoniczna, standard wyposażenia, układ i zagospodarowanie przestrzeni wspólnej, estetyka otoczenia silnie kontrastowały z zaniedbanymi na ogół blokowiskami z lat 60., 70. i 80. XX wieku.

R1JF0u78KDbpn

Zdjęcie przedstawia osiedle Sztuk Pięknych w Toruniu. Na pierwszym planie widoczna jest szeroka, dwujezdniowa droga. Po drugiej stronie znajdują się kilkupiętrowe bloki mieszkalne z elewacją w kolorze białym. Mieszkania na osiedlu posiadają balkony o szklanych barierkach. Przed blokami jest parking z zaparkowanymi samochodami.

R1VyoYNGmFOiN

Na fotografii przedstawiono Osiedle Marina w Warszawie. Znajduje się przy trasie, która posiada dwa pasy ruchu w obu kierunkach. Składa się z kilkupiętrowych apartamentowców, które posiadają czarną elewację oraz balkony ogrodzone przezroczystymi barierami. Na ulicy poruszają się w dwóch kierunkach samochody.

Czynniki decydujące o niezwykłej popularności osiedli grodzonych w Polsce zmieniały się w czasie. Początkowo można było wiązać je z chęcią zerwania z socjalistyczną wizją miasta realizowaną przez dziesięciolecia, od zakończenia II wojny światowej do lat 90. XX wieku. W miastach mieszkańcy z reguły osiedlani byli niezależnie od swych preferencji, a osiedla mieszkaniowe często budowane były w pobliżu miejsca pracy, tworząc jednozawodowe enklawy (np. Nowa Huta), co znacznie utrudniało powstawanie społeczności lokalnych. Cechą charakterystyczną osiedli tego okresu była także bardzo duża powierzchnia, monotonność formy architektonicznej, standaryzacja wnętrz mieszkalnych i brak dbałości o funkcjonalność i estetykę otaczającej budynki przestrzeni. Obserwowana wśród polskiej klasy średniej tego okresu skłonność do wyboru osiedli grodzonych była więc wyrazem niechęci do zamieszkania w dzielnicach tworzonych w czasach Polski Ludowej. Dziś, kiedy decyzje o zamieszkaniu w osiedlach zamkniętych podejmuje młode pokolenie, często niepamiętające warunków życia w dawnych blokowiskach i oceniających (zwykle negatywnie) ich komfort, estetykę i funkcjonalność, na plan pierwszy wysuwają się wspomniane powyżej kwestie stylu życia, prestiżu i bezpieczeństwa. Współczesne propozycje deweloperów coraz częściej dążą więc do spełnienia wymagań potencjalnego klienta, który poszukuje miejsca zamieszkania, przy czym jako najważniejsze kryterium wskazuje bezpieczeństwo oraz wysoki standard zabudowy.

Trudno jest dotrzeć do wiarygodnych, zweryfikowanych danych statystycznych dotyczących liczby osiedli grodzonych i tempa ich przyrostu w Polsce – pojawiają się one z reguły w różnorodnych publikacjach naukowych i mają charakter fragmentaryczny.

Wyrywkowe dane, a przede wszystkim bezpośrednie obserwacje wskazują jednak, że współcześnie w Polsce liczba nowo powstających luksusowych osiedli grodzonych ciągle rośnie i znacząco przekracza poziom charakterystyczny dla wielu krajów Europy Zachodniej (np. Niemiec i Francji). Nie brakuje też chętnych do zamieszkania w tych swoistych gettach. Z badań ankietowych prowadzonych od lat przez różnych badaczy wynika, że ponad połowa mieszkańców miast chciałaby zamieszkać na osiedlu zamkniętym, a zdecydowana większość z nich w przyszłości nadal chciałaby tam żyć. Chęć przeprowadzki w takie miejsce wyraziła także blisko połowa spośród osób mieszkających na osiedlach otwartych.

Przytoczmy opinie najbardziej zainteresowanych stron, czyli mieszkańców osiedli grodzonych i otwartych.

Zdając sobie sprawę z negatywnego wpływu osiedli grodzonych na spójność przestrzeni miejskiej i istniejącą strukturę przestrzenno‑funkcjonalną, rady wielu polskich miast podejmują obecnie uchwały krajobrazowe mające ograniczyć możliwość tworzenia nowych enklaw wyłączonych z normalnej miejskiej przestrzeni. Na przykład w Warszawie przygotowana przez radnych uchwała wyklucza grodzenie osiedli, których oryginalny projekt nie przewiduje tego typu instalacji. Dotyczy to przede wszystkim tych utworzonych przed 1989 rokiem. W przypadku nowych osiedli mieszkaniowych przyjęto zakaz wyłączania z przestrzeni miejskiej terenów o łącznej powierzchni większej niż 2 ha. Ponadto ogrodzenia nie będą mogły przecinać istniejących bądź przewidzianych w planach miejscowych szlaków pieszych. Zapisy te służą zaprowadzeniu w mieście swoistego ładu estetycznego.

Słownik