Literatura polska czasów pozytywizmu musiała zmierzyć się z tragicznym doświadczeniem roku 1863. Powstanie styczniowe było heroicznym zrywem wolnościowym, a zarazem klęską romantycznego scenariusza walki o wolność, niezależnie od jej ceny. Pisarze tworzący program pozytywny pamiętali o powstańczym doświadczeniu, jednak koncentrowali się na przyszłości. Projekty reform społecznych dawały nadzieję na wydobycie kraju z chaosu i rozpaczy. W latach 70. XIX wieku Polakom potrzebna była nowa wizja i nowe realne cele. W publicystyce Elizy Orzeszkowej te dążenia reformatorów zostały metaforycznie określone jako „budowanie mostów nad otchłanią”. Poszukiwanie nowego kierunku działania odbywało się równolegle z analizowaniem znaczenia problemu wolności dla tożsamości narodowej. Walka narodowowyzwoleńcza była kluczowym elementem budowania polskiej tożsamości i zarazem jej wyznacznikiem.

RkFeDRP1E9DFt1

Obraz przedstawia portret młodej kobiety. Jej włosy są długie, zaczesane ku górze. Z tyłu głowy, na włosach, jest upięta chustka. Kobieta ma owalną twarz. Wyraźnie zaznaczone brwi i duże oczy. Jej nos jest prosty, wyrazisty. Na szyi kobiety widać kołnierzyk. Okala on dekolt ciemnej sukni.

W powieści Orzeszkowej Nad Niemnem problem ten sugestywnie obrazuje odkrywanie zapomnianej powstańczej mogiły. Zdarzenie to jest dla bohaterki momentem przełomowym. Pamięć o przeszłości – ważna dla narodu – staje się także elementem kształtowania się tożsamości jednostki. Orzeszkowa ukazuje młode pokolenie, które dostrzega potrzebę solidarności ludu i szlachty, a równocześnie docenia tradycje powstańcze i właśnie to połączenie tworzy nowy model patriotyzmu. Autorka powieści Marta i Meir Ezofowicz jednoznacznie wypowiada się po stronie reform społecznych i w nich widzi nadzieję dla Ojczyzny.  Krytyka próżniaczego stylu życia ziemiaństwa, walka o prawa kobiet i upominanie się o szacunek dla mniejszości żydowskiej to osiowe tematy jej twórczości. W Nad Niemnem pojawia się także zagadnienie pamięci historycznej, co może sugerować, że program pozytywny realizowany jest z myślą o poświęceniu poprzednich pokoleń, może stanowi nawet hołd dla ofiar. Obraz ziemiańskiego życia w Nad Niemnem jest idealistyczny, dlatego też posiada moc kształtowania postaw. Otwartość na zmiany społeczne i szacunek dla tradycji to nowy wzorzec młodego Polaka. Do historii powstania styczniowego Orzeszkowa powróciła w późnym okresie twórczości, w nowelachnowelanowelach z tomu Gloria victis.

Wątek miłości do ojczyzny w Nad Niemnem sprawił, że powieść ta weszła do kanonu narodowych dzieł, które budują polską tożsamość i poczucie wspólnoty. Kanon ten stanowi również Trylogia Henryka Sienkiewicza, napisana w wyraźnym celu podniesienia na duchu polskiego narodu – „ku pokrzepieniu serc”, jak ujął to sam autor.

RAoiUFdMPSqO0

Ilustracja przedstawia leśną polanę. Grupa łuczników ubranych w futrzane kubraki i czapki otacza bardzo wysokiego mężczyznę. Mężczyzna ma sumiaste wąsy i włosy obcięte „pod miskę”. Trzyma oburącz długi miecz. Jego ciało jest poranione, przybite strzałami w kilku miejscach. Pod jego nogami leżą ciała kilku martwych mężczyzn z łukami.

Sienkiewicz podkreślił w ten sposób swoją pisarską misję naprawy społeczeństwa poprzez odbudowanie poczucia siły i godności człowieka. Odchodząc od aktualnej tematyki problemów społecznych programowo poruszanych przez pozytywistów, zwrócił się ku historii Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Pokazał Polakom ojczyznę silną, zwycięską, stawiającą opór najeźdźcom. W Potopie stworzył mit obrony Jasnej Góry – symbolicznego serca kraju.

Trylogia stała się polskim bestsellerem wszech czasów, służyła „pokrzepieniu serc” rodaków, ukazując im chwałę polskiego oręża i prawdę, wyrażoną przez jednego z bohaterów – pana Zagłobę, że nie masz takowych terminów, z których by się viribus unitis [wspólnymi siłami] przy boskich auxiliach [Boskiej pomocy] podnieść nie można. Sienkiewicz przywracał wiarę w rycerskiego ducha narodu, wskazując na dokonania przodków i przekonując, że walka o wolność jeszcze się nie skończyła. Wydany w 1888 Pan Wołodyjowski – ostatni tom trylogii, utrwalił wzorzec bohatera, który zawładnął świadomością wielu pokoleń Polaków – dzielny pułkownik o niesplamionym zdradą sumieniu stał się ideałem polskiego dowódcy i żołnierza.

Słownik