Przeczytaj
W stronę wolności. Geneza ateńskiej demokracji
Ustrój polispolis ateńskiej kształtował się stopniowo. W okresie archaicznymokresie archaicznym Atenami władała niepodzielnie wąska grupa arystokracji. Z czasem w społeczeństwie ateńskim nasiliło się niezadowolenie z ich rządów. Pod wpływem dobrej koniunktury gospodarczej pojawiła się warstwa średniozamożnych Ateńczyków chcących odgrywać większą rolę w życiu politycznym państwa. W dążeniu tym wspierała ich najuboższa część społeczeństwa ateńskiego, która nieustannie żyła w obawie przed popadnięciem w niewolę z powodu długów. Pod wpływem nacisków z ich strony w 621 r. p.n.e. dokonano pierwszego spisu praw (od imienia ówczesnego prawodawcy, Drakona, nazwanego prawem drakońskimprawem drakońskim), a w 594/3 r. p.n.e. – reformy ustrojowej, którą przeprowadził SolonSolon. Zabiegi te nie przyniosły jednak zamierzonych efektów. W VI w. p.n.e. Ateny na kilka dekad pogrążyły się w chaosie walk wewnętrznych, w wyniku których władzę przejmowali tzw. tyranityrani. Kres położył im dopiero KlejstenesKlejstenes, który w 507 r. p.n.e. przeprowadził gruntowną reformę kraju, kładąc podwaliny pod pierwszą w dziejach demokrację. Ta z kolei swoją klasyczną postać osiągnęła w czasach sprawowania urzędu strategastratega przez PeryklesaPeryklesa.
Czy w Twojej rodzinnej miejscowości znajdują się pomniki upamiętniające kluczowe postacie dla rozwoju demokracji?
Obywatel ateńskiej arché
Obywatele ateńscy stanowili zaledwie ok. 30 proc. ogółu dorosłych mieszkańców Aten. Z grona obywatelskiego wykluczeni byli kobiety, dzieci, niewolnicy oraz cudzoziemcy, którzy osiedlili się na terenach polis ateńskiej (tzw. metojkowie). Za obywatela uznawano wyłącznie mężczyznę, którego rodzice byli pełnoprawnymi Ateńczykami. Osoba taka nabywała prawa polityczne w wieku 18 lat, mogła odtąd brać udział w obradach zgromadzenia ludowego, sprawować urzędy oraz posiadać legalnie ziemię. Nadawanie obywatelstwa zasłużonym metojkom było zjawiskiem bardzo rzadkim.
Polis nie wtrącała się w życie prywatne swoich obywateli. Sprawy takie jak wychowanie dzieci, stosunki rodzinne czy zawód pozostawały w gestii samych Ateńczyków. Od wszystkich obywateli oczekiwano jednak pełnienia służby wojskowej, od najbogatszych natomiast – dodatkowego realizowania pewnych świadczeń na rzecz wspólnoty (np. finansowania budowy okrętów wojennych czy ponoszenia kosztów związanych z wystawianiem sztuki teatralnej).
Prawa obywatelskie mogły zostać ograniczone lub odjęte w całości osobom, które nie brały udziału w kulcie bogów, zaniedbywały groby rodzinne albo nie zapewniły rodzicom opieki na starość.
Centrum życia ateńskiej polis była początkowo miejska agora, a następnie wzgórze Pnyks, na którym odbywały się obrady Zgromadzenia Ludowego, czyli eklezji, podejmującego wszystkie kluczowe dla państwa decyzje. Eklezja zbierała się dość często, nawet cztery razy w miesiącu. W czasie obrad głos zabrać mógł każdy, a to, czy mówcy udało się przekonać słuchających do swego zdania, zależało niemal w całości od umiejętności retorycznych i argumentów samego zainteresowanego. Pod koniec V w. p.n.e. obradującym na Pnyksie zaczęto wypłacać diety. Dzięki temu również najubożsi obywatele mogli pozwolić sobie na udział w zgromadzeniu.
Istniało blisko 1100 różnych urzędów, które mógł piastować obywatel ateński. Niemal wszystkie obsadzano w drodze losowania spośród zgłoszonych wcześniej kandydatów. Ateńczycy z nieufnością podchodzili do swoich urzędników. Z tej przyczyny istniał zakaz reelekcji, urzędy sprawowano kolegialnie i nieodpłatnie, a kadencję ograniczono do jednego roku. Na zgromadzeniu ludowym przynajmniej raz w miesiącu pytano obradujących, czy ich zdaniem wszyscy urzędnicy wypełniali dobrze swoje zadania. Jeśli udowodniono, że ktoś działał na szkodę wspólnoty, był on zawieszany w obowiązkach. Osobie takiej groziło także wytoczenie procesu. Odbywał się on przed sądem ludowym, heliają. Jego członkami byli obywatele, którzy ukończyli 30. rok życia. Ich również powoływano w drodze losowania.
Osobnym zagadnieniem pozostaje kwestia odpowiedzialności wpływowych obywateli ateńskich nie pełniących żadnych oficjalnych urzędów, tzw. demagogówdemagogów. Jako że ich pozycja wynikała z popularności wśród ludu, a nie z piastowanych urzędów, procedury kontrolne stosowane wobec zwykłych urzędników, ich samych nie dotyczyły. Tworzyło to bardzo niebezpieczną sytuację, w której osoby prywatne mogły mieć destrukcyjny wpływ na losy państwa i nie ponosiły z tego tytułu żadnych konsekwencji. Prawdopodobnie dlatego stworzono procedurę zwaną „ostracyzmem”. Polegała ona na tym, że zgromadzonych na Pnyksie obywateli pytano, czy ich zdaniem ktoś zagraża demokracji w Atenach. W wypadku odpowiedzi twierdzącej dwa miesiące później odbywało się głosowanie. Jeśli dana osoba została wskazana przez większość z co najmniej 6000 głosujących, musiała opuścić miasto na dziesięć lat. Co jednak ważne, nie odbierano takiej osobie obywatelstwa.
„Wolny naród rzymski”. Geneza rzymskiej republiki
Zgodnie z tradycją kres panowaniu królów etruskich w Rzymie położył bunt arystokracji w 509 r. p.n.e. Po wygnaniu Tarkwiniusza Pysznego Rzymianie nie wybrali nowego monarchy, lecz stworzyli nową formę rządów – republikęrepublikę (od łac. res publica – rzecz pospolita, rzecz wspólna). Do grona obywateli rzymskich weszli wówczas wszyscy wolno urodzeni, władza nad krajem spoczywała jednak w rękach najbogatszych – patrycjuszypatrycjuszy. Druga grupa ludności (plebejusze) początkowo nie miała żadnych wpływów w państwie. Walki między obu grupami zdominowały dzieje Rzymu w V i IV w. p.n.e. Z czasem, przede wszystkim dzięki świetnej organizacji i przewadze liczebnej, plebejuszom udało się wymusić na starej arystokracji poczynienie pewnych ustępstw. W połowie V w. p.n.e. dokonano pierwszej kodyfikacji praw (tzw. prawo dwunastu tablicprawo dwunastu tablic), z końcem wieku IV p.n.e. zniesiono niewolę za długi, a na początku III w. p.n.e. plebejusze mogli już sprawować te same urzędy co patrycjusze. Ustalenia te dotyczyły jednak wyłącznie najbogatszych przedstawicieli stanu plebejskiego. W efekcie dawnych patrycjuszy zastąpiła tzw. nobilitas, nowa arystokracja, w skład której wchodziły stare rody patrycjuszowskie i najbardziej wpływowe rodziny plebejskie.
Senat i Lud Rzymski Boskiemu Tytusowi, synowi Boskiego Wespazjana i Boskiemu Wespazjanowi Augustowi [dedykuje].
Jak sądzisz, dlaczego nawet w okresie cesarstwa nazwa „Senatus Populsque Romanus” pozostawała w użyciu?
Civis Romanus sum. Obywatel republiki rzymskiej
Początkowo status obywatela przysługiwał wszystkim wolnym mieszkańcom państwa rzymskiego. Grono obywatelskie było więc bardzo szerokie, gdyż poza nim znajdowali się wyłącznie niewolnicy. Wolne kobiety również posiadały obywatelstwo, jednak nie wiązało się ono z prawem do głosowania czy piastowania urzędów. W miarę rozrastania się państwa rzymskiego na terenie Italii, w jego granicach znalazło się wiele ludów pozbawionych statusu obywateli. Często nadawano im obywatelstwo ograniczone, czyli tzw. obywatelstwo sine suffragio (bez prawa głosowania na zgromadzeniach).
U Rzymian dziecko dziedziczyło status prawny matki, co oznacza, że jeśli posiadała ona obywatelstwo, miało je także jej potomstwo. Od obywateli rzymskich oczekiwano dwóch rzeczy: służby w legionach oraz płacenia podatków. Z kolei wachlarz korzyści płynących z posiadania obywatelstwa rzymskiego był duży. Mianowicie członkowie rzymskiej civitascivitas otrzymywali łupy ze zwycięskich wojen oraz nadania ziemi na podbitych terytoriach. W późniejszych epokach obejmowało ich również prawo do taniego (lub nawet darmowego) zboża.
Wszyscy obywatele rzymscy mogli uczestniczyć w obradach zgromadzeń ludowych, czyli w tzw. komicjach. W Rzymie istniało kilka rodzajów zgromadzeń, każde o nieco innym zestawie kompetencji. Najważniejsze były komicja centurialne, decydujące o wojnie i pokoju oraz wybierające najwyższych urzędników republiki: konsulówkonsulów i pretorówpretorów. Komicja nie były miejscem debaty politycznej, a wyłącznie głosowania. Pełną kontrolę nad przebiegiem obrad miał zwołujący je urzędnik, jako jedyny uprawniony do zabierania wówczas głosu.
Oficjalnie nie istniały żadne bariery prawne uniemożliwiające jakiemukolwiek obywatelowi zostanie rzymskim urzędnikiem. W rzeczywistości osobie nienależącej do nobilitas bardzo trudno było dojść do najwyższych stanowisk w państwie. Rzymski urzędnik co prawda był odpowiedzialny przed ludem, jednak nie odpowiadał za czyny mieszczące się w granicach jego kompetencji, choćby były to decyzje tragiczne w skutkach. Do odpowiedzialności można było pociągnąć taką osobę dopiero po zakończeniu jej kadencji.
Kluczową rolę w systemie politycznym republiki pełnił senat (od łac. senex – starzec), który gromadził byłych i aktualnych wyższych urzędników (konsulów, pretorów, edylów i kwestorów). Jego kompetencje nie były jasno sprecyzowane, co sprzyjało ich rozszerzaniu. Senat zapewniał republice ciągłość polityczną, miał decydujący wpływ na kształtowanie rzymskiej polityki zagranicznej, przy pomocy uchwał mógł narzucać poszczególnym urzędnikom swoją wolę, wyznaczał wodzów do prowadzenia wojny, a także ustalał plan kampanii. To w jego gestii znajdowało się zarządzanie skarbem publicznym.
Jak sądzisz, dlaczego artysta wybrał właśnie taki, półkolisty, model kurii senackiej?
Za wzór cnotliwego obywatela przez wieki uchodził Lucjusz Kwinkcjusz Cyncynat, rzymski patrycjusz powołany na dyktatora w 458 r. p.n.e. Sławę przyniosła mu scena przyjęcia przez niego tej godności unieśmiertelniona przez rzymskiego historyka Liwiusza:
(…) Lucjusz Kwinkcjusz, jedyna w danej sytuacji ostoja narodu rzymskiego, uprawiał osobiście czteromorgowe pole (…). Tam go zastali posłowie — albo przy kopaniu rowu, wspartego na łopacie, albo przy oraniu — jedno jest pewne, że był w danej chwili zajęty pracą na roli; po wzajemnych powitaniach poprosili go, by odziany w togę zechciał wysłuchać zleceń senatu wraz z najlepszymi życzeniami dla niego osobiście i dla państwa. Zdziwił się mocno, zapytał, czy stało się co złego i kazał żonie Racylii natychmiast przynieść togę z chaty. Otarł z siebie kurz i pot, ubrał się w togę i wystąpił przed posłów, a ci witają go jako dyktatora, składają powinszowania, wzywają do Rzymu i opowiadają, jaki strach opanował wojsko.
Cytat za: Tytus Liwiusz, Dzieje od założenia miasta Rzymu, tłum. Wł. Strzelecki, ks. III, rozdz. 26.
Słownik
(gr., początek, zasada, przyczyna) wieloznaczny termin, który w kategoriach politycznych można rozumieć jako odpowiednik łacińskiego słowa imperium (w znaczeniu: władztwo, rozległe państwo)
(łac., od centum – sto) administracyjna i wojskowa jednostka podziału ludności rzymskiej
łaciński termin oznaczający wspólnotę zorganizowaną politycznie i terytorialnie
(od grec. demos — „lud” oraz agogos — „prowadzący”) osoba prywatna (tzn. nie pełniąca oficjalnych urzędów publicznych), najczęściej doskonały mówca, który dzięki swoim talentom oratorskim potrafił wpływać na decyzje ludu w społeczeństwach demokratycznych. Pierwotnie pojęcie to nie miało negatywnego wydźwięku, obecnie jednak jest używane wyłącznie w znaczeniu pejoratywnym”.
pierwszy ateński kodeks praw, będący spisem istniejących znacznie wcześniej praw zwyczajowych; wśród Ateńczyków uznawany był za niezwykle surowy, co miało być bezpośrednią przyczyną stworzenia nowej kodyfikacji już na początku VI w. p.n.e.
polityk ateński żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e. Zasłynął demokratyczną reformą ustroju politycznego Aten ok. 507 r. p.n.e. Mimo że wprowadzone przez niego zmiany sprowadzały się przede wszystkim do stworzenia nowego podziału administracyjnego kraju, okazało się, że były one kluczowe dla formowania się społeczeństwa obywatelskiego. Głównym celem reform Klejstenesa było osłabienie więzi łączących arystokratów z uboższą, zależną od nich częścią ludności. Aby to osiągnąć, Klejstenes podzielił terytorium znajdujące się pod panowaniem Aten (Attykę) na trzy części, w których wyodrębnił po 10 jednostek administracyjnych, demów. Poprzez połączenie trzech demów z trzech różnych części Attyki tworzono tzw. fyle. To fyle stanowiły podstawę demokratycznego systemu Klejstenesa, gdyż to z nich wyłaniano przedstawiciel do Rady Pięciuset, która kierowała obradami zgromadzenia ludowego. W związku z tym, że skład każdej z fyl był niezwykle zróżnicowany, dla arystokratów stało się niemal niemożliwe, by skutecznie kontrolować życie polityczne w zreformowanej polis.
(z łac. consulere – radzić, naradzać się) najwyższy urząd w republikańskim Rzymie sprawowany kolegialnie przez dwóch urzędników; do obowiązków konsula należało przede wszystkim dowodzeniem wojskiem
epoka w starożytnej Grecji między tzw. wiekami ciemnymi a okresem klasycznym, trwająca od VIII w. p.n.e. do początku V w. p.n.e. (wojny perskie)
(z łac. patres – ojcowie) przedstawiciele rodów arystokratycznych należący do najwyższej warstwy społecznej, którzy sprawowali urzędy i cieszyli się największymi przywilejami
ateński polityk i reformator. Mimo pochodzenia z jednego z najstarszych ateńskich rodów — Alkmeonidów — stał się głównym rzecznikiem wprowadzenia radykalnej demokracji w Atenach. Dzięki ogromnej popularności wśród ludu był wielokrotnie wybierany na urząd stratega, dzięki któremu zdołał przeforsować dalsze reformy polityczne (m.in. wprowadzenie zasady odpłatności urzędów oraz dopuszczenie członków niższych klas majątkowych do sprawowania urzędu archonta). Patronował monumentalnej rozbudowie Aten (to z jego czasów pochodzą jedne z najpiękniejszych gmachów ateńskich: Partenon oraz Propyleje). W polityce zagranicznej rozszerzał wpływy Aten na Morzu Egejskim oraz Czarnym, doprowadzając wreszcie do konfliktu z drugim mocarstwem starożytnej Hellady, Spartą.
(gr., l.mn. poleis) u starożytnych Greków był to termin oznaczający zarówno miasto‑osadę, jak i zamieszkującą ją społeczność
(z łac. praetor) w starożytnym Rzymie był to wyższy urzędnik zastępując konsulów podczas ich nieobecności w stolicy; do głównych obowiązków pretora należało sprawowanie sądownictwa
(łac. lex duodecim tabularum) pierwsza rzymska kodyfikacja prawa dokonana w latach 451–449 r. p.n.e. Była momentem przełomowym w dziejach Rzymu, gdyż, choć nie zniosła podziałów na społecznych na patrycjuszy i plebejuszy, uniemożliwiła tym pierwszym dowolną, jak dotychczas, interpretację prawa. Na tablicach umieszczonych w centrum miasta znajdowały się przepisy prawa prywatne, karnego oraz sakralnego.
(łac. res publica - dosł. rzeczpospolita, rzecz publiczna), ustrój polityczny, w którym władza sprawowana jest przez obywateli poprzez wybory. W starożytnym Rzymie była to niemonarchiczne sprawowanie władzy przez posiadających prawa polityczne obywateli.
(z gr. tyrannos) osoba nielegalnie sprawująca pełną władzę w państwie
polityk ateński żyjący na przełomie VII i VI w. p.n.e., zasłynął reformą ustroju politycznego Aten, w której dopuścił wszystkich obywateli do formalnego udziału w sprawowaniu władzy. Stworzony przez Solona układ społeczny zakładał podział wszystkich Ateńczyków na cztery grupy, zgodnie z posiadanym majątkiem. Im wyżej w tej nowej hierarchii plasował się obywatel, tym o znaczniejsze urzędy mógł się ubiegać. Nakładano na niego również wyższe podatki. Reforma Solona złamała dominację starych rodów arystokratycznych, gdyż jako kryterium podziału ciała obywatelskiego uznano majątek, a nie — urodzenie.
(od grec. strategos — dowódca) w starożytnej Grecji był to wysoki rangą dowódca piechoty lub floty. W Atenach po reformie Klejstenesa co roku wybierano dziesięciu strategów, po jednym z każdego okręgu, na który dzieliła się ateńska polis
Słowa kluczowe
Ateny, civitas, demokracja, Klejstenes, obywatel, obywatelstwo, polis, republika, res publica, Rzym, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
Bravo B., Węcowski M., Wipszycka E., Wolicki A., Historia starożytnych Greków, t. 2, Okres klasyczny, Warszawa 2009.
Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.
Starożytność. Teksty źródłowe. Tematy lekcji do historii w szkole średniej, oprac. G. Chomicki, S. Sprawski, Kraków 1999.
Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.