Przeczytaj
Indeks ksiąg zakazanych
W epoce druku jedną z metod walki z poglądami przeciwnymi nauce Kościoła była cenzuracenzura książek. Pierwsze edykty papieskie, zalecające poddawanie publikacji cenzurze, ukazały się jeszcze pod koniec XV i na początku XVI wieku. W 1559 r. papież Paweł IV ogłosił po raz pierwszy indeks ksiąg zakazanych (poszerzany w kolejnych edycjach), czyli spis dzieł, których katolikom nie wolno było ani czytać, ani nawet posiadać. Zgodnie z zaleceniami książki powinny podlegać ocenie cenzorskiej dwukrotnie: w rękopisie i po wydrukowaniu.
Sobór trydenckiSobór trydencki i reforma katolicka
Drugą twarzą kontrreformacjikontrreformacji była reforma katolicka, zmierzająca do odzyskania utraconych wyznawców, zdobycia dla katolicyzmu dusz zamieszkujących nowo odkryte lądy oraz pogłębienia religijności wiernych. Za nieunikniony środek uzdrowienia Kościoła uznawano sobórsobór powszechny, ale jego zwołanie opóźniali papieże, obawiający się osłabienia swej władzy. Ostatecznie zebrał się on w Trydencie, gdzie obradował z przerwami w latach 1545–1563. Ojcowie soborowi sformułowali na nowo doktrynę katolicką. Odrzucając luterańską naukę o usprawiedliwieniuluterańską naukę o usprawiedliwieniu przez wiarę i kalwińską teorię predestynacjikalwińską teorię predestynacji, sobór podkreślił znaczenie sakramentów, w tym dogmatudogmatu o przeistoczeniu chleba i wina w ciało i krew Chrystusa. Zgodnie z przekonaniem, że tradycja Kościoła jest równie istotnym źródłem wiary, jak Pismo Święte, utrzymano też kult świętych i celibat księży. Na podstawie uchwał soborowych powstał Katechizm rzymskiKatechizm rzymski, który wydano w 1566 roku. Do końca XVI w. opracowano też oficjalną wersję WulgatyWulgaty (łacińskiego przekładu Biblii), która stała się podstawą tłumaczeń na języki narodowe.
Postanowienia soboru umocniły pozycję papieża, dając mu większą władzę nad biskupami, którym nakazano rezydowanie we własnych diecezjach, głoszenie kazań i częste wizytowanie podległych parafii. Również proboszczowie musieli osobiście odprawiać msze w swych parafiach, a nie posługiwać się wynajętymi zastępcami. Uregulowano sposób kształcenia księży, nakazując stworzenie w każdej diecezji seminarium duchownego. Ze szczegółowych rozporządzeń warto wskazać nakaz chodzenia w sutannach, który zastąpił dotychczasowe, niezbyt jasne wskazania, by księża ubierali się „skromnie i przystojnie”.
Uchwały soborowe zostały zatwierdzone przez Stolicę Apostolską w 1564 roku. Jeszcze w tym samym roku przyjęły je państwa włoskie, Portugalia i Rzeczpospolita. Król Hiszpanii Filip II zaakceptował je, zastrzegając prerogatywy państwa względem Kościoła, podobnie postąpili Habsburgowie austriaccy. Natomiast monarchowie francuscy, strzegący swych specjalnych uprawnień względem Kościoła, nigdy nie przyjęli nowych uregulowań. Sobór trydencki nie osiągnął też najważniejszego celu: pojednania chrześcijan, ale przyczynił się do odrodzenia katolicyzmu, dla którego stworzył trwałe podstawy.
Jezuici
Warunkiem zaspokojenia potrzeb religijnych katolików było zastosowanie nowych metod duszpasterstwa, opartych na kompetencji teologicznej księży i indywidualnym podejściu do wiernych. Ponieważ wykształcenie odpowiedniej liczby duchownych wymagało czasu, w początkowym okresie kontrreformacji wielkie znaczenie miała praca nowych zakonów, powstałych w pierwszej połowie XVI w.: kapucynówkapucynów (odłam franciszkanów), urszulanekurszulanek i jezuitówjezuitów. Szczególną rolę odegrało to ostatnie zgromadzenie, oficjalnie noszące nazwę Towarzystwa Jezusowego, założone w 1534 r. przez hiszpańskiego duchownego, byłego żołnierza, św. Ignacego Loyolę. Jezuici stali się wkrótce głównymi szermierzami kontrreformacji. Szybko zwiększała się ich liczba – od 1 tys. zakonników w połowie XVI w. do 23 tys. w 1750 roku.
Zadaniem jezuitów było prowadzenie duszpasterstwa wedle nowych zasad i dawanie przykładu klerowi parafialnemu. Jednym z obowiązków członków zgromadzenia było kształcenie się w zakresie teologii, dzięki czemu jezuici mogli podejmować skuteczne polemiki z protestantami, dobrze znającymi Pismo Święte. Dbałość o gruntowne wykształcenie predestynowała jezuitów do stworzenia sieci męskich szkół średnich i wyższych (szkoły dla dziewcząt prowadziły urszulanki). W ich programach – zgodnie ze społecznym zapotrzebowaniem – znalazły się treści humanistyczne. Dzięki gęstej sieci oraz hojnemu uposażeniu kolegia jezuickie mogły przyjmować i kształcić również młodzież uboższą. Kolejną funkcją zakonu było prowadzenie działalności misyjnej w Europie (tajne misje w krajach protestanckich) i poza nią.
Szybkie rozpowszechnienie, skuteczność działań i składany przez wstępujących do zakonu ślub posłuszeństwa nie tylko wobec zwierzchników, lecz szczególnie względem papieża, stały się przyczyną niezliczonych ataków zarówno ze strony protestantów, jak i katolików, zazdrosnych o wpływy i prestiż, jakim cieszyli się jezuici. Oskarżano ich o potajemne dążenie do panowania nad światem, ubezwłasnowolnienie poszczególnych władców oraz podstępne intrygi. Duży wkład w czarną legendę Towarzystwa Jezusowego wniósł Polak, Hieronim Zahorowski, autor anonimowego pamfletu Poufne rady jezuitów. Ten XVII‑wieczny traktat, wznawiany wielokrotnie przez kolejne trzy stulecia, od XVIII w. uchodził za autentyczną tajną instrukcję, odnalezioną w archiwum zakonu. Zahorowski, katolicki ksiądz, zemścił się w ten sposób za usunięcie z jezuickiego nowicjatu, a jego praca stała się pierwowzorem dla innych podobnych dzieł, jak choćby spreparowanych przez rosyjską policję polityczną (Ochranę) na początku XX w. antysemickich Protokołów mędrców Syjonu.
Słownik
(gr. dokeín - wydawać się (dobrym), mniemać, wierzyć) w teologii chrześcijańskiej twierdzenie uznane za prawdę objawioną przez Boga i przekazywane wiernym jako norma wiary i pobożności
(łac. censura – sąd, krytyka) kontrola, zazwyczaj państwowa, wszelkich publikacji, widowisk teatralnych, audycji radiowych itp.; ich urzędowa ocena pod względem politycznym i moralnym
członkowie Towarzystwa Jezusowego, męskiego papieskiego zakonu apostolskiego założonego przez Ignacego Loyolę w 1534 r.; jezuitów cechuje dyspozycyjność do służenia papieżowi, zwłaszcza w zadaniach najtrudniejszych; zakon nie ma określonego zakresu działania
(łac. praedestinare - przeznaczyć z góry) koncepcja religijna, głosząca, że Bóg przeznaczył wybranych ludzi do zbawienia (a innych na potępienie), na co nie mają wpływu ich własne zasługi lub winy; losy człowieka są więc z góry określone przez wolę Boga
(wł. capuccio - kaptur) katolicka wspólnota zakonna wywodząca się z grupy zakonów żebrzących, wyodrębniona w 1528 r. ze wspólnoty zakonnej św. Franciszka z Asyżu,, 11 lat po podziale franciszkanów na Braci Mniejszych i Braci Mniejszych Konwentualnych; nazwa pochodzi od włoskiego słowa capuccini, którym dzieci nazwały zakapturzonych, brodatych zakonników wędrujących po włoskich wsiach i miasteczkach
oficjalna wykładnia doktryny wiary i zasad moralności Kościoła katolickiego opublikowana w 1566 r. i zaaprobowana przez Sobór Trydencki; przygotowany z myślą o pracy duszpasterskiej księży, systematyzował wiedzę przedreformacyjnego duchowieństwa; w 1992 r. został zastąpiony przez Katechizmu Kościoła Katolickiego
(z łac. contra – przeciw + reformatio – przekształcenie) ruch w Kościele katolickim zapoczątkowany przez sobór trydencki, będący reakcją na reformację i dążący do wewnętrznej naprawy Kościoła; jej realizatorzy dbali o wykształcenie i moralność duchownych oraz szerzyli katechizm i nawoływali wiernych do wzmożonej pobożności
koncepcja religijna głosząca, że nie uczynki i wyznawanie przed Bogiem swoich grzechów, lecz wiara prowadzi do zbawienia, a więc czyni sprawiedliwym przed stwórcą
(łac. reformatio) ruch religijny w Europie w XVI w. o podłożu społeczno‑politycznym zapoczątkowany w Niemczech przez Marcina Lutra, dążący do przeprowadzenia reform w zakresie doktryny, kultu i organizacji oraz obyczajów
(łac. scribere - pisać) używany przede wszystkim w średniowieczu przenośny pulpit do pisania i czytania; pomieszczenie przy średniowiecznych klasztorach lub katedrach, w których kopiowano ręcznie księgi
zebranie duchowieństwa całego Kościoła celem ustanowienia pewnych praw
sobór powszechny, obradujący z przerwami w latach 1545−1563; został zwołany przez papieża w odpowiedzi na szerzącą się w Europie reformację i coraz liczniejsze naciski środowisk kościelnych, oczekujących reform; odrzucił główne idee reformacji i opracował program odnowy Kościoła, zapoczątkowując kontrreformację
nazwa członkiń zakonów żeńskich, nawiązujących swą działalnością do Towarzystwa Świętej Urszuli powołanego do życia w 1572 r. przez św. Anielę Merici i kontynuujących jego tradycję jako niezależne gałęzie rodziny urszulańskiej; Aniela Merici dążyła do odnowy Kościoła katolickiego poprzez działalność charytatywną i edukacyjną
(łac. versio vulgata,- przekład rozpowszechniony, popularny) – przekład Biblii na łacinę z hebrajskiego i greki, dokonany przez Hieronima ze Strydonu w latach 382–406; Nowy Testament był rewizją tekstu starołacińskiego, a Stary Testament w większej części był nowym przekładem
Słowa kluczowe
reformacja, sobór trydencki, trybunał inkwizycyjny, inkwizycja, Indeks ksiąg zakazanych, Towarzystwo Jezusowe, jezuici
Bibliografia
Wiek XVI‑XVIII w źródłach. Wybór tekstów z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, red. M. Sobańska‑Bondaruk i S. Lenard, Warszawa 1999.
Ks. H. Olszar, Historia Kościoła powszechnego. Od nowożytności do współczesności. Materiały do ćwiczeń, Katowice 2015.
Historia powszechna XIV‑XV w. Wybór tekstów źródłowych, oprac. M. Małowist przy udziale B. Geremka i A. Wyrobisza, Warszawa 1954.