Przeczytaj
W epoce romantyzmu natura przestała być jedynie tłem dla rozgrywających się wydarzeń. Twórcy romantyczni jako pierwsi dostrzegli w przyrodzie siłę, która dominuje nad człowiekiem, istotą małą i znikomą wobec bezmiaru i potęgi natury. Ten nowy odbiór przyrody wzbudził silne uczucia, które stały się źródłem nowych tematów. NovalisNovalis w powieści Uczniowie z Sais (1798) pisał:
Uczniowie z SaisI tak też pozostanie natura, jakkolwiek by daleko człowiek sięgnął, zawsze jak przerażający młyn śmierci; wszędzie straszliwy kołowrót, nierozerwalny splot więzów, królestwo żarłoczności, najszaleńczej swawoli, nieszczęściem brzemienna nieskończoność; nieliczne jasne punkty oświetlały tylko tym bardziej grozą przejmującą noc, a wszelkiego rodzaju lęki musiały każdego obserwatora przerażać aż do utraty czucia. […] Oto są podstępne pułapki na ludzki rozum, który natura wszędzie usiłuje unicestwić jako swego największego wroga. Błogosławiona dziecięca niewiedza i niewinność ludzi, niedająca im dostrzegać strasznych niebezpieczeństw, które kładły się wszędzie niczym przerażające chmury wokół ich spokojnych siedzib i w każdym okamgnieniu byłyby gotowe zwalić się z burzą. Tylko wewnętrzne skłócenie sił natury pozwoliło ludziom przetrwać do teraz.
Pejzaż romantycznyNie sposób wyobrazić sobie płótna, na którym ta chaotycznie kłębiąca się przyroda zostałaby ujęta w ramy konwencjonalnego, uporządkowanego, klasycystycznego pejzażu. Novalis ukazał sytuację człowieka, który odkrył przerażająco prostą prawdę, że znajduje się w kołowrocie tych samych sił, co wszelkie istnienie. Na tych samych – co reszta – prawach chaosu i przypadku. […] Romantyczna wizja natury, burząca dawne przedstawienie pejzażu, nie o naturze samej w sobie przecież mówi, lecz o człowieku wobec natury. […] To wyraz romantycznej postawy wobec natury, którą badacze określają jako „naturocentrycznąnaturocentryczną”. Natura została wyposażona w samoistną postać egzystencji, żyła własnym, tajemniczym życiem. Zaważyła tu szczególnie przemiana wizji kosmosu, umiejscowienie ziemi jako części kosmicznej całości i próba obrony człowieka przed roztopieniem w tym rozległym i wszechogarniającym uniwersum. Ocalono sens istnienia egzystencji indywidualnej – odkrywając w człowieku odbicie wszechświata. Był odrobiną tylko w ramach kosmosu, ale odrobiną obdarzoną znaczeniem niezwykłym: był obdarzony świadomością. Dzięki temu stanowił szczególnie ważną część uniwersum.
Wzniosłość natury
Malarze epoki romantyzmu nie wykształcili jednego stylu, ale ich twórczość miała cechę wspólną, jaką było wyrażanie ludzkich uczuć, indywidualności i niepowtarzalnego przeżycia. Nie dążono do naśladowania rzeczywistości obiektywnej. W imię wolności ekspresji odrzucono obowiązujące dotąd, klasycystyczne zasady tworzenia. Zastąpiono przyjęte reguły ludzkiego poznania poznaniem intuicyjnym. To wszystko znalazło odbicie z jednej strony w ogromnym poszerzeniu zakresu tematycznego obrazów, z drugiej zaś skutkowało wzbogaceniem form artystycznych oraz stosowanych środków wyrazu. Jednym z ulubionych motywów malarstwa romantycznego stała się natura. Thomas BurnetThomas Burnet pisał w Esejach moralnych:
Eseje moralneStrome skały, omszałe groty, nieregularne jaskinie i malownicze wodospady, ozdobione wszystkimi urokami dzikości, wydają mi się o wiele bardziej interesujące, ponieważ przedstawiają naturę w sposób najczystszy i pełne są wspaniałości, która znacznie przewyższa te śmieszne ich naśladownictwa z książęcych ogrodów.
Historia piękna[…] u schyłku XVIII wieku idea wzniosłości wiązała się przede wszystkim nie z przeżyciem dotyczącym sztuki, lecz z doświadczeniem natury […]. [Romantyzm] […] to epoka wędrowców, spragnionych poznania nowych pejzaży i nowych zwyczajów, już nie dla żądzy podboju, jak zdarzało się w wiekach poprzednich, lecz by doznać nowych przyjemności, nowych nieznanych emocji. Rozwijało się upodobanie dla tego, co egzotyczne, osobliwe i inne, zdumiewające. Zrodziło się w tej epoce coś, co możemy nazwać „poetykąpoetyką gór”: podróżnik, który ośmiela się przekroczyć Alpy, zafascynowany jest niedostępnością skał, bezkresem lodowców i bezdennymi otchłaniami, rozciągającymi się bez granic.
Słownik
gatunek malarstwa obejmujący przedstawienia, których głównym tematem jest rzeczywisty lub fantastyczny widok natury
(łac. natura – przyroda + centrum – środek) – pogląd rozwinięty w epoce romantyzmu; stawianie natury w centrum zainteresowania człowieka, traktowanie przyrody jako potęgi obdarzonej duszą, bytu żywego i tajemniczego