Przeczytaj
W epoce romantyzmu natura przestała być jedynie tłem dla rozgrywających się wydarzeń. Twórcy romantyczni jako pierwsi dostrzegli w przyrodzie siłę, która dominuje nad człowiekiem, istotą małą i znikomą wobec bezmiaru i potęgi natury. Ten nowy odbiór przyrody wzbudził silne uczucia, które stały się źródłem nowych tematów. NovalisNovalis w powieści Uczniowie z Sais (1798) pisał:
Uczniowie z SaisI tak też pozostanie natura, jakkolwiek by daleko człowiek sięgnął, zawsze jak przerażający młyn śmierci; wszędzie straszliwy kołowrót, nierozerwalny splot więzów, królestwo żarłoczności, najszaleńczej swawoli, nieszczęściem brzemienna nieskończoność; nieliczne jasne punkty oświetlały tylko tym bardziej grozą przejmującą noc, a wszelkiego rodzaju lęki musiały każdego obserwatora przerażać aż do utraty czucia. […] Oto są podstępne pułapki na ludzki rozum, który natura wszędzie usiłuje unicestwić jako swego największego wroga. Błogosławiona dziecięca niewiedza i niewinność ludzi, niedająca im dostrzegać strasznych niebezpieczeństw, które kładły się wszędzie niczym przerażające chmury wokół ich spokojnych siedzib i w każdym okamgnieniu byłyby gotowe zwalić się z burzą. Tylko wewnętrzne skłócenie sił natury pozwoliło ludziom przetrwać do teraz.
Źródło: Novalis, Uczniowie z Sais. Cytat za: Alina Kowalczykowa, Pejzaż romantyczny, Kraków 1982, s. 38.
Pejzaż romantycznyNie sposób wyobrazić sobie płótna, na którym ta chaotycznie kłębiąca się przyroda zostałaby ujęta w ramy konwencjonalnego, uporządkowanego, klasycystycznego pejzażu. Novalis ukazał sytuację człowieka, który odkrył przerażająco prostą prawdę, że znajduje się w kołowrocie tych samych sił, co wszelkie istnienie. Na tych samych – co reszta – prawach chaosu i przypadku. […] Romantyczna wizja natury, burząca dawne przedstawienie pejzażu, nie o naturze samej w sobie przecież mówi, lecz o człowieku wobec natury. […] To wyraz romantycznej postawy wobec natury, którą badacze określają jako „naturocentrycznąnaturocentryczną”. Natura została wyposażona w samoistną postać egzystencji, żyła własnym, tajemniczym życiem. Zaważyła tu szczególnie przemiana wizji kosmosu, umiejscowienie ziemi jako części kosmicznej całości i próba obrony człowieka przed roztopieniem w tym rozległym i wszechogarniającym uniwersum. Ocalono sens istnienia egzystencji indywidualnej – odkrywając w człowieku odbicie wszechświata. Był odrobiną tylko w ramach kosmosu, ale odrobiną obdarzoną znaczeniem niezwykłym: był obdarzony świadomością. Dzięki temu stanowił szczególnie ważną część uniwersum.
Źródło: Alina Kowalczykowa, Pejzaż romantyczny, Kraków 1982, s. 38–39.
Wzniosłość natury
Malarze epoki romantyzmu nie wykształcili jednego stylu, ale ich twórczość miała cechę wspólną, jaką było wyrażanie ludzkich uczuć, indywidualności i niepowtarzalnego przeżycia. Nie dążono do naśladowania rzeczywistości obiektywnej. W imię wolności ekspresji odrzucono obowiązujące dotąd, klasycystyczne zasady tworzenia. Zastąpiono przyjęte reguły ludzkiego poznania poznaniem intuicyjnym. To wszystko znalazło odbicie z jednej strony w ogromnym poszerzeniu zakresu tematycznego obrazów, z drugiej zaś skutkowało wzbogaceniem form artystycznych oraz stosowanych środków wyrazu. Jednym z ulubionych motywów malarstwa romantycznego stała się natura. Thomas BurnetThomas Burnet pisał w Esejach moralnych:
Eseje moralneStrome skały, omszałe groty, nieregularne jaskinie i malownicze wodospady, ozdobione wszystkimi urokami dzikości, wydają mi się o wiele bardziej interesujące, ponieważ przedstawiają naturę w sposób najczystszy i pełne są wspaniałości, która znacznie przewyższa te śmieszne ich naśladownictwa z książęcych ogrodów.
Źródło: Thomas Burnet, Eseje moralne. Cytat za: Umberto Eco, Historia piękna, przeł. Agnieszka Kuciak, Poznań 2005, s. 282.
Historia piękna[…] u schyłku XVIII wieku idea wzniosłości wiązała się przede wszystkim nie z przeżyciem dotyczącym sztuki, lecz z doświadczeniem natury […]. [Romantyzm] […] to epoka wędrowców, spragnionych poznania nowych pejzaży i nowych zwyczajów, już nie dla żądzy podboju, jak zdarzało się w wiekach poprzednich, lecz by doznać nowych przyjemności, nowych nieznanych emocji. Rozwijało się upodobanie dla tego, co egzotyczne, osobliwe i inne, zdumiewające. Zrodziło się w tej epoce coś, co możemy nazwać „poetykąpoetyką gór”: podróżnik, który ośmiela się przekroczyć Alpy, zafascynowany jest niedostępnością skał, bezkresem lodowców i bezdennymi otchłaniami, rozciągającymi się bez granic.
Źródło: Umberto Eco, Historia piękna, tłum. Agnieszka Kuciak, Poznań 2005, s. 281–282.
Słownik
gatunek malarstwa obejmujący przedstawienia, których głównym tematem jest rzeczywisty lub fantastyczny widok natury
(łac. natura – przyroda + centrum – środek) – pogląd rozwinięty w epoce romantyzmu; stawianie natury w centrum zainteresowania człowieka, traktowanie przyrody jako potęgi obdarzonej duszą, bytu żywego i tajemniczego