Przeczytaj
Historia dandyzmu
Dandyzm to rodzaj postawy, ale także zjawisko społeczne oparte na ekspresji ubioru, sposobu życia, obyczaju. Korzenie dandyzmu sięgają starożytności. Pierwszy znany dandys to AlcybiadesAlcybiades słynący z niekonwencjonalnych, szokujących zachowań. Intensyfikacja zjawiska dandyzmu ma związek z rozwojem mieszczaństwa w XIX wieku i charakteryzuje się eksponowaniem przynależność do arystokracji lub tzw. klasy próżniaczejklasy próżniaczej przede wszystkim za pomocą ubioru i sposobu zachowania. Pochodzenie nazwy dandyzm nie jest jednoznaczne:
Dandyzmmoże wywodzić się od francuskiego dandin oznaczającego głupca, od szkockiego określenia dantli – „próżnować”, od niemieckiego tandeln - ,,bawić się” lub staroniderlandzkiego dantem - ,,robić głupstwa”. Słowo ,,dandys” jako określenie eleganta o wyszukanych manierach pojawia się początkowo w Anglii, wkrótce potem przenika do Francji.
Źródło: Joanna Zawadzka, Dandyzm, [w:] Słownik literatury XIX wieku, red. A. Kowalczykowa, J. Bachórz, s. 161.
W Anglii za pierwszego z dandysów uważa się George’a Bryan BrummelaGeorge’a Bryan Brummela, a we Francji – przedstawiciela dekadentyzmudekadentyzmu Charlesa Baudelaire’aCharlesa Baudelaire’a. Dandyzm stał się popularny w czasopiśmiennictwie: w Paryżu w 1833 roku powstało czasopismo „Le Dandy. Journal non politique”, a inne periodyki zaczęły wyznaczać modę dandyzmu („Le Figaro”, „La Mode”). Wzorcem dandysa dla Europejczyków był George ByronGeorge Byron, który sam dbał o swój wygląd i chętnie używał określenia dandys (w korespondencji i w poemacie Don Juan pisanego w latach 1818‑1823). W drugiej połowie XIX wieku dandyzm kojarzony był także z hedonizmemhedonizmem i estetyzmemestetyzmem – dwoma kierunkami filozoficznymi. Przykładem dandysa w kulturze europejskiej afirmującego te dwie postawy był Oscar WildeOscar Wilde, czego wyraz znaleźć można w powieści Portret Doriana Graya (1890). Schyłek dandyzmu przypadł na koniec XIX wieku a wywołały go zmiany na świecie, takie jak: demokratyzacja, zmierzch arystokracji, dostępność wyrobów odzieżowych (umasowienie mody).
Po czym rozpoznać dandysa?
Dandyzm to zjawisko wysoce zindywidualizowane, dlatego stworzenie ujednoliconej charakterystyki nie jest możliwe. Niemniej ubiór i otoczenie dandysa charakteryzowały się kilkoma wyróżniającymi się i stałymi elementami:
Nie tylko strój
Dandys skupiony był przede wszystkim na wyglądzie, na ubiorze, ale takim, który jednocześnie miał wyrażać bunt przeciwko kapitalizmowikapitalizmowi traktującemu społeczeństwo bezdusznie, jak zasoby ludzkie wykorzystywane do pracy. Podstawowym zadaniem dandysa było odbieganie od ogólnospołecznych oczekiwań, wymykanie się konwenansomkonwenansom, ciągłe podkreślanie własnej niedostępności. Dandys balansował między eksponowaniem przynależności do klasy próżniaczej a podejmowaniem wysiłku w zdobywaniu wiedzy o świecie:
Mała historia dandyzmuTakże wiedza stanowiła jego oczywiste wyposażenie. Nigdy nie uczył się, ale wiedział wszystko, władał wieloma językami i znał różne kraje, choć wcale nie musiał ich odwiedzać. Jeżeli bywał, to w przeszłości i od niechcenia. Nuda zresztą towarzyszyła mu zawsze (…) O Anglii, tj. o Londynie, lub o Francji, tj. o Paryżu, myślał jako o najbliższych sobie miejscach, z odrazą zaś wspominał Amerykę, która odstręczała go swoim uwielbieniem dla użyteczności.
Źródło: Radosław Okulicz-Kozaryn, Mała historia dandyzmu, Poznań 1995, s. 143–144.
Dandys kochał sztukę, potrafił na jej temat prowadzić wysublimowane i błyskotliwe rozmowy. To także nawiązanie do arystokracji i nieużytecznych społecznie pasji.
Dandys w literaturze
Dandyzm był zjawiskiem najpierw kulturowym, a dopiero później przeniknął do literatury. Już sama nazwa gatunku powieściowego poświęconego dandysom wskazuje na modę (ang. fashion) jako główny wątek fabularny:
DandyzmDandyzm był ukazywany szczególnie często w tzw. fashionablen novel (zwanej też silver forks school) specyficznej odmianie powieści bardzo popularnej w Anglii w latach 1825‑1834. Ukazywano w tych powieściach barwny świat arystokracji, także dandysów. Błyszczeli oni w salonowym otoczeniu, wyróżniali się oryginalnością zachowań i stroju, poszukiwali aplauzu, potwierdzenia swej wyższości w oczach innych postaci. Jednocześnie zaś stylizowali się na bohaterów pozostających w ciągłym konflikcie ze społeczeństwem, manifestowali chęć izolowania się od ludzi, pogardliwego lekceważenia ustalonych, obowiązujących w społeczeństwie praw. Dandys z angielskich i francuskich powieści, z dystansem patrząc na innych, pozował na beznamiętnego (a zarazem nadwrażliwego) obserwatora; jego główną cechą było skupianie uwagi na własnej osobie, egocentryzmegocentryzm. Spośród fashionable novels największą sławę zdobyła powieść E. Bulwera‑Lyttona Pelham (1828). Autor inspirowany specyficzną atmosferą regencjiregencji ukazuje bohatera wyznającego „filozofię rzeczy” i wprowadza czytelnika do pracowni krawieckich, do ubieralni, które zajmują poczesne miejsce w życiu kreowanych przez niego postaci. W dziedzinie mody „pelhamizm” przejął sukcesję po werteryzmiewerteryzmie i bajronizmiebajronizmie; gdy Werter spopularyzował np. żółte spodnie i niebieskie fraki, to „pelhamizm” uczynił czarny frak obowiązującym w Europie strojem wieczorowym mężczyzn. Często w XIX‑wiecznej literaturze dandysi byli przedstawiani w stylu ironicznym lub karykaturalnymkarykaturalnym (przez Balzaka, Stendhala, T. Gautiera).
Źródło: Joanna Zawadzka, Dandyzm, [w:] Słownik literatury XIX wieku, red. A. Kowalczykowa, J. Bachórz, s. 161.
Polski dandys
W kulturze polskiej dandys pojawił się w pierwszej połowie XIX wieku. Postawa polskiego dandysa charakteryzowała się przede wszystkim skupieniem uwagi na stroju, na snobizmie salonowym, tak zwanym bywaniu w towarzystwie. Warto pamiętać, że dandyzm stanowił w kraju zjawisko marginalne m. in. ze względu na szczupłe dochody, niepozwalające na kupno drogiego, ekstrawaganckiego ubioru. Nieliczni, np. ozdoba salonów Edmund ChojeckiEdmund Chojecki (poeta), byli nazywani „paniczami dzisiejszymi” lub (z tytułu sztuki Stanisława Bogusławskiego) – „lwami i lwicami”.
Wśród artystów dandysem był Juliusz Słowacki, który przyjął tę postawę w czasie pobytu w Paryżu. Zwracał na siebie uwagę dzięki białym szarawarkomszarawarkom i kaszmirowej wzorzystej kamizelce, wywiniętemu kołnierzowi koszuli, glansowanymglansowanym rękawiczkom i laseczce z pozłacaną główką. Jego ulubionym kolorem był czarny. Wiele informacji o jego garderobie dostarcza jego korespondencja np. do matki. Innym przykładem polskiego dandysa był Fryderyk Chopin, którego strój był zawsze wytworny. Kompozytor starannie dobierał części garderoby, z dbałością układał włosy, a w jego domu zawsze stały świeże fiołki (zapach ten znajomym Chopina nierozerwalnie się z nim kojarzył).
W polskiej literaturze ślady wpływu dandyzmu można znaleźć m.in. u Adama Mickiewicza:
DandyzmCechy dandysa ma Hrabia z Pana Tadeusza:
surdutsurdut swój angielskiego kroju, biały, długi,
Polami na wiatr puścił: z tyłu konno sługi
W kapeluszach jak grzybki, czarnych, lśniących, małych
W kurtkach, butach stryflastychstryflastych, w pantalonachpantalonach białych:
Sługi, które pan Hrabia tym kształtem odzieje,
Nazywają się jego pałacu dżokeje.Źródło: Joanna Zawadzka, Dandyzm, [w:] Słownik literatury XIX wieku, red. A. Kowalczykowa, J. Bachórz, s. 161.
Bywało, że o polskich dandysach pisano w sposób ironiczny, negatywnie oceniający, np. Leszek Dunin‑Borkowski w Parafiańszczyźnie (1943), czy Ludwik Sztyrmer w Powieści nieboszczyka Pantofla (ok. 1846).
Słownik
pojęcie wywodzące się od nazwiska Geoge'a Byrona. To postawa protestu wobec konwencjonalnej moralności, ale także bunt przeciwko fatalizmowi ludzkiej egzystencji. Kojarzył się z gwałtownością ludzkich emocji, ale także ze zdolnościami bohatera do przeżywania prawdziwego uczucia. Cechy bohatera bajronicznego utożsamiane są z pesymizmem, dumą, melancholią (także cyniczną), wzniosłością i zarozumiałością, wewnętrzną uczuciową pustką i rozpaczą, pogardą dla świata oraz pragnieniem zemsty
(fr. décadence – chylenie się ku upadkowi, łac. decadentia – schyłek) – postawa, która ukształtowała się pod koniec XIX wieku, charakteryzująca się pesymistycznym podejściem do rzeczywistości, przekonaniem o zmierzchu kultury i poszukiwaniem sposobów na zapełnienie odczuwanej pustki. Duży wpływ na rozwój dekadentyzmu miały filozofia Artura Schopenhauera oraz powieść Jorisa‑Karla Huysmansa Na wspak, nazywana przez współczesnych „biblią dekadentyzmu”
(łac. ego - ja, centrum - środek) traktowanie siebie jako ośrodka wszystkiego, nieliczenie się z innymi, przecenianie swojego znaczenia w świecie, skrajny egoizm
(gr. aisthêtikós – postrzegany zmysłami) - skłonność do stosowania kryteriów wyłącznie bądź przede wszystkim estetycznych, np. w myśl haseł „sztuki dla sztuki”
(gr. hedone ‒ przyjemność, rozkosz) pogląd filozoficzny, zakładający, że najważniejszym celem w życiu jest zaspokajanie przyjemności (głównie fizycznych)
(fr. capitalisme) – system społeczno‑gospodarczy oparty m.in. na zasadach własności prywatnej, wolności osobistej, swobodnej wymiany dóbr i zawierania umów
(ang. leisure class) – hasło wprowadzone na przełomie XIX i XX wieku, definiujące społeczności o wystawnym życiu na „pokaz”
(fr. convenance - stosowność, wygoda < łac. conveniens - przystający, przylegający) - ogólnie przyjęta forma i obyczaje towarzyskie
postawa wzorowana na głównym bohaterze powieści J.W. Goethego Cierpienia młodego Wertera. Obejmuje takie cechy, jak pesymizm, poczucie bezcelowości życia, wybujała uczuciowość, egotyzm (nadmierne zajmowanie siebie i innych własną osobą), poetyzm i skłonności samobójcze